Opisz kontrolę konstytucyjności prawa przez Trybunał Konstytucyjny - Elementy prawa

Kontrola konstytucyjności prawa jest następstwem zgodności całego zbudowanego systemu prawa w państwie. Bez względu na różnice ustrojów poszczególnych państw, kontrola konstytucyjności prawa realizowana może być w formie politycznej bądź w formie kontroli sądowej. Kontrola polityczna tworzona jest na podstawie kryteriów mających za zadanie osiągnięcie konkretnych celów, bez zachowania procedur, i zazwyczaj stanowi tylko jedną z wielu funkcji realizujących ją organów. Kontrolę sądową realizują sądy i organy typu sądowego działając w oparciu o model postępowania jurysdykcyjnego.
Sądowa kontrola konstytucyjności prawa ukształtowała dwa zasadnicze systemy ? europejski i amerykański. Europejski system kontroli ukształtowany jest tak, że nadrzędnej pozycji parlamentu uchwalającego ustawy, przeciwstawiona została jurysdykcja konstytucyjna powołanego sądu konstytucyjnego, usytuowanego poza systemem sądów powszechnych. Sędziowie zostali wyposażeni w atrybut niezawisłości podlegającej konstytucji, dzięki czemu mają możliwość interpretowania i kwestionowania ustaw będących w niezgodzie z konstytucją. Najważniejszą cechą amerykańskiego systemu kontroli jest jej konkretny charakter. Przejawia się w tym, że sądy w trakcie rozpoznawania i rozstrzygania konkretnej sprawy, na wniosek strony powołującej się na niezgodność z konstytucją aktu stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia, mogą uznać akt za niezgodny z konstytucją i nie zastosować go, choć nie posiadają prawa jego uchylenia. W systemie amerykańskim sądowa kontrola konstytucyjności prawa stanowi jedną z zasadniczych instytucji systemu trójpodziału władzy. Poprzez jej realizację władza sądownicza ?hamuje? i ?równoważy? pozycję władzy ustawodawczej.
W Polsce instytucja ta nie występowała w okresie międzywojennym. W czasie trwania państwa socjalistycznego, w systemie monopolistycznej władzy, z zasadą zwierzchniej pozycji parlamentu w całym systemie państwa ? ustrój taki dominował od 22 lipca 1952 roku w oparciu o pogląd braku potrzeb poza parlamentowych form kontroli konstytucyjności prawa. Rok 1976 przynosi efekt powierzenia Radzie Państwa czuwania nad zgodnością prawa z konstytucją. Pomysł ten minął się absolutnie z jego celem i nie znalazł zastosowania w praktyce. Dopiero wprowadzenie do polskiego systemu ustrojowego Trybunału Konstytucyjnego, jako instytucji realizującej sądowy model kontroli konstytucyjności prawa, stworzyło przesłanki kształtowania skutecznych gwarancji przestrzegania Konstytucji w procesie tworzenia prawa. W dniu 26 marca 1982 roku wchodzi w życie ustawa o wprowadzeniu do polskiego prawa Trybunału Konstytucyjnego, co skutkowało również zmianą Konstytucji PRL. Podstawą tej nowelizacji konstytucyjnej do ustawy zasadniczej wprowadzony został art. 33 a IV rozdział Konstytucji zatytułowano Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, Najwyższa Izba Kontroli. Sama nowelizacja jednak nie wystarczyła, by Trybunał mógł zacząć działać. Stało się to dopiero po trzech latach, wraz z uchwaleniem ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z 29 kwietnia 1985 roku. Opierając się na przepisach ustawy o Trybunale Konstytucyjnym Sejm przyjął uchwałę z 31 lipca 1985 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. W wyniku ustanowienia nowel konstytucyjnych z kwietnia i grudnia 1989 roku kompetencje Trybunału Konstytucyjnego poszerzone zostały o ustalenie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw oraz orzekanie o sprzeczności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych. Mała Konstytucja z 1952 roku, utrzymując w mocy dotychczasowe przepisy konstytucji z 1952 r. dotyczące Trybunału Konstytucyjnego, utrwaliła zarówno pozycję ustrojową tego organu, jak i model kontroli konstytucyjności prawa, przejawiające się w dwóch zasadniczych cechach. Po pierwsze, Trybunał Konstytucyjny został usytuowany poza systemem władzy sądowniczej, jako organ kontroli konstytucyjności prawa o swoistych cechach posługujący się metodami jurysdykcyjnymi. Po drugie, orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego stwierdzające niezgodność aktów ustawodawczych z Konstytucją nie posiadały charakteru ostatecznego i mogły być odrzucone przez Sejm. Pomimo zasadniczych zmian ustrojowych po 1989 roku, przyjęcia zasady demokratycznego państwa prawnego oraz zasady trójpodziału władzy, a także dynamicznego orzecznictwa i wykładni, pozycja ustrojowa Trybunału Konstytucyjnego oraz model kontroli konstytucyjności prawa nie uległy zasadniczej zmianie aż do chwili przyjęcia nowej Konstytucji. Przepisy dotyczące Trybunału Konstytucyjnego umieszczone zostały w Rozdziale VIII Konstytucji ?Sądy i Trybunały? i wyodrębnione w oddzielnym tytule ?Trybunał Konstytucyjny? (art. od 188 ? do 197). Przepisy dotyczące Trybunału uregulowane zostały także w art. 79 ? skarga konstytucyjna, art. 122 ? wstępna kontrola zgodności ustaw z Konstytucją na wniosek Prezydenta, art. 131 ? stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu prezydenta, art. 133 ust. 2 ? wstępna kontrola zgodności z Konstytucją umowy międzynarodowej przed jej ratyfikowaniem, art. 239 ? nie ostateczny charakter orzeczeń Trybunału w okresie przejściowym ? dwóch lat oraz utrata mocy powszechnie obowiązującej wykładni ustaw. Konstytucja wprowadziła tak zasadnicze zmiany dotyczące pozycji, właściwości i organizacji Trybunału Konstytucyjnego oraz modelu kontroli Konstytucyjności prawa, że dotychczasowe uregulowania zawarte w ustawie o Trybunale Konstytucyjnym z 1985 roku i uchwale Sejmu z 1986 roku dotyczącej zasad postępowania Trybunału wymagały pilnej zmiany, aby obowiązywały z chwilą wejścia w życie nowej Konstytucji. W dniu 1 sierpnia 1997 roku Sejm uchwalił nową ustawę o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102 poz. 643). Została ona bez poprawek przyjęta przez Senat, a następnie podpisana przez prezydenta. Ustawa weszła w życie 17 października 1997 roku, z wyjątkiem przepisów umożliwiających wybór dodatkowych trzech sędziów, bowiem skład Trybunału poszerzony został do 15 osób. To ostatnie rozwiązanie prawne zostało poddane krytyce ? szczególnie przez opozycję i środowisko prawnicze. Stworzyło ono bowiem możliwość upolitycznienia składu Trybunału tuż przed wyborami do parlamentu. Należy zaznaczyć, że ustawa zrywa z dualną formą przepisów o Trybunale Konstytucyjnym (ustawa i uchwała Sejmu) i reguluje zarówno jego właściwości, ustrój, jak też tryb postępowania w jednym akcie. Umieszczenie przepisów dotyczących Trybunału Konstytucyjnego w rozdziale ?Sądy i Trybunały? zasadniczo przesadza o włączeniu go do systemu organów władzy sądowniczej powołanego do badania zgodności z Konstytucją aktów normatywnych i umów międzynarodowych oraz wykonania innych zadań określonych w Konstytucji. Jak słusznie stwierdza Ł. Garlicki, Trybunał Konstytucyjny jest ?elementem władzy sądowniczej, nie jest natomiast sądem, jego działalność nie stanowi bowiem wymiaru sprawiedliwości?. Choć nie jest on powiązany z Krajową Radą Sądownictwa, to zarówno przyjęta koncepcja gwarancji jego niezależności i niezawisłości, jak również rozpatrywanie skarg konstytucyjnych oraz wydawanie orzeczeń na podstawie kryterium zgodności z prawem i w oparciu o sądowe procedury potwierdzają taką właśnie pozycje ustrojową Trybunału Konstytucyjnego. W świetle art. 194 Konstytucji Trybunału Konstytucyjnego składa się z 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Konstytucja zakłada zatem zwiększenie o trzech sędziów dotychczasowego składu Trybunału, co podyktowane jest poszerzeniem jego kompetencji oraz wprowadzeniem instytucji skargi konstytucyjnej. Konstytucja ustanawia także zasadę kadencyjności, przy czym ponowny wybór do składu Trybunału jest niedopuszczalny. Ustawa zakłada w związku z tym, że kadencja sędziów trwa 9 lat, bez względu na to, kiedy ich wybór nastąpił. Wyboru nowych sędziów ? w świetle ustawy ? dokonuje Sejm spośród kandydatów przedstawionych przez co najmniej 50 posłów lub Prezydium Sejmu bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Ustawa utrzymuje dotychczasowy wymóg posiadania przez kandydata na stanowisko sędziego Trybunału Konstytucyjnego kwalifikacji wymaganych do zajmowania stanowiska sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego. Zasada ta jest szczególnie istotna, gwarantuje bowiem fachowość składu Trybunału w sytuacji, gdy Konstytucja posługuje się nieostrym pojęciem ?osób wyróżniających się wiedzą prawniczą?. Najistotniejszym elementem statutu każdego członka organu władzy sądowniczej jest określenie gwarancji niezawisłości. Niezawisłość sędziów Trybunału Konstytucyjnego na gruncie przepisów konstytucyjnych wyznaczają następujące gwarancje: podległość sędziów wyłącznie Konstytucji (art. 195 ust. 1), zapewnienie sędziom warunków pracy i wynagrodzenia odpowiadającego ich urzędowi (art. 195 ust. 2), nieusuwalność podczas kadencji poza ściśle określonymi w ustawie przypadkami wygaśnięcia mandatu, apolityczność, oraz zakaz przynależności do związków zawodowych, a także zakaz prowadzenia innej działalności pozostającej w sprzeczności z zasadą niezawisłości (art. 195 ust. 3), immunitet ukształtowany analogicznie do immunitetu sędziowskiego (art. 196). Ponadto ustawa przewiduje zagwarantowanie sędziemu Trybunału, po zakończeniu jego kadencji, powrotu na to samo lub równorzędne stanowisko z poprzednio zajmowanym oraz obowiązek składania ślubowania. Zarówno konstytucja, jak i ustawa ustanawiająca dwa organy Trybunału Konstytucyjnego ? Prezesa i Zgromadzenie Ogólne Sędziów. Na podstawie art. 194 ust. 2 Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent spośród dwóch kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów na każde z obu stanowisk. W świetle przepisów ustawy Prezesa Trybunału Konstytucyjnego reprezentuje Trybunał na zewnątrz oraz wykonuje inne czynności określone w ustawie i Regulaminie Trybunału. Wiceprezes Trybunału zastępuje Prezesa w zakresie powierzonych mu obowiązków. Zgromadzenie Ogólne tworzą wszyscy sędziowie Trybunału Konstytucyjnego. Do jego kompetencji należą wszelkie sprawy dotyczące organizacji, trybu działania oraz budżetu Trybunału. Do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy także orzekanie o zgodności celów, lub działalności partii politycznych z Konstytucją, rozpatrywanie skarg konstytucyjnych, oraz rozpatrywanie sporów kompetencyjnych między centralnymi organami państwa. Są to spory polegające na tym, że co najmniej dwóch konstytucyjnych organów państwa, żaden nie uważa się za kompetentny do wykonania określonego zadania, lub kompetencje do rozstrzygania określonych spraw przypisuje sobie każdy z nich. Trybunał stwierdza też, czy istnieją przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP.
Jak widać ewolucja kontroli konstytucyjności była bardzo długa i na pewno jeszcze się nie zakończyła. Istota zaś jest bardzo ważna gdyż bez tej kontroli Polskie prawo było by niedoskonałe względem prawa Europejskiego.


Bibliografia:
W. Skrzydło ? ?Polskie Prawo Konstytucyjne? Lublin 2000 r.
Z. Witkowski ? ?Prawo konstytucyjne? Toruń 1998 r.
J. Galster ? ?Prawo konstytucyjne? Toruń 1996 r.