Reinhard Selten - laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii

Reinhard Selten
Reinhard Selten urodził się 10 października 1930 r. we Wrocławiu (w owych czasach niemieckim mieście Breslau) w rodzinie żydowsko-protestanckiej. Jego ojciec był właścicielem wypożyczalni czasopism, z której posiadania musiał zrezygnować ze względu na żydowskie pochodzenie. Z powodu półżydowskich korzeni 14-letni Selten przymusowo opuścił szkołę średnią i podjął pracę. Jego rodzina uniknęła holokaustu. Mimo to po śmierci ojca (1942) wraz z matką i rodzeństwem opuścił Wrocław. Początkowo przebywali w Saksonii, następnie w Austrii,a ostatecznie zamieszkali w środkowych Niemczech (Hesja). Do 1947 r. Selten pracował jako robotnik na farmie. Następnie dokończył przerwaną edukację w szkole średniej w Melsungen. Doświadczenia wojenne sprawiły, że zainteresował się polityką, ekonomią oraz psychologią. W sposób szczególny rozwinął jednak swoje umiejętności matematyczne, zwłaszcza w zakresie geometrii i algebry.
W 1951 r. rozpoczął studia matematyczne na uniwersytecie im. Goethe’go we Frankfurcie nad Menem. Początkowo jego zainteresowania naukowe w trakcie studiów dotyczyły matematyki i astronomii, jednak ostatecznie zdecydował się na ekonomię matematyczną Po przeczytaniu pracy J. von Neumanna i O. Morgensterna ”Theory of Games and Economics Behavior” szczególnie zainteresował się teorią gier. W trakcie studiów uczęszczał na fakultatywne wykłady profesora E. Burgera z zakresu zaawansowanej matematyki matematyki dla ekonomistów. Profesor E.Burger został również promotorem jego pracy magisterskiej, która dołączyła teorii gier kooperacyjnych (n-osobowych w formie ekstensywnej).
Po uzyskaniu dyplomu w 1957 r. profesor S. Sauermann zatrudnił R. Seltena na uniwersytecie we Frankfurcie na stanowisku asystenta. Przez okres dziesięciu lat zajmował się pracą badawczą. Początkowo prowadził badania finansowane przez Deutsche Forschungsgemeinschaft (niemiecki oddział National Science Foundation), które dotyczyły sposobu zastosowania teorii gier w teorii firm. Szybko jednak porzucił te badania i zajął się laboratoryjną ekonomią eksperymentalną. Za pomocą profesora H. Sauermanna uzyskał środki finansowe i stanął na czele niewielkiej grupy badawczej, która zajęła się przeprowadzaniem badań eksperymentalnych. Podejście eksperymentalne zastosowano m. in. do badania oligopoli. W 1959 r. R. Selten opublikował swój pierwszy artykuł (napisany wspólnie z H. Sauermannem) pt.”An oligopoly experiment” („Ein Oligopolexperiment”).
W 1961 r. uzyskał tytuł doktora nauk matematycznych. Niedługo później otrzymał zaproszenie od prof. O. Morgensterna (z którym spotkał się po raz pierwszy pod koniec lat 50.) do wzięcia udziału w konferencji na temat teorii gier na uniwersytecie w Prineeton. Podczas kilkutygodniowego pobytu w Princeton miał okazję poznać między innymi R.J.Aumanna i M. Maschlera, którzy byli w owym czasie członkami grupy badawczej O. Morgensterna oraz H. A. Simona i jego współpracowników.
W 1965 r. R. Selten wziął udział w 3-tygodniowych warsztatach organizowanych w Jerozolimie, które poświęcone były teorii gier. Podczas owego spotkania R. Selten po raz pierwszy spotkał się z noblistą J. Harsanai, twórcą teorii gier z niekompletną informacją, z którym współpracował przez kolejne 25 lat. Wkrótce obaj naukowcy weszli w skład grupy doradczej, pracującej dla Agencji ds. Kontroli Zbrojeń i Rozbrojenia. Wspólnie pracowali również nad zagadnieniem negocjacji w warunkach niekompletnej informacji.
Rok akademicki 1967-1968 spędził R. Selten w Barkeley pracując jako profesor Business School of the University of California. Po powrocie do Europy uzyskał tytuł doktora habilitowanego, a w 1970 roku opublikowano jego rozprawę habilitacyjną na temat wieloproduktowej polityki cenowej.
W roku 1969 objął posadę profesora ekonomii na uniwersytecie w Berlinie. W 1972 r. otrzymał propozycję utworzenia Instytutu Ekonomii Matematycznej i przeniósł się na uniwersytet w Bielefeld. Nadal kontynuował badania eksperymentalne, ale poświęcił się głównie pracy nad teorią gier i możliwościom jej zastosowania w różnych dziedzinach działalności gospodarczej. Pracował również wspólnie z J. Harsanyi nad problemem selekcji punktów równowagi w każdym rodzaju gier. W 1974 r. rozpoczął współpracę z A. Hoggattem. Wspólnie prowadzili badanie eksperymentalne w zakresie negocjacji w warunkach niekompletnej informacji. Utworzony przez R. Seltena zespół badawczy prowadził interdyscyplinarne badania eksperymentalne nad zastosowaniem teorii gier w różnych dziedzinach, m. in. biologii i polityce.
W latach 1987-88, już jako profesor uniwersytetu w Bonn, prowadził z międzynarodową grupą specjalistów badania eksperymentalne w centrum badań interdyscyplinarnych w Bielefeld, które zaowocowały czterema publikacjami, wydanymi w 1991 r. i zawierającymi modele równowagi w różnego rodzaju grach.
Od 1984 r. R. Selten jest profesorem ekonomii na Wydziale Ekonomicznym uniwersytetu w Bonn (obecnie emerytowanym). Jest twórcą tamtejszego, skomputeryzowanego, laboratorium przeznaczonego do badań eksperymentalnych.
R. Selten otrzymał doktorat honoris causa uniwersytetu w Bielefield (1989) oraz uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem (1991). W międzyczasie został członkiem wielu towarzystw naukowych, m. in. Economtric Society, Northrhine-Westfalian-Brandenburgian Academy of Sciences, /Amercian Academy of Arts and Sciences, Berlin-Brandenburgian Academy of the Sciences.
W 1994 r. wspólnicy z J.C. Harsanyi I J.F. Nashem otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii “za pionierską analizę równowagi w teorii gier niekooperacyjnych (niezespołowych)”.
J. Nash rozwijając teorię gier niekooperacyjnych określił pojęcie równowagi oraz podkreślał istnienie wielu rozwiązań w tych grach. Nie poruszał natomiast problemu wyboru (selekcji) jednego spośród wielu punktów tzw. „równowagi Nasha”. Istnienie wielu rozwiązań gry było niekorzystne zarówno dla graczy , jak i zewnętrznych obserwatorów, gdyż utrudniało przewidywanie ostatecznego rezultatu gry. R. Selten, bazując na pracach J. F .Nasha, próbował rozwiązać powyższy problem. Zainicjował program badawczy polegający na eliminacji „mniej interesujących” rozwiązań poprzez narzucenie bardziej rygorystycznych założeń oraz rezygnacji z punktów równowagi „nierealnych” z ekonomicznego punktu widzenia. W swojej pracy „Spieltheoretische Behandlug eirzes Oligopolmodelle mit Nachiragetragheit przestawił model gry na zasadach oligopolu. Nie był w stanie przeprowadzić całościowej analizy teoretycznej modelu, ale udało mu się rozwiązać uproszczoną wersję. Znalazł naturalny punkt równowagi, choć nadal istniało wiele punktów alternatywnych. W celu dokładniejszego opisania specyfiki swojego rozwiązania wprowadził nowe pojęcie – „doskonałość subgry” (subgame perfectness) i przedstawił jej dokładną definicję.
W swojej teorii R. Selten posługuje się przykładem rynku, na którym istnieje jeden monopolista. Pojawia się jednak możliwość wejścia na rynek drugiego uczestnika, który jak dotąd jest skutecznie odstraszany perspektywą wojny cenowej. Jednym z możliwych rozwiązań gry jest sytuacja gdy potencjalny konkurent postrzega zagrożenie i dlatego podejmuje optymalną dla niego decyzję o „trzymaniu się z daleka” od rynku. Monopolista nie ponosi kosztów, ponieważ niebezpieczeństwo nie zostanie „zrealizowane”. Inaczej wygląda sytuacja przypadku, gdy niebezpieczeństwo wojny cenowej jest jedynie pozorne. Monopolista może bowiem produkować wyrób po wysokich, niemożliwych do obniżenia kosztach.
Potencjalny konkurent, który ma świadomość takiej sytuacji, wejdzie na rynek, a monopolista nie rozpocznie wojny cenowej. Jest to drugie możliwe rozwiązanie gry („Nash equilibrium”). Spełnia ono jednocześnie założenia sprecyzowanej przez R. Seltena doskonałości subgry, która wymaga systematycznej weryfikacji założenia, że tylko wiarygodne zagrożenia mogą być brane pod uwagę.
Innymi słowy, każdy uczestnik gry przy podejmowaniu decyzji strategicznej bazuje na pewnych zagrożeniach i obietnicach, które w dużej mierze są „puste”. Poprzez wykluczenie wszystkich zagrożeń i obietnic „bez pokrycia” R. Selten odkrył najdoskonalszy sposób przewidywania rezultatu gier nieoperacyjnych. Wyznaczył tzw. perfekcyjną równowagę.
Perfekcyjny punkt równowagi w subgrze opisany przez R. Seltena jest fundamentalnym udoskonaleniem „równowagi Nasha”. Ma bezpośrednie zastosowanie w dyskusjach na temat wiarygodności w takich dziedzinach , jak polityka ekonomiczna, analiza oligopoli czy ekonomia informacji. Odgrywa również ważną rolę w analizie dynamiki strategicznych interakcji, np. między konkurującymi firmami czy rządem realizującym określoną politykę i innymi podmiotami gospodarczymi.
Niemniej istnieją sytuacje, w których zastosowanie podejścia R. Seltena jest niemożliwe. Dlatego też w jego publikacji z 1975 r. ‘Reexamination of the Perfetness Concptfor Equilibrum Points in Extensive Games’ podejmuje ten temat w nieco szerszym ujęciu. Przedstawia udoskonalenie swych poprzednich rozważań określane w literaturze mianem „równowagi drżącej ręki” (trembling hand equilibrum). W przedstawionej analizie zakłada, że każdy uczestnik gry przewiduje małe prawdopodobieństwo wystąpienia błędów. Ostatnie stwierdzenie okazało się niezwykle pomocne w teoriach dotyczących organizowania przemysłu czy makroekonomicznej teorii polityki ekonomicznej. R. Selten poprzez wprowadzenie pojęcia doskonałości do analizy równowagi przyczynił się zatem do znacznego rozszerzenia zastosowania teorii gier niekooperacyjnych.
Oprócz teorii gier zainteresowania naukowe R. Seltena dotyczyły ekonomii eksperymentalnej. Uważany jest za „ojca” tej nowej i dynamicznie rozwijającej się dziedziny. Podczas dziesięcioletniego pobytu na uniwersytecie we Frankfurcie (1957-1967) prowadził badania eksperymentalne wspólnie z R. Tietzem, V. Haselbarthem, O. Beckerem i K. Schusterem. Należy podkreślić, że w owym czasie badania takie przeprowadzano po raz pierwszy. Laboratoryjne badania eksperymentalne wymagały wykorzystania wiedzy z różnych dziedzin np. psychologii, z której zaczerpnięto niektóre metody badawcze. Stosowano je m. in. do badania oligopoli. Nieco później R. Selten zastosował to podejście do badania problemu ograniczenia racjonalnych zachowań podmiotów gospodarczych oraz negocjacji w warunkach niepełnej informacji. Był współtwórcą pierwszego skomputeryzowanego laboratorium ekonomii eksperymentalnej na Uniwersytecie w Berkeley (wspólnie z A. Hoggattem). Już jako profesor Uniwersytetu w Bielefeld stał na cele tamtejszego centrum badań interdyscyplinarnych. R. Selten nawiązywał współpracę z naukowcami z całego świata i z różnych dziedzin nauki: ekonomistami, matematykami, biologami, politykami, botanikami, psychologami, filozofami. W sposób szczególny zainteresował się zastosowaniem teorii gier w biologii i tzw. Grami ewolucyjnymi. Zainteresowania R. Seltena tą dziedziną zaowocowały współpracą z botanikiem P. Hammersteinem, której efektem było opracowanie modelu zapylania kwiatów przez pszczoły. Z kolei współpraca z politykiem A. Perlmutterem przyczyniła się do skonstruowania modelu opisującego konkretne konflikty polityczne w skali międzynarodowej. Również jako profesor uniwersytetu w Bonn skoncentrował swoją uwagę na badaniach eksperymentalnych. Utworzył na tej uczelni nowoczesne laboratorium badawcze. Wraz ze swoimi współpracownikami przy finansowym wsparciu Deutsche Forschungsgemeinschaft (w ramach specjalnej jednostki badawczej – Sonderforschungsbereich 303) do czasu przejścia na emeryturę pracował nad rozbudową opisowej części teorii gier i jej zastosowaniami w różnych dziedzinach nauki.
R. Selten wraz z żoną Elisabeth na początku lat sześćdziesiątych XX w. wszedł w skład ruchu społecznego Esperanto. Do dziś noblista jest propagatorem tego międzynarodowego języka.
R. Selten jest autorem wielu książek i artykułów naukowych publikowanych w języku niemieckim i angielskim. Do najważniejszych publikacji R. Seltena można zaliczyć następujące:
a) Preispolitik der Mehrproduktenunternehmung In der statischen Theorie, Berlin- Heidelberg New York: Springer-Verlag, 1970.
b) General Equilibrum with Price-Making Firms (wspólnie z T. Marschak), Lecture Notes in Economics and Mathematical Systems, Berlin-Heidelberg-New York:Springer-Verlag, 1974.
c) A General Theory of Equliibrum Selection in Games (wspólnie z J.C. Harsani), MIT Press, Cambridge, 1988.
d) Models of Strategie Rationality, theory and Decision Library, Series C: Game Theory, Mathematical Programming and Operations Research, Dordrecht-Boston London: Kluwer Academic Publisher, 1988.
e) Game Theory and Economic Behavior: Selected Esays, Cheltenham-Northhampton: Edward Elgar Publishon, 1999, vol. 2.
f) New edition of: Models of Strategic Rationality, Dordrecht-Boston London: Kluwer Academic Publishers, 2000.
g) A Generalized Nash Solution for Two-Person Bargaining Games with Incomplete Information (z J.C. Harsanyi), Management Science, 1972, Vol.18, No. 5.
h) Reexamination of the Perfectness Concept for Equilibrium Points in Extensive games, International Journal of Game Theory, 1975, Vol. 4 NO. 1; reprinted in: H. W.Kuhn(ed), Classics In Game Theory, Princeton Univeristy Press,1997.
R. Selten, mimo, że urodził się we Wrocławiu, to do polowy lat dziewięćdziesiątych XX w. nie miał zbyt silnych związków z Polską. 26 listopada 1996 r. Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, jego rodzinnym mieście (obecnie Uniwersytet Ekonomiczny) nadała mu honorowy doktorat. 24 września 2004 r. Selten był także honorowym gościem Lubelskiego Festiwalu Nauki organizowanego przez uczelnie wyższe oraz Instytut Medycyny Wsi i Instytut Agrofizyki PAN w Lublinie. Wygłosił wykład pt.”Równowaga rynkowa podmiotów naśladujących strategię lidera.” Prof. R. Selten wygłosił swoją prelekcję w języku esperanto1.
Ponadto, 6 września 2007 r. R. Selten był gościem specjalnym Forum Ekonomicznego Młodych Liderów w Małopolskim Centrum Kultury „Sokół” w Nowym Sączu – imprezy towarzyszącej Forum Ekonomicznego w Krynicy. Brał udział w panelu dyskusyjnym pt.”Jak dobrym liderem w biznesie i życiu społecznym”2.

Bibliografia:
1) Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii 1969-2009, Józef Misala (red.), Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2011, s.243-248
2) http://www.pollub.pl/index.html?kat=1324&page=1&rid=1664
3) http://www.forum-leaders.eu/2007/program.php