Psychologia w wychowaniu fizycznym i sporcie.

PRACA KONTROLNA

Przedmiot: Psychologia
Specjalność: Wychowanie Fizyczne z Odnową Biologiczną
(zaoczne)
Temat: Psychologia w wychowaniu fizycznym i sporcie.








MATEUSZ PRUSAK










Psychologia w wychowaniu fizycznym i sporcie

1. Wstęp
2. Wizualizacja i rola wyobrażeń w sporcie.
3. Zdolność koncentracji uwagi w różnych dyscyplinach sportowych.
4. Umiejętne prowadzenie zespołu sportowego. Typowe zjawiska psychologiczne występujące w grupie zawodników.
5. Emocje w sporcie.
6. Zakończenie
7. Literatura



























WSTĘP

Rozpatrując ten temat powinniśmy się najpierw zastanowić co to jest psychologia sportu i czy ma ona jakikolwiek wpływ na to czy będziemy dobrymi sportowcami, czy nasi uczniowie chętniej będą chodzili na lekcje wychowania fizycznego.
W roku 1996 Europejska Federacja Psychologii Sportu (Europen Federation of Sport Psychology) opracowała definicję, która w niewielkim uproszczeniu brzmi następująco: „Psychologia sportu zajmuje się badaniem psychologicznych postaw, procesów i efektów działalności sportowej”. Dla tego niezbędni są psychologowie sportowi którzy pracuje nad tym, by zawodnik osiągnął swoją pełną dyspozycyjność psychiczną na konkretny termin, moment - na start olimpijski, na zawody. Książka Matta Jarvisa, „Psychologia sportu” wydana przez Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne stara się wyjaśnić rolę psychologii w sporcie i polecana jest zarówno psychologom, opiekującym się zawodnikami, jak i wielu innym osobom, profesjonalnie czy też amatorsko pasjonującym się sportem.
Postawę (ogólnie) można zdefiniować jako „trwałą ocenę – pozytywną, lub negatywną – ludzi, obiektów oraz idei”. Definicja ta podkreśla dwie cechy postawy: jej trwałość oraz jej charakter oceniający. Postawa jest zawsze stosunkiem do czegoś, wiec równie dobrze może to być postawa wobec sportu. Postawa wobec sportu powoduje, że mamy określony stosunek do niego, o odpowiednim zabarwieniu emocjonalnym, stosunek pozytywny, albo negatywny. Postawy kształtują się we wczesnym dzieciństwie, dziecko nabywa odpowiednie postawy do sportu na skutek właściwego procesu wychowawczego. Pozytywne aspekty sportu są niezaprzeczalne, bowiem ruch, wiąże się ze zdrowiem. Dlatego też, warto by rodzice i nauczyciele kształtowali wśród dzieci pozytywną postawę wobec sportu, bowiem raz powstałą postawę, bardzo trudno zmienić, o czym można się przekonać obserwując ludzi, którzy chcąc np. schudnąć, wolą wydawać duże pieniądze na cudowne specyfiki obiecujące błyskawiczne schudnięcie, natomiast z obrzydzeniem myślą o uprawianiu jakiegokolwiek sportu, uważając, że jest to coś męczącego i nieprzyjemnego. Trzeba jednak zaznaczyć, że choć zmiana postaw wobec sportu jest trudna, nie oznacza, że jest niemożliwa. I tu przydaje się wiedza z zakresu psychologii.
W psychologii można wyróżnić dwa podejścia do problemu postaw:
1. Podejście funkcjonalne, mówi o tym, że przyjmowanie określonych postaw pełni trzy główne funkcje psychologiczne: adaptacyjną, poznawczą oraz obrony ego.
2. Podejście strukturalne (model ABC: Affective, Behavioral, Cognitive), zakłada, że każda postawa zawiera składnik emocjonalny (ustosunkowanie emocjonalne do przedmiotu postawy), składnik poznawczy (wiedzę o przedmiocie postawy) i składnik behawioralny (zachowanie wobec przedmiotu postawy).
W podejściu strukturalnym uwzględniono zagadnienie stereotypów. Większość z nas ma stereotypowe wyobrażenia dotyczące osób uprawiających sport. Np. często można usłyszeć o „osiłkach bez mózgu”, tak jakby aktywność fizyczna wykluczała rozwój umysłowy, zapominając o starożytnej maksymie „w zdrowym ciele, zdrowy duch”.
Postawy są elementem psychiki podlegającym pomiarowi. Trzy główne skale mierzące postawy to: skala Likerta, skala dyferencjału semantycznego oraz skala Thurstone’a.
Każdy z nas jest poddany nieustannemu wpływowi innych ludzi. Wpływ ten jest najsilniejszy w okresie dzieciństwa. Jednym z terminów opisujących wpływ społeczny jest pojęcie socjalizacji.
Socjalizacja to proces (oraz rezultat tego procesu) nabywania przez jednostkę systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej zbiorowości. Socjalizacja trwa przez całe życie tej jednostki, lecz w największym nasileniu występuje, gdy dziecko zaczyna stawać się istotą społeczną. Największą rolę na tym etapie odgrywają jego rodzice, później także wychowawcy i rówieśnicy oraz instytucje takie jak szkoła. Socjalizacja odbywa się na wiele sposobów, Jej istotną cechą jest uczenie się. Dzieci utożsamiają się ze znaczącymi dla nich postaciami dorosłych, takimi jak rodzice, nauczyciele, trenerzy. Chcą być takie jak oni. Dlatego to z jakimi nauczycielami wychowania fizycznego się stykają ma ogromny wpływ na podejmowaną przez nich decyzję „Iść na zajęcia wychowania fizycznego czy poprosić mamę o zwolnienie”.

Wizualizacja i rola wyobrażeń w sporcie.

Spośród trzech głównych elementów przygotowania zawodnika do startu: fizycznego, technicznego i psychicznego, tylko ten ostatni tłumaczy w sposób statystycznie istotny zajęte miejsce w rankingu." [Krawczyński 1993] Wskazuje to na wagę przygotowania psychicznego w sporcie. Nie oznacza to jednak, że z odpowiedniego przygotowania nie mogą korzystać ludzie którzy nie uprawiają sportu wyczynowo, wręcz przeciwnie. Spośród wielu elementów takiego przygotowania wyróżnić można przygotowanie w zakresie procesów poznawczych, czyli, ogólnie, przetwarzania informacji. Spośród nich wyróżniają się wyobrażenia i uwaga. Postaram się prześledzić funkcjonowanie tych dwóch elementów w powiązaniu ze sportem.
Wyobrażenie jest to proces psychiczny mający uniwersalne znaczenie dla całej działalności człowieka. Wyróżnia się wyobrażenia odtwórcze, występujące pod nieobecność rzeczywistych obiektów, oraz twórcze, obiektów nie istniejących. Za przyczyną wyobrażeń w procesie aktywności sportowej zawodnik kontroluje prawidłowe wykonanie ruchów, analizuje powstałe niedokładności i błędy w ich przebiegu. Pozwala to na sformułowanie twierdzenia o wielofunkcyjnym charakterze wyobrażeń ruchowych. A. C. Puniego wyróżnił trzy funkcje wyobrażeń: programującą, trenującą i reagującą.
Funkcja programująca zostaje spełniona wtedy, gdy ćwiczący wyobraża sobie sposób realizacji podjętego działania, i próbuje zastosować je w praktyce. Przykładowo osoba ucząca się pchnięcia kulą , na podstawie wysłuchanego opisu ćwiczenia, sposobu jego wykonania oraz obejrzanego pokazu, próbuje wyobrazić sobie przebieg ruchu.
Funkcja trenująca zapewnia szybsze opanowanie ruchów i sprzyja ich optymalizacji. Trenowany efekt wyobrażeń ruchowych powstaje na skutek utrwalania określonych związków w funkcjonalnym systemie poprzez wielokrotne „myślowe” wykonywanie konkretnych działań ruchowych i wielokrotne praktyczne ich powtarzanie.
Funkcja reagująca wyraża się w systemie kontroli i korygowania działań w trakcie ich wykonywania. Przykładowo narciarz, posiadający w miarę dokładne wyobrażenie czynności ruchowej w trakcie ich wykonywania, sprawdza w jakim stopniu jego ruchy są zgodne z wyobrażeniem.
Trzeba podkreślić że w sporcie niemal niezbędna jest umiejętność sterowania zarówno uwagą jak i treścią wyobrażeń, w zależności od tego jaką dyscyplinę sportu wybierzemy zmienią się wymagania co do ich zakresu. [Gracz, Sankowski 2000]

Zdolność koncentracji uwagi w różnych dyscyplinach sportu.

Uwaga jest to proces psychiczny polegający na szczególnej koncentracji czynności poznawczych na określonym przedmiocie (zadaniu) lub dokładniejszym uświadomieniu sobie działających bodźców. [Strelau 2000]. Źródłem uwagi w sytuacjach sportowych mogą być bodźce, które wyróżniają się nagłością pojawienia, np. ruchem na tle nieruchomym, lub bezruchem na tle poruszającym się, nagła zmiana siły itp. Taki rodzaj skupienia czynności poznawczych, nie zamierzony przez sportowca, wywołany przez sytuację, określa się jako uwaga mimowolna. Wynika ona z instynktownego, mimowolnego nastawienia narządów zmysłowych w kierunku miejsca pobudzenia. Inny rodzaj szczególnej aktywności czynności poznawczych (uwagi) sportowca może być efektem podjęcia przez niego zamierzonego działania, skupiającego się wokół realizacji określonego zadania sportowego i nazywa się go uwagą dowolną. Oba z wymienionych rodzajów uwagi niezmiennie towarzyszą podejmowaniu wszelkiej działalności sportowej, zarówno w procesie uczenia się jak i treningu, jak i w trakcie rywalizacji.
Niezależnie od wymienionych wyżej rodzajów, uwagę mogą charakteryzować pewne cechy.
• Stopień skupienia koncentracji, wyrażający się wyodrębnieniem ograniczonego zakresu obiektów, na które uwaga jest skierowana.
• Zakres uwagi wyraża się liczbą przedmiotów lub cech przedmiotu, które można objąć zasięgiem uwagi przy równoczesnym ich spostrzeganiu.
• Podzielność dotyczy umiejętności intensywnego skupiania się na dwóch lub kilku czynnościach.
• Przerzutność pozwala na szybki przenoszenie uwagi z jakiegoś przedmiotu lub osoby na inny .
• Trwałość wyraża się długotrwałym utrzymywaniu uwagi na określonym przedmiocie lub czynności.
Jeśli uwzględnimy fakt dużej złożoności i zmienności nawyków działalności sportowej, zrozumiała będzie konieczność pełnego skupienia się zawodnika na wykonywanych przez siebie czynnościach. Szczególnie ważne będzie to w dyscyplinach wymagających maksymalnego wysiłku w niedługim czasie, jak na przykład w podnoszeniu ciężarów, lub dużej precyzji układu ruchu. W takich dyscyplinach jak gimnastyka, gimnastyka artystyczna, akrobatyka, skoki narciarskie, skoki do wody, techniczne konkurencje lekkoatletyczne czy sprinty nawet chwilowe rozproszenie uwagi może spowodować błąd prowadzący do porażki lub nawet kontuzji. Jest to ściśle związane z tendencją do stałego podnoszenia technicznego poziomu wykonywanych nawyków, a przede wszystkim z wprowadzenia do ćwiczeń coraz trudniejszych, a często ryzykownych elementów. Opanowanie tych elementów staje się możliwe przy maksymalnej koncentracji psychiki, czyli pełnym zaangażowaniu uwagi.
Ilość i zróżnicowanie dyscyplin sportowych sprawia jest ogromna, a prawie każda z nich stawia odmienne wymogi co do rodzajów i cech uwagi sportowca. O ile jedne z nich wymagają szczególnie doskonałego funkcjonowania uwagi zamierzonej oraz aktywności jednej z jej cech np. koncentracji, inne mogą stawiać wszechstronne wymagania wobec uwagi niezamierzonej, oraz aktywności kilku jej cech jednocześnie np. przerzutności i podzielności. Przykładem może tu być bieg na 100m gdzie moment startu ma największe znaczenie a walka sportowa toczy się w krótkim czasie, oraz skoki narciarskie w których zawodnik musi potrafić utrzymać koncentracje przed skokiem jak i w jego trakcie by skok był udany. Z kolei takie dyscypliny jak rajdy samochodowe, bobsleje czy narciarstwo alpejskie w związku z szybko następującymi zmianami sytuacji, będą wymagały przede wszystkim uwagi przerzutnej. Do tych dyscyplin zalicza się także gry zespołowe, ze względu na znaczną zmienność sytuacji, których przeważnie nie można dokładnie przewidzieć. Dlatego też niezbędna jest w tym przypadku mimowolna gotowość poznawcza oraz szczególnie wysokie wymagania w zakresie przerzutności i podzielności uwagi zawodnika. Wśród cech uwagi siatkarza w procesie gry wymienia się praktycznie wszystkie, którymi jest charakteryzowana uwaga. Są nimi duży zakres, trwałość, pełna koncentracja na grze, szybka i łatwa przerzutność a także duża podzielność. [Rychta 1998]
Na zakończenie prezentowanego zagadnienia należy podkreślić istnienie znacznego wpływu uprawiania różnorodnych dyscyplin na rozwój i przeobrażenia w procesie uwagi. Istniejące w początkowej fezie działalności sportowej niedomagania w funkcjonowaniu cech i rodzajów uwagi, stosowanych dla określonej dyscypliny sportu, na wskutek procesu długotrwałych oddziaływań treningowych w znacznej mierze mogą one ulec poprawie.

Umiejętne prowadzenie zespołu sportowego. Typowe zjawiska występujące w grupie zawodników.

Grupa społeczna to co najmniej trzy osoby połączone względnie trwałymi więziami społecznymi powstałymi na podłożu odczuwanych i uświadamianych wspólnych potrzeb, wartości i interesów, których treści wyznaczają specyfikę i odrębność danej grupy od innych. Grupa społeczna to zbiorowość, która wykształciła pewien zakres wspólnego myślenia. Jest to zbiór osób, które wyznaczają więź społeczną (charakter dwoisty) i samoświadomość. W grupie istnieje komunikacja i łączność, tendencja do zachowania konformizmu, kulturowo wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów i ich przedkładanie nad swoje interesy. Grupą jest więc także drużyna sportowa. Zespół jednak to coś więcej niż grupa. To niewielka liczba osób o uzupełniających się umiejętnościach, oddanych wspólnemu celowi, wspólnemu działaniu, ich postawa sprawia zaś, że może liczyć na siebie nawzajem.
Jak powstaje grupa? Socjolodzy są zgodni, że samo zbiorowisko poszczególnych osób nie tworzy jeszcze grupy. Grupa tworzy się, przechodząc pięć kolejnych faz: fazę formowania, fazę ścierania się, fazę normatywną, fazę działania oraz fazę zamykającą.
Spójność grupy to suma sił, które oddziałują na uczestników w kwestii pozostawania częścią grupy. Grupa spójna jest bardziej zjednoczona i ukierunkowana na osiągnięcie celu, czyli zwycięstwo. Często mówi się, że drużyna to coś więcej niż suma pojedynczych zawodników, a spójność drużyny, jest równie ważna jak talenty jej członków. Brak spójności w drużynie może spowodować, że drużyna złożona z gwiazd, będzie osiągać kiepskie wyniki.
O spójności grupy decydują czynniki sytuacyjne (spotkania, wielkość grupy), czynniki indywidualne (cechy zawodników, ich satysfakcja z udziału w grupie), czynniki zespołowe (dotychczasowe sukcesy, komunikacja między zawodnikami, wspólne cele) oraz przywództwo (trenera, kapitana drużyny).
Badania wskazują na korelację spójności drużyny i sukcesu sportowego. Nie do końca jest jednak pewne, czy dany zespół odnosi większe sukcesy sportowe, ponieważ jest dobrze zespolony, czy też jego spójność wzrasta po wspólnym doświadczeniu wygranej.
Skoro spójność drużyny jest tak ważna, warto poznać sposoby zwiększania spójności zespołu. Stworzenie ze zbioru osób spójnej drużyny jest istotną częścią pracy trenera, szczególnie w kulturach indywidualistycznych.
Strategia rozwijania spójności grupy nazywana jest budowaniem zespołu, A. Carron i jego współpracownicy zaproponowali następujące zasady, wpływające pozytywnie na zwiększanie spójności drużyny:
• każdy zawodnik powinien znać obowiązki innych członków grupy
• jeśli jesteś trenerem, poznaj jak najlepiej wszystkich swoich zawodników i wykorzystaj tę wiedzę do rozwijania współpracy
• rozwijaj poczucie dumy w podzespołach stanowiących większy zespół, na przykład w linii obrony w drużynie piłkarskiej
• zachęcaj zawodników do wspólnego podejmowania decyzji, aby poczuli, że drużyna jest również ich sprawą
• objaśnij każdemu członkowi drużyny jego obowiązki i przekonaj go o jego indywidualnym znaczeniu
• pozwalaj członkom zespołu na spory
• zapobiegaj tworzeniu się klik wewnątrz zespołu, dając każdemu możliwość działania i uniknięcia roli kozła ofiarnego
• stosuj ćwiczenia pokazujące wszystkim uczestnikom, jak bardzo są zależni od siebie nawzajem
• naświetlaj pozytywne aspekty gry, nawet jeśli drużyna jest na przegranej pozycji.

Spójność grupy może poprawić wyniki zespołu. Podczas aktywności sportowej może wystąpić także efekt współdziałania. Efekt współdziałania następuje, gdy inni ludzie odejmują to samo zadanie, np. podczas wyścigu lub treningu. Odkryto, że te same czynności podejmowane w towarzystwie innych osób mogą być wykonywane szybciej i lepiej, niż w samotności.
Innym efektem, który może wystąpić, jest efekt audytorium. Ma on miejsce wtedy, kiedy jesteśmy oglądani. Opisywane jest badanie dotyczące obserwacji uczestników gry w bilard z ekipy studenckiej, do którego włączono tych, którzy plasowali się powyżej i poniżej przeciętnej. W wyniku tego eksperymentu okazało się, że zawodnicy, którzy grali poniżej przeciętnej, na oczach innych grali jeszcze gorzej, natomiast gracze ponadprzeciętni przed publicznością grali zdecydowanie lepiej. [Czajkowski 1996].
Na skutek wpływu społecznego może dojść do innego zjawiska, tym razem negatywnego, a mianowicie próżniactwa społecznego.
Zjawisko próżniactwa społecznego może wystąpić jeśli w zespole brakuje osoby, która nadaje pracy tempo i rytm, lub przydziela zadania i z nich rozlicza - z zespołu robi się luźna grupa, której mniejsza lub większa część nie wie, co oraz jak ma robić. Robią więc cokolwiek, bezładnie i bez większego zaangażowania, albo „podczepiają się” pod to, co robią inni i jedynie udają, że coś robią. Poszczególne osoby w grupie robią mniej, niż są w stanie robić, i wkładają mniejszy wysiłek w zadanie, niż wówczas, gdyby mieli je realizować indywidualnie.
Okazuje się jednak – i to bardzo często, że inteligencja grupy wcale nie przewyższa inteligencji jej poszczególnych członków; że decyzje rozmaitych komitetów czy komisji są wyjątkowo nietrafne i byłoby lepiej gdyby były one podejmowane przez pojedyncze osoby. Zespół bowiem ulega złudzeniu co do swojej nieomylności i wyższości intelektualnej, przy czym złudzenie to jest tym silniejsze, im wyższy jest status społeczny każdego z uczestników, im wyższym dyplomem może się on legitymować i im większy jest poziom wewnętrznej spójności grupy.
Ważne znaczenie mają także otwarte i częste dyskusje, między członkami drużyny jak i z trenerem. Wzmacnia to zarówno poczucie odpowiedzialności jak i własnego udziału w strategi i wysiłkach zespołu. John Madden, długoletni odnoszący sukcesy trener drużyny Los Angeles Raiders, zwięźle podsumował charakter udanej komunikacji w drużynie sportowej: „… Komunikacja między trenerem a zawodnikami ma umożliwić mówienie sobie dobrych rzeczy, złych rzeczy i zwykłych rzeczy. I odwrotnie, ma ona umożliwić wysłuchanie dobrych, złych i zwykłych rzeczy… staram się rozmawiać z każdym zawodnikiem … Czasami było to po prostu >>SIEMA<<, czasem była to konwersacja, lecz dzięki temu, że rozmawiałem z nimi codziennie, czuli że coś jest nie tak kiedy przestawałem mówić…” [Krawczyński 1993].

Emocje w sporcie.

Emocje jakie występują w sporcie możemy podzielić na trzy etapy. Pierwszy jest to etap emocji przedstartowych. Badając przebieg napięcia emocjonalnego, związanego z udziałem w rywalizacji sportowej stwierdzono, że proces emocjonalny rozpoczyna się w momencie uświadomienia sobie uczestnictwa w określonych zawodach. Osiąga on jednak na początku jedynie niski lub średni poziom i wzrasta wraz ze zbliżającym się terminem startu [Gracz 2000]. Głównymi czynnikami potęgującymi przeżywanie emocji są:
• Skala zawodów
• Zadania
• Skład uczestników
• Doświadczenie zawodnika
• Poziom wytrenowania zawodnika
• Indywidualne cech sportowca

Jedną z najstarszych klasyfikacji, która obejmuje rodzaje, przejawy, stopień nasilenia, zakres i przebieg stanów emocjonalnych w sporcie jest charakterystyka podana przez A. Puniego Zawiera ona podział przedstartowych stanów sportowca (określanych jako gorączkę startową)
1. Stan gotowości startowej- najbardziej pozytywny stan przedstartowy
2. stan właściwej „gorączki startowej”
3. stan apatii startowej
Równocześnie trzeba zaznaczyć że rodzaj przedstartowego stanu nie jest czymś stałym i zmienia się w zależności od różnych warunków i czynników.
Kolejnym etapem jest etap emocji w trakcie startu. Przystępując do analizy procesów emocjonalnych występujących już podczas trwania rywalizacji sportowej, stwierdzić należy, że w znacznym stopniu ich przebieg będzie uwarunkowany stopniem pobudzenia emocjonalnego, jaki osiągną sportowiec przed startem. Cechą charakterystyczną dla omawianych emocji jest to, że ich intensywność wyraźnie spada z chwilą rozpoczęcia startu. Efekt ten jest spowodowany m.in. rozpoczęciem aktu ruchowego uwalniającego blokadę emocjonalną. Procesy emocjonalne przebiegające podczas startu w wielogodzinnych turniejach wykazują także specyficzne wahania. Stawia się tu najczęściej wysokie wymagania co do niezawodności sportowca, zakładając równocześnie istnienie naturalnych spadków efektywności działania, które splatają się z okresami niezawodnego uczestnictwa w rywalizacji. Takie spadki można traktować jako „odmowę” układu nerwowego, w szerokim sensie tego pojęcia. Przy czym odmowa ta ma przejściowy charakter i jest naturalną reakcją adaptacyjną układu nerwowego.
Emocje postartowe. Zakończenie rywalizacji sportowej jest kolejną sytuacją, w której występują specyficzne stany emocjonalne. Zawodnik podejmujący rywalizację w głębi duszy liczy na odniesienie sukcesu. W zależności od uzyskanego rezultatu zawodnik ma poczucie sukcesu bądź niepowodzenia. Przy czym w jednej sytuacji zajęcie przez zawodnika nawet odległego miejsca może być przez niego postrzegane jako sukces, w innej zajęcie miejsca „na pudle” lecz nie pierwszego, może być odebrane jako porażka. Dla przebiegu emocji postartowych ważne jest również przeświadczenie zawodnika o stopniu wykorzystania posiadanej sprawności, mówiąc prościej zawodnik musi czuć czy dał z siebie wszystko, czy też nie. Wynik osiągnięty w zawodach może być dla zawodnika wynikiem oznaczającym euforyczną radość lub całkowitą dezaprobatę, można więc powiedzieć, że sposób odbioru wyniku sportowego przybiera cechy jednostronnej skrajności.
Odczytywanie wiadomości które kryją się za emocjami to niezbędna umiejętność każdego sportowca. Nie jest to łatwe ponieważ emocje z pozoru mogą wydawać się nieracjonalne, dziwne i niemożliwe do odczytania. Niezależnie od tego jak trudne może być to zadanie, nauczenie się odczytywania sygnałów emocjonalnych jest podstawą zrozumienia samego siebie.

Zakończenie

Rola psychologii w życiu sportowca jest bardzo ważna, pomaga mu zrozumieć siebie i procesy jakie w nim zachodzą. Psychikę można trenować, jak ciało. I tą drogą zawodnik musi posiąść umiejętność kontroli własnych stanów emocjonalnych, opanowania się, musi zdobyć zdolność koncentracji i musi mieć rozbudowaną pewność siebie, zaufanie do siebie i własnych możliwości. Gdy zaczynałem pisać tę pracę nie zdawałem sobie sprawy, że psychologia jest tak ważna w życiu sportowca, teraz wiem że gdyby nie ci, niewidoczni na sportowych boiskach, ludzie większość ludzi uprawiających sport po prostu by się poddała i zrezygnowała. To dzięki nim możemy być świadkami emocjonujących spotkań na wszystkich arenach świata.

Literatura
Brzozowski K., Herzig M. (2001) Odnowa biologiczna i psychiczna menadżerów sportu.
Warszawa, Polska Korporacja Menadżerów Sportu.
Czajkowski Z.: Psychologia sprzymierzeńcem trenera. Warszawa 1996. RCMSKFiS
Gracz J., Sankowski T. (2000) Psychologia sportu. Poznań, AWF.
Jarvis M. Psychologia sportu, GWP, Gdańsk 2003.
Krawczyński M. [1993], Poznawcze i somatyczne komponenty lęku sportowego.
Tłokiński [red.] Lęk, s 123-130, Arx regia, Warszawa 1993.
Red. Morris T., Summers J. (1998) . Psychologia sportu. Strategie i techniki. Warszawa, COS.
Rychta T. (1998) Osobowość a zachowanie celowe sportowców. Warszawa, COS.
Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, tom II, GWP Gdańsk 2000.