Warunkowe zawieszenie wykonania kary i warunkowe przedterminowe zwolnienie jako instytucje prawne służące resocjalizacji. Sprawcy przestępstwa w warunkach wolnościowych.

W połowie XIX wieku wykształciły się inne niż kary środki stosowane wobec sprawców przestępców, polegające na zawieszeniu orzeczenia lub wykonania kary celem poddania sprawcy próbie i dozorowi kuratora. Środki te zwane są środkami probacyjnymi. U podstawy tej instytucji tkwi przekonanie, że proces oddziaływania resocjalizacyjnego przeprowadzić można bez pozbawienia wolności, zwłaszcza gdy chodzi o sprawców, których dotychczasowe życie oraz warunki osobiste pozwalają na prognozę iż nie wróci na drogę przestępstwa. Probacja charakteryzuje ją duża efektywność, o czym świadczy niski procent powrotność do przestępstw sprawców poddanych tej metodzie. Pod tym względem góruje ona w znacznym stopniu nad karą pozbawienia wolności. Są trzy instytucje: warunkowe umorzenie postępowania, jest to najkorzystniejszy środek probacyjny dla sprawcy, będący reakcją na zawinienie sprawcy. Mimo, że sprawca jest odnotowany w Krajowym Rejestrze Karanych ale uchodzi za osobę niekaralną; warunkowe zawieszenie wykonania orzeczonej kary; oraz warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbywania reszty kary pozbawienia wolności.



Instytucja warunkowego zawieszenia wykonania kary spełnia ważną role instrumentu indywidualizacji reakcji na przestępstwo. Podstawową przesłanką warunkowego zwieszenia wykonywania kary jest pozytywna prognoza, która wyraża się w przekonaniu sądu, że pomimo niewykonania kary przestępca będzie przestrzegał porządku prawnego i oczywiście nie popełni następnych przestępstw. Kodeks karny przewiduje warunkowe zawieszenie kary pozbawienia wolności nie przekraczającej 2 lata, kary ograniczenia wolności oraz grzywny samoistnej. Warunkowe zawieszenie kary następuje na okres próby, która biegnie od uprawomocnienia się wyroku. W wypadku warunkowego zawieszenia wykonywania kary pozbawienia wolności okres ten wynosi od 2 do 5 lat. Zawieszając karę sąd może orzec grzywnę. W przypadku warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności wymiar grzywny określono do 180 stawek dziennych, natomiast przy zawieszeniu wykonania kary ograniczenia wolności do 90 stawek dziennych. Zawieszając warunkowo wykonanie kary można na sprawce nałożyć odpowiednie obowiązki próby. Ich obszerny katalog, jest katalogiem otwartym, gdyż sąd może nałożyć inne stosowne obowiązki nie wymienione w katalogu. Katalog ten zawiera zobowiązania do: informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby; przeproszenia pokrzywdzonego; wykonywania ciążącego na sprawcy obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby; wykonywania pracy zarobkowej, nauki lub przygotowania się do zawodu; potrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających; poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu; powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach; innego stosowanego postępowania w okresie próby, jeżeli może to zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa. Ponadto sąd może zobowiązać skazanego do naprawienia w całości lub w części wyrządzonej szkody albo do uiszczenia świadczenia pieniężnego. Zawieszając wykonywanie kary pozbawienia wolności można skazanego poddać dozorowi. Zadaniem dozoru jest podjęcie starań, aby sprawca w okresie próby przestrzegał porządku prawnego, wykonywał nałożone przez sąd obowiązki i co najważniejsze aby nie popełnił ponownie przestępstwa. Istotą warunkowego skazania jest uzależnienie skutków prawnych od przebiegu okresu próby. Pozytywny wynik powoduje zatracie skazania. Natomiast negatywny wynik próby oznacza naruszenie jej warunków a więc następuje obligatoryjne zarządzenie wykonania zawieszonej kary.



Warunkowe przedterminowe zwolnienie jest tzw. środkiem probacyjnym, stosowanym na etapie wykonywania kary pozbawienia wolności. Instytucja ta jest stosowana tylko w stosunku do skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności. Środek probacyjny, to w zasadzie swoista "umowa" między sądem a skazanym, na mocy której ten ostatni zostaje poddany próbie, czy w zamian za pozostawanie przez niego na wolności będzie przestrzegał porządku prawnego.
Warunkowe zwolnienie jest w istocie warunkową rezygnacją z wykonania reszty kary pozbawienia wolności względem skazanego na rzecz poddania go procesowi resocjalizacji w warunkach kontrolowanej wolności. Jest niejako przedłużeniem procesu resocjalizacji zapoczątkowanym w zakładzie karnym mającym na celu przede wszystkim przystosowanie sprawcy do życia na wolności z reguły z pomocą kuratora sądowego i nakładanych na sprawcę obowiązków.
Stosownie do przepisu art. 77 1 kk.: "Skazanego na karę pozbawienia wolności sąd może warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary pozbawienia wolności tylko wówczas, gdy jego postawa, właściwości i warunki osobiste, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa, okoliczności jego popełnienia oraz zachowanie po popełnieniu przestępstwa i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, iż skazany po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni nowego przestępstwa."


Przygotowanie skazanego w okresie do 6 miesięcy do opuszczenia zakładu karnego
Jak stanowi art. 164 kkw., okres poprzedzający warunkowe zwolnienie tj. okres do 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem jest czasem niezbędnym do przygotowania skazanego do życia na wolności. Długość tego okresu jest każdorazowo wyznaczana przez komisję penitencjarną po uzyskaniu zgody skazanego. Okres ten może być także wyznaczony przez sąd penitencjarny w postanowieniu o udzieleniu lub odmowie warunkowego zwolnienia. (art. 164 2 kkw.).
W tym czasie skazany powinien w miarę możliwości odbywać karę w zakładzie karnym położonym jak najbliżej jego przyszłego miejsca zamieszkania.
Może być także udzielona skazanemu tzw. przepustka zadaniowa. Polega ona na możliwości opuszczenia zakładu karnego przez skazanego połączonej z zezwoleniem na dysponowanie pieniędzmi, na okres do 14 dni. Jest ta przepustka udzielana w celu umożliwienia skazanemu podjęcia starań o uzyskanie po zwolnieniu możliwości zamieszkania i pracy (art. 165 kkw.).
Jeżeli skazany ma trudności ze znalezieniem zatrudnienia, zakwaterowania bądź otrzymania niezbędnej pomocy lekarskiej, to właściwe organy są obowiązane udzielić mu pomocy. O tym, jakie to są organy skazany otrzymuje informację od administracji zakładu karnego (art. 166 1 i 2 kkw.) Jest to niezbędna pomoc doraźna czyli taka, która zapewnia minimalne warunki egzystencji. Udzielana jest wtedy, gdy skazany nie ma żadnych innych środków utrzymania ani żadnych możliwości zarabiania na swe utrzymanie. Może być udzielona bądź jednorazowo bądź przez okres nieco dłuższy, na pewno jednak nie ma ona zastosowania do skazanych niezdolnych przez dłuższy okres do prowadzenia samodzielnego życia.
W stosunku do tych ostatnich mamy do czynienia z wyspecjalizowaną pomocą postpenitencjarną uregulowaną w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 1998 r. Środki przeznaczone na tą pomoc pochodzą z funduszu pomocy postpenitencjarnej. Pieniądze na ten fundusz w podstawowym zakresie stanowią potrącenia z wynagrodzenia za pracę skazanych. Uprawnieni są do otrzymania takiej pomocy w szczególności zwalniani z zakładów karnych, którzy z uwagi na stan zdrowia, kalectwo, podeszły wiek, trudną sytuację życiową lub rodzinną nie są w stanie samodzielnym działaniem zapewnić sobie i najbliższej rodzinie podstawowych warunków egzystencji.
Pomoc ta może być udzielana także członkom rodziny osoby zwalnianej z zakładu karnego lub aresztu śledczego, z którymi ona zamieszkuje i prowadzi wspólne gospodarstwo domowe, jeżeli ich sytuacja materialna lub zdrowotna uniemożliwia zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Jest ona udzielana na wniosek lub z urzędu. We wniosku należy wskazać, dlaczego ma być przyznana.
Do podstawowych form pomocy postpenitencjarnej należą:
- udzielanie świadczeń pieniężnych,
- finansowanie zakupu lekarstw, żywności, odzieży, protez, sprzętu do rehabilitacji, podręczników i innych przedmiotów do nauki, niezbędnych przedmiotów wyposażenia mieszkania lub narzędzi do wykonywania zawodu albo prowadzenia działalności gospodarczej,
- opłacanie czynszu za budynek mieszkalny lub pokrywanie kosztów czasowego zakwaterowania,
- pokrywanie kosztów specjalistycznych porad prawnych, psychologicznych lub zawodowych,
- organizowanie i finansowanie kursów przygotowania zawodowego lub pokrywanie kosztów udziału w takich kursach,
- pokrywanie kosztów związanych ze specjalistycznym leczeniem lub rehabilitacją zdrowotną,
- finansowanie przejazdów publicznymi środkami komunikacji,
- pokrywanie kosztów związanych z uzyskaniem dokumentów tożsamości oraz innych niezbędnych dokumentów.
Zadania związane ze świadczeniem owej pomocy realizują prezesi sądów rejonowych lub upoważnieni przez nich sędziowie oraz sądowi kuratorzy zawodowi. Mogą w ich realizacji uczestniczyć także stowarzyszenia, organizacje, fundacje i instytucje zajmujące się udzielaniem pomocy w społecznej readaptacji skazanych, kościoły, związki wyznaniowe oraz osoby godne zaufania. Świadczenia udzielane w ramach pomocy postpenitencjarnej w zasadzie trwają przez okres niezbędny dla zrealizowania celów tej pomocy. Niektóre jednak są ograniczone w czasie. Pomoc w postaci świadczeń pieniężnych oraz opłacania czynszu lub pokrywania kosztów czasowego zakwaterowania udzielana osobom zwolnionym z zakładu oraz ich rodzinom może trwać najwyżej trzy miesiące. Wyjątkowo na okres do sześciu miesięcy, jeżeli konieczność przedłużenia tego okresu wynika ze szczególnych okoliczności, takich jak choroba lub czasowa niezdolność do pracy. Jednakże należy zaznaczyć, że pomoc ta częstokroć nie wystarcza na zaspokojenie potrzeb ludzi o nią się starających. Tak więc w chwili obecnej nie jest to środek dający stuprocentową pewność, że realna pomoc zostanie udzielona.
W chwili zwolnienia skazany otrzymuje należące do niego dokumenty, pieniądze, papiery wartościowe przechowywane w depozycie zakładu karnego.
Skazany, który w chwili zwolnienia z zakładu karnego nie dysponuje wystarczającymi środkami własnymi, otrzymuje kwotę w wysokości do 1/3 miesięcznego wynagrodzenia pracowników lub jej ekwiwalent (art. 166 3 kkw). Ekwiwalentem może być bilet na przejazd, artykuły żywnościowe na czas podróży, stosowną do pory roku odzież, bieliznę. Jest to specjalny fundusz przeznaczony na dojazd do miejsca zamieszkania i na utrzymanie po zwolnieniu.
Skazany powinien opuścić zakład karny w dzień roboczy. Natomiast, jeżeli termin jego zwolnienia przypada na dzień ustawowo wolny od pracy, należy zwolnić go w dniu poprzedzającym ten termin (art. 168 kkw.).

Złożenie wniosku o udzielenie warunkowego zwolnienia przed terminem powoduje, że nie zostanie rozpatrzony aż do momentu nadejścia terminu. Tak samo dzieje się w przypadku, gdy wniosek taki zostałby wniesiony przed upływem trzech miesięcy od wydania postanowienia o odmowie przyznania warunkowego zwolnienia (art. 161 3 k.k.w.). Nie trzeba składać nowego wniosku, ponieważ wniosek ten zostanie rozpatrzony w chwili nadejścia terminu lub upływu trzymiesięcznego okresu.

Organ właściwy do orzekania w przedmiocie warunkowego zwolnienia
Właściwy jest sąd penitencjarny, w którego okręgu przebywa skazany. Sąd penitencjarny jest wydziałem sądu okręgowego. Posiedzenie sądu powinno się odbyć w zakładzie karnym.

Opinia o skazanym:
Komisja penitencjarna dokonuje minimum raz na 6 miesięcy okresowej oceny postępów skazanego w procesie resocjalizacji. Ponadto zawsze czyni to w sytuacji, gdy skazany nabył formalne uprawnienia do starania się o warunkowe zwolnienie. Taka ocena jest uwzględniana w opinii o skazanym. Opinia ta stanowi istotny punkt uzasadnienia wniosku o warunkowe zwolnienie. Zawiera informacje dotyczące przebiegu odbywania kary oraz zachowania się skazanego przebywającego zarówno w zakładzie karnym, jak i poza nim w związku z udzielanymi mu przepustkami. Administracja zakładu karnego jest zobowiązana do wystawienia opinii, niezależnie od faktu, kto występuje z wnioskiem o udzielenie warunkowego zwolnienia. Przedstawiciel administracji zakładu karnego powinien być zawsze wysłuchany na posiedzeniu sądu, niezależnie od faktu, czy składał wniosek o warunkowe zwolnienie, czy też nie.

Kto może złożyć wniosek o warunkowe zwolnienie ?
Wniosek może złożyć:
- skazany,
- obrońca skazanego,
- dyrektor zakładu karnego,
- zawodowy kurator sądowy,
- prokurator.


Termin do wniesienia zażalenia
Zażalenie należy wnieść w terminie 7 dni od ogłoszenia postanowienia sądu (art. 460 kpk.).

Warunkowe zwolnienie jako środek probacyjny
Okres próby
Pozostały czas do odbycia całej kary pozbawienia wolności stanowi okres próby. Okres próby nie może być krótszy niż 2 lata ani dłuższy niż lat 5. W przypadku multirecydywisty, przestępcy, który popełnił przestępstwo działając w zorganizowanej grupie lub związku przestępczym albo sprawcy, który z popełniania przestępstw uczynił sobie stale źródło dochodów okres próby wynosi przynajmniej 3 lata. W przypadku warunkowego zwolnienia z kary dożywotniego pozbawienia wolności okres próby wynosi 10 lat.
Karę pozbawienia wolności uznaje się za odbytą w całości, jeżeli w okresie próby i w ciągu kolejnych 6 miesięcy po jego zakończeniu nie odwołano warunkowego zwolnienia. W takim przypadku karę uważa się za wykonaną już z chwilą warunkowego zwolnienia.



Można warunkowo zwolnionego oddać pod dozór:
- kuratora sądowego (zawodowego lub społecznego),
- osoby godnej zaufania,
- organizacji lub instytucji, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.
Pierwszoplanowym zadaniem osób, pod których pieczą znajduje się warunkowo zwolniony jest udzielanie mu pomocy i wsparcia w okresie próby oraz kontrolowanie jego zachowania na wolności. Podmioty te są zobowiązane informować sąd o działaniach podejmowanych przez warunkowo zwolnionego, a przede wszystkim mają za zadanie zdawać relację o wykonywanych przez niego obowiązkach. Nadzorują, czy warunkowo zwolniony przestrzega porządku prawnego. W tym celu skazany jak najszybciej, a najpóźniej w terminie 7 dni od uzyskania wiadomości, że został oddany pod dozór, ma obowiązek zgłosić się do kuratora sądu rejonowego. Tego sądu rejonowego, w okręgu którego dozór jest lub ma być wykonywany. Skazany jest także zobligowany informować kuratora o zmianie miejsca zamieszkania, zatrudnienia, pobytu oraz umożliwić kuratorowi wejście do swojego mieszkania. Ponadto ma obowiązek stawić się na każde wezwanie sądu, jak i kuratora i udzielić wyczerpujących wyjaśnień dotyczących przebiegu dozoru oraz wykonywanych obowiązków. Tak samo ma postępować, gdy sprawowanie dozoru zostało powierzone innemu podmiotowi niż kurator, czyli osobie godnej zaufania, organizacji lub instytucji, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.

Obowiązki nakładane na warunkowo zwolnionego:
Sąd penitencjarny, jeżeli uzna to za właściwe, może nałożyć obowiązki na warunkowo zwolnionego. Są nimi obowiązki określone w art. 72 1 k.k.:
- informowanie sądu lub kuratora sądowego o przebiegu okresu próby
- przeproszenie pokrzywdzonego
- wykonywanie ciążącego na warunkowo zwolnionym obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby
- wykonywanie pracy zarobkowej, nauka lub przygotowanie się do zawodu
- powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających
- poddanie się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu
- powstrzymanie się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach
- inne stosowne postępowanie w okresie próby, jeżeli może to zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa.

Zmiana sposobu wykonywania warunkowego zwolnienia
Sąd penitencjarny może:
1. zmienić okres próby, tzn. wydłużyć lub skrócić czas jego trwania, w granicach ustawowych określonych w punkcie zatytułowanym: "Okres próby",
2. nakładać obowiązki na warunkowo zwolnionego, jeżeli nie zostały one nałożone w chwili wydania orzeczenia,
3. nakładać dodatkowe obowiązki oprócz tych już istniejących,
4. zastępować orzeczone obowiązki innymi,
5. zwolnić od wykonania niektórych lub nawet wszystkich obowiązków,
6. oddać warunkowo zwolnionego pod dozór w sytuacji, gdy ten środek nie był orzeczony,
7. zwolnić od dozoru przed upływem okresu próby.
Trzeba zaznaczyć, że sąd penitencjarny może zwolnić od dozoru, chociażby oddanie pod dozór było obowiązkowe, ponieważ jest ono obowiązkowe w chwili oddania pod dozór. Inaczej sytuacja się przedstawia w przypadku zwalniania osoby wobec której jest stosowany środek zabezpieczający. Tu dozór nie może zostać uchylony.
Łagodzenie rygorów warunkowego zwolnienia powinno następować w miarę pomyślnego przebiegu procesu resocjalizacji podczas próby lub w przypadku, gdy wykonywanie obowiązków jest po prostu niemożliwe. Natomiast zaostrzenie rygorów jest uzasadnione jedynie wówczas, gdy jest konieczne dla kształtowania pożądanej postawy warunkowo zwolnionego, a zwłaszcza dla wzmocnienia jego poczucia odpowiedzialności i potrzeby przestrzegania porządku prawnego.


Sąd penitencjarny odwołuje warunkowe zwolnienie, jeżeli zaistnieją dwa warunki:
1) zwolniony w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne oraz
2) za to przestępstwo zostanie orzeczona prawomocnie kara pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania (art. 160 1 kkw.).
Należy dodać, że o ile przestępstwo umyślne musi zostać popełnione przez warunkowo zwolnionego w okresie próby, to prawomocne skazanie za nie może nastąpić także po upływie okresu próby.

Sąd penitencjarny może odwołać warunkowe zwolnienie, jeżeli zwolniony w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności popełnił inne przestępstwo lub została orzeczona kara inna niż określona w art. 160 1 kkw. albo uchyla się od dozoru, wykonywania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych (art. 160 2 kkw.).
Inną karą lub innym przestępstwem jest:
- przestępstwo nieumyślne,
- przestępstwo, za które orzeczono inną karę niż pozbawienie wolności, czyli grzywnę lub karę ograniczenia wolności,
- przestępstwo, za które orzeczono karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.

Także sąd penitencjarny może odwołać warunkowe zwolnienie, w przypadku gdy :
- odstąpiono od wymierzenia kary,
- umorzono postępowanie,
- orzeczono środek karny

Trzeba dodać, że kodeks karny nie zabrania ponownego warunkowego zwolnienia skazanego od odbycia reszty kary, której dotyczyło uprzednie odwołane warunkowe zwolnienie. Jedynym ograniczeniem jest fakt, iż ponowne warunkowe zwolnienie nie może nastąpić przed upływem roku od osadzenia skazanego w zakładzie karnym, a w wypadku skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności - przed upływem lat pięciu.

Skazany opuszcza zakład karny w dzień roboczy.




Źródła
1. Kodeks karny wykonawczy (k.k.w.) - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., Nr 90, poz. 557 z późniejszymi zmianami),
2. Kodeks karny (k.k.) - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 z późniejszymi zmianami),
3. Kodeks postępowania karnego (k.p.k.) - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., Nr 89, poz. 555 z późniejszymi zmianami),