Niepodległościowe i rewolucyjne prądy w Europie Środkowo-Wschodniej w dobie Romantyzmu.

Romantyzm i jego rola w krystalizowaniu się niepodległościowych i rewolucyjnych prądów w Europie Środkowo-Wschodniej

Romantyzm europejski powstał w latach 90-tych XVII wieku i trwał do lat 40-tych XIX wieku, ukształtował się w wyniku przemian społeczno- politycznych, spowodowanych przez Rewolucję Francuską i wojny napoleońskie. Natomiast granice powstania romantyzmu w Polsce wyznaczają rok 1822 (data wydania „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza) oraz 1863 (data wybuchu powstania styczniowego). Idee romantyzmu zaczęły przenikać do kraju dzięki utworom literatury angielskiej (George Byron, Walter Scott) i niemieckiej (Johann Wolfgang Goethe, Friedrich Schiller). Romantyzm Polski powstał w czasach narodowej niewoli, carskiej represji, zrywów niepodległościowych i związanej z osobą Napoleona nadziei na odzyskanie niepodległości (wciąż żywa była legenda Polaków walczących u boku króla Francuzów i nadanej przez niego namiastki niepodległości – Księstwa Warszawskiego). Coraz więcej zwolenników zyskiwały hasła obalenia dawnych reguł, uznania prymatu uczucia nad rozumem. Młodzież pragnąca przemian chętnie aprobowała romantyczny bunt szlachetnej jednostki przeciw niesprawiedliwym normom społecznym. Epoka w dużym stopniu odmienna od poprzednich, pod względem filozofii, rozumienia świata i poszukiwania prawd o nim. Romantycy nie ufali wiedzy i jej twierdzeniom, zaufali za to bez granic przeczuciom, snom, można powiedzieć, że funkcjonowali w uduchowionym, idealnym świecie.

Epoka romantyzmu w całej Europie nie przebiegała tak samo. Romantyzm europejski był epoką krótkotrwałą, w dziedzinie polityki oznaczał bunt mieszczaństwa przeciw systemowi feudalnemu. Uczeni umieszczają epokę tą pomiędzy dwoma „burzami” historycznymi: w czasie Rewolucji Francuskiej do Wiosny Ludów. Natomiast wszystkie wcześniejsze tendencje o podobnym „romantycznym” charakterze nazywamy ogólnie preromantyzmem.

W Polsce sytuacja miała się trochę inaczej. U nas romantyzm trafił na bardzo podatny grunt. Do ideałów natury filozoficznej w Polsce dołączył się ważny czynnik polityczny. Przecież Polska XIX wieku była rozdarta pomiędzy trzech zaborców, upadły też wszelkie nadzieje na niepodległość związane z epoką Napoleona. Kongres Wiedeński 1815 r. rozczarował Polaków - Królestwo Kongresowe nie było samodzielnym państwem. Młode pokolenie XIX wieku rozpoczęło działania antyzaborcze, czemu bardzo sprzyjała ideologia romantyzmu. Dlatego tak silny w owym czasie był pierwiastek patriotyczny i tak bardzo wycisnął się w literaturze epoki. Dlatego też romantyzm w Polsce jest jedną z najbogatszych epok i najbardziej oddziałujących na późniejsze pokolenia. W romantyzmie spotykamy się z wieloma nurtami i ideami.

29 listopada 1830 roku wybuchło w Warszawie powstanie. Stało się ono wydarzeniem przełomowym dla twórczości polskich pisarzy romantycznych. W latach dwudziestych ich zainteresowania współbrzmiały dobrze z ideami romantyzmu europejskiego, ich utwory świetnie realizowały podobne, jak w całej Europie, założenia artystyczne. Po klęsce powstania nad wszystkie te problemy ważniejsza okazała się sprawa ojczyzny. Tak mocno dotychczas zajmujące pisarzy problemy jak los człowieka i jego miejsce wśród natury oraz historii, musiały odtąd zostać podporządkowane ideałom patriotycznym. Idee te były naśladowane przez zwykłych ludzi, którzy byli odbiorcami literatury romantycznej.

Romantyzm bronił dorobku narodu i jego praw do samodzielnego bytu, krytykował wady narodowe, podtrzymywał wiarę patriotów w zwycięstwo, pragnął wskazać narodowi polskiemu najlepszą drogę działania. Głoszono potrzebę wewnętrznego doskonalenia się jako podstawowego warunku skutecznego służenia ojczyźnie i idei wolności. Próbowano pozyskać lud dla szlacheckiej tradycji narodowej. Głoszono również potrzebę demokratyzacji, rozszerzenia idei patriotycznych i wolnościowych na cały naród. Romantyzm, a zwłaszcza twórczość wieszczów służyła narodowi dodając mu sił w najtrudniejszych momentach. Wielcy poeci romantyczni wnieśli ogromny wkład w dorobek kultury polskiej i zyskali trwałe miejsce w dziejach narodu polskiego. Jednak romantyzm to nie tylko literatura, która zachęcała do walki narodowo – wyzwoleńczej.

Wyraźny regres przeżywał teatr, który przestał pełnić służbę obywatelską w społeczeństwie. Swój repertuar opierał przede wszystkim na komedyjkach francuskich. Obawiano się wystawiać dzieła wybitnych romantyków.

Słabo rozwijały się sztuki plastyczne. Najwybitniejszy malarz tego okresu – Piotr Michałowski malował przeważnie sceny wiejskie z tematyką historyczną i epopeją napoleońską. Niezbyt dobrze działo się z rzeźbą. Powstawały jedynie pomniki, nagrobki i popiersia słynnych Polaków, ale w dziełach tych nadużywano klasycystycznej symboliki.

Muzykę polską rozsławił w świecie geniusz Fryderyka Chopina. W 1830 roku opuścił on na zawsze kraj i rozkwit jego twórczości przypadł na okres emigracji. Muzyka jego jest przykładem czystego stylu romantycznego. Mistrzowsko oddawał w swych kompozycjach różnorodne uczucia, a dzięki zastosowaniu motywów ludowych przepoił swą muzykę duchem polskości.

W architekturze modne było naśladownictwo wzorów przeszłości, co sprzyjało rozwojowi neogotyku. Znajdował on niewielkie zastosowanie, głównie przy przebudowie pałaców i kościołów.

Szersze oddziaływanie i popularyzowanie romantyzmu było uniemożliwione niskim stanem oświaty w kraju. Szkolnictwo elementarne dobrze rozwijało się w zaborze pruskim, w stanie regresu było w zaborze rosyjskim, a w Galicji obejmowało nikłą cząstkę dzieci. Szkoły średnie niemal całkowicie zniemczono w zaborze pruskim i austriackim, a zrusyfikowano w zachodnich guberniach Rosji. W Królestwie utrzymano naukę w języku polskim, ale zdecydowanie ograniczono szkolnictwo. Kraj nie posiadał polskich wyższych uczelni. Negatywne skutki braku własnego, w pełni rozwiniętego szkolnictwa wyższego mogły być łagodzone tylko w niewielkim stopniu drogą studiów na uczelniach obcych. Tam jednak nie uczono co to jest patriotyzm oraz walka o wolność i niepodległość.

Wiek XVIII i I połowa XIX wieku to okres burzliwych przemian, zarówno na świecie jak i w Polsce. Powstają nowe kraje - Stany Zjednoczone Ameryki, tworzy się nowy porządek społeczny. Rewolucja goni rewolucję. Stary ład, reprezentowany przez Kongres Wiedeński , ściera się z nowym, którego przejawem jest Wiosna Ludów. Przez Europę przetacza się fala wojen - najpierw napoleońskich, potem narodowowyzwoleńczych. Także Polska, która w wyniku zaborczej polityki sąsiadów utraciła swoją niepodległość i znikła z map świata , podejmuje pierwsze próby wyzwoleńcze, które nie przynoszą większych rezultatów. Dzięki tym narodowym zrywom świat przekonał się jednak o tym, że Polacy nie złożyli broni.

Wiara w stwórczą moc idei romantycznej tkwi u podstaw ogromnej przemiany historycznej, którą sprawiła Wielka Rewolucja Francuska. W kulturze romantyzmu filozofia i poezja walczyły między sobą o pierwszeństwo w odkrywaniu przeznaczeń i dążeń ludzkości oraz narodów. I nawet przeciwni romantyzmowi ówcześni politycy i ludzie czynu ani nie mogli zapobiec romantycznym interpretacjom historiozoficznym swej działalności jako sposobu przejawiania się ducha w dziejach, ani też nie potrafili obyć się bez słownictwa i gestykulacji romantyzmu, najskuteczniej wówczas przemawiających do zbiorowości.

Jak widać romantyzm odegrał bardzo dużą rolę w kształtowaniu obywatela – patrioty stającego do walki o niepodległość własnego kraju. Największe piętno epoka wywarła właśnie na Polsce, gdzie trafiła na bardzo podatny grunt. Najbardziej „widoczna” w okresie romantyzmu jest literatura przedstawiająca bohatera romantycznego.

Bibliografia:
* Maria Janion, Maria Żmigrodzka „Romantyzm i historia”, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2001
* Krzysztof Groniowski, Jerzy Skowronek „Historia Polski 1795-1914”, WSiP, Warszawa 1987
* Stefan Kieniewicz „Historia Polski 1795-1918”, PWN, Warszawa 1975