Rola Warszawy jako ośrodka polityczno-kulturalnego w XVIII w.

Rola Warszawy jako ośrodka polityczno-kulturalnego w XVIIIw.
<BR>
<BR>Tereny obecnej Warszawy były zamieszkiwane przez ludzi od niepamiętnych czasów. Dobre warunki geograficzne sprzyjały osadnictwu na tym terenie. Dość szybko nowo założona osada przekształciła się w rozwinięty ośrodek gospodarki towarowo-pieniężnej. W roku 1596 do Warszawy została przeniesiona stolica Polski. Od tej pory szybko wzrastało znaczenie miasta. Stolica rozwijała się, aż do stanu obecnego.
<BR>XVIII wiek to okres licznych zmian zarówno w świecie polityki, jak i kultury. Wydarzenia w Warszawie niejednokrotnie miały znaczenie dla całej Polski. Jednak wielkość tych wydarzeń budzi wiele kontrowersji. Spróbujmy zatem ocenić czy słuszne jest stwierdzenie, że osiemnastowieczna Warszawa była areną rozgrywek politycznych decydujących o losie państwa, i czy rzeczywiście kultura stolicy dawała wzorce do naśladowania innym miastom.
<BR>W Warszawie odbywały się wydarzenia najwyższej rangi państwowej. Jednym z nich była elekcja króla. Jednak warszawskie elekcje były jedynie oznaką wpływów obcych państw w Polsce. Wszystkie były nadzorowane przez obce wojska. Sytuacja taka miała miejsce w 1704 roku, gdy po najeździe szwedzkim obalono Augusta II. 12 lipca 1704 roku na Woli „wybrano” nowego króla na wyraźny rozkaz monarchy szwedzkiego okupującego wtedy Warszawę. Wybór padł na Stanisława Leszczyńskiego, wojewodę poznańskiego. Gdy Szwedzi próbowali rozciągnąć swoją władzę nad całym krajem, August II postanowił odzyskać tron z pomocą sprzymierzeńca cara Piotra I. Leszczyński nawet nie oponował, uciekł ze stolicy, którą ponownie zajął Sas. W następnym okresie doszło jeszcze kilkakrotnie do zmian na tronie polskim. Jednak nie obyło się bez ingerencji obcych państw. Doprowadziło to do podwójnej elekcji, a w konsekwencji do wybuchu wojny domowej pomiędzy zwolennikami obu elektów. Wojna ustała samoistnie w 1735 roku osłabiając kraj będący i tak już w złej sytuacji zarówno gospodarczej jak i militarnej.
<BR>W latach 1788 – 1792 odbył się w Warszawie Sejm Wielki – ostatnia próba naprawy Rzeczpospolitej. W tym okresie w stolicy było głośno wokół spraw narodowych. Światli ludzie usiłowali przekonać naród polski o zagrożeniu jakie istniało ze strony sąsiadów, a także nawoływali do niezbędnych reform. Zawiązywano liczne kluby polityczne na wzór rewolucyjnego Paryża. M.M. Drozdowski i A.Zahorski w książce pt. „Historia Warszawy” opisują to następująco: „Warszawa, miasto, w którym jak w soczewce zbiegły się wszystkie najdonioślejsze momenty życia narodu walczącego o reformy kraju i o wolność.” Do mieszkańców stolicy walczących o reformy należał Hugo Kołłątaj. Od jego nazwiska powstała nazwa „Kuźnica Kołłątajowska” – zgromadzenie pisarzy politycznych przygotowujących propagandowo polską reformę państwa. Innym znanym działaczem był Stanisław Staszic. Napisał traktaty polityczne „Sposób ratowania Polski od podziału” (część większej pracy), oraz w 1790 roku „Przestrogę dla Polski”. Michał Swinarski, Franciszek Brass i Antoni Mędrzecki postulowano także o prawo do rządzenia dla mieszczan jako grupy społecznej bardzo licznej i mającej duże znaczenie. Obrady Sejmu Czteroletniego zainspirowały Juliana Ursyna Niemcewicza do napisania dzieła pt. „Powrót posła” nawiązującego do ówczesnej sytuacji politycznej i ostro piętnującego poglądy konserwatywne i przeciwne reformom. Dzieło to wywołało istną burzę, gdyż uderzało wprost w zacofaną szlachtę polską.
<BR>Niebagatelne znaczenie miało też wystąpienie mieszczan dnia 2 grudnia 1789 roku w tzw. czarnej procesji. Było to złożenie królowi memoriałów w których kategorycznie domagano się reform. Na Sejmie wokół sprawy miast aż wrzało. Niestety specjalnie powołany zjazd delegatów nie dał oczekiwanych skutków, na reformę trzeba było czekać około półtora roku. Sama spawa stała się popularna nie tylko w stolicy. A.Zahorski w książce pt. „Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta” pisze: „ << Czarna procesja >> odbiła się głośnym echem w Europie, pisano o niej w gazetach. Najpopularniejsza z gazet francuskich <<Moniteur>> powracała do tej sprawy kilkakrotnie. Zalecali Francuzi Polakom, aby oświeconą elitę mieszczańską natychmiast dopuścić do władzy, a pozostałe klasy jak najszybciej oświecać, znosząc równocześnie najbardziej wsteczne instytucje feudalne.” Takie artykuły prasowe niejednokrotnie przyspieszały podjęcie wielu decyzji, przekonywały ludność o potrzebie dokonania pewnych zmian.
<BR>W latach 1790-1792 odbywała się druga kadencja Sejmu Wielkiego. Po wyborach w listopadzie 1790 roku znacznie zmienił się skład izby poselskiej. Weszli do niej nowi przedstawiciele popierający reformy i politykę Stanisława Augusta. Komplikacja sytuacji międzynarodowej Polski spowodowała znaczną radykalizację w obradach Sejmu. Rozpoczęto prace nad konstytucją. Tekst został ułożony wiosną 1791 roku głownie przez króla i Ignacego Potockiego, przywódcę stronnictwa patriotycznego. Także częściowy wpływ na redakcję ustawy zasadniczej mieli Hugo Kołłątaj i Stanisław Małachowski. Ustawa była spisywana szybko i w tajemnicy, aby uniemożliwić pokrzyżowanie planów reformy przez grupę hetmańską – przeciwników zmian. Dnia 24 marca 1791 roku została uchwalona ustawa o reorganizacji sejmików, a 18 kwietnia tegoż samego roku długo oczekiwana ustawa o prawach mieszczaństwa i ustroju miast. 3 maja 1791 król zatwierdził konstytucję wypowiadając następujące słowa: „Nie oglądam się, co ze mną będzie, ale mówię, że kto kocha ojczyznę, powinien być za tym projektem.” Konstytucja 3 Maja była jednym z największych osiągnięć polskiej polityki. Jej uchwalenie udowodniło, że sprawy narodowe nie były Polakom obojętne. Była to oznaka walki którą podjął niemal cały kraj. Zwolenników nowej konstytucji skupiało Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej, obradujące w pałacu Radziwiłłowskim. Przeciwnicy tacy jak: Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski, Ksawery Branicki dla swoich spraw dopuścili się zdrady Ojczyzny. Rozsyłali po obcych dworach protesty i nakłaniali carycę Katarzynę II do interwencji zbrojnej w Polsce. Dnia 14 maja 1792 roku została zawiązana konfederacja w Targowicy, skupiała ona przeciwników Konstytucji 3 Maja i Katarzynę II jako ich sojuszniczkę. 18 maja przybył do Warszawy poseł rosyjski składając deklarację wejścia do Polski „sojuszniczych wojsk”. Król Stanisław August Poniatowski proponował po śmierci oddać koronę księciu Konstantemu, wnukowi Katarzyny II w zamian za akceptację Konstytucji 3 Maja. Jednak caryca widząc słabość obu stron w konflikcie polskim nie zamierzała zawierać żadnych kompromisów. Wystosowała ultimatum do króla w którym nakazywała mu natychmiastowe przystąpienie do konfederacji targowickiej i kapitulację. Król widząc beznadziejność sytuacji wybrał drogę najmniejszego zła, aby zaoszczędzić choć część zdobyczy konstytucji. Sejm Czteroletni został rozwiązany a jego uczestnicy udali się na emigrację. Niestety złe rządy poprzedników powodujące słabość polityczną kraju zniweczyły osiągnięcia ludzi oświecenia.
<BR>Sytuacja była coraz gorsza, niezadowolenie narastało, kolejne metody podtrzymania niepodległości zawodziły. Zdesperowani Polacy wzięli sprawy w swoje ręce. Podjęto decyzję o powstaniu. Na naczelnego wodza i dyktatora obrano Tadeusza Kościuszkę. Zaistniały pewne okoliczności które przyspieszyły wybuch powstania do 24 marca 1794 roku. 17 kwietnia powstanie rozpoczęło się w stolicy. Już wcześniej działały tu organizacje spiskowe utrzymujące kontakt z działaczami stronnictwa patriotycznego. Na czele mieszkańców Warszawy stanął szewc, Jan Kiliński. W ciągu dwóch dni stolica pokonała silny garnizon rosyjski. Władza przeszła w ręce Rady Zastępczej Tymczasowej, prezydentem miasta został Ignacy Wyssogota Zakrzewski. Prezydent chronił króla przed radykalnymi członkami stronnictwa patriotycznego domagającymi się głowy monarchy. 8 maja toczyły się walki między dwoma skrzydłami powstania, doszło do skazania i stracenia hetmanów targowickich, Piotra Ożarowskiego i Józefa Zabiełły oraz marszałka Rady Nieustającej Józefa Ankwicza i bp Józefa Kossakowskiego. 28 czerwca lud Warszawy dokonał linczu kolejnych targowiczan i osób podejrzanych o szpiegostwo. Po załamaniu się walk na innych frontach obce wojska nadciągnęły do stolicy. Warszawiacy zmobilizowali się do budowy fortyfikacji, a także bez oporów włącznie z królem poddali się rekwizycji na rzecz utworzenia armii. Atak odparto. 6 września armia pruska przerwała oblężenie i wycofała się nad Bzurę, zaś armia rosyjska wycofała się do linii Pilicy. 4 listopada zaatakowano ponownie Pragę, tym razem skutecznie. Dokonano rzezi ludności i grabieży mienia. Następnego dnia przerażone władze poddały miasto, a resztki armii rozpuściły. Przywódców powstania w tym także i Kościuszkę wywieziono do Petersburga innych internowano. Powstanie upadło. 3 stycznia 1795 roku Polska zniknęła z map Europy, Warszawa znalazła się w zaborze pruskim. Po raz kolejny wróg okazał się silniejszy. Jednak mieszkańcy stolicy potrafili zdobyć się na ogromny wysiłek i bronić Ojczyznę przed najeźdźcą. W ten sposób Warszawa dała przykład innym polskim miastom.
<BR>Tym burzliwym wydarzeniom na arenie politycznej towarzyszył bardzo dynamiczny rozwój kulturalny miasta. O kulturze osiemnastowiecznej Warszawy M.M.Drozdowski i A.Zahorski piszą następująco w książce pt. „Historia Warszawy”: „Osławiony mrok czasów saskich właśnie w pierwszych dziesiątkach XVIIIw. jest najgłębszy. Ale nawet i wówczas przez ten mrok przedzierają się już pierwsze wątłe, ale wyraźne światła, które w następnym okresie tak pięknie miały rozbłysnąć.”
<BR> Przykładem takiego rozkwitu kultury w XVIIIw. jest rozwój drukarń i prasy w Warszawie. Jedną z pierwszych była drukarnia pijarów otwarta na mocy przywileju od Jana III potwierdzonego przez Augusta Mocnego w 1701 roku. Drukowano tam od 1729 roku „Kurier Polski” pod redakcją Jana Naumańskiego. Kurier pisał o wiadomościach z terenu kraju. Także pod redakcją Naumańskiego wydawano tygodnik „Uprzywilejowane Wiadomości z Cudzych Krajów”. Z czasem obie gazety przejęli jezuici posiadający konkurencyjną drukarnię, obdarzoną mianem królewskiej. Kolejnym bardzo głośnym tytułem prasowym był „Monitor”. Pierwszy numer ukazał się 16 sierpnia 1765 roku. W założeniu gazeta wzorowała się na londyńskim „Spectator’ze”, który w ówczesnej Europie uchodził za wzór periodyku moralnego. Z „Monitorem” współpracowali m.in. Ignacy Krasicki, Adam Kazimierz Czartoryski, Feliks Łojko (satyryk i dyplomata), Kasper Rogaliński (dyplomata i pisarz skarbowy), Tadeusz Lipski (kasztelan łęczycki, komediopisarz), Stanisław Konarski. M.M.Drozdowski i A.Zahorski piszą w „Historii Warszawy”: „<<Monitor>> wypowiedział walkę ideologii sarmackiej i zgubnym staropolskim nawykom obyczajowym, a pragnął kształtować nowy model oświeconego szlachcica – obywatela” Pojawiały się także gazety o charakterze typowo rozrywkowym choć także i w nich kładziono nacisk na sprawy kraju. Przykładem takiej gazety są „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” wydawane raz na tydzień od roku 1770 do 1777 przez organ wydawniczy towarzystwa gromadzącego się u króla na czwartkowych obiadach. Z kolei charakter popularnonaukowy miał „Pamiętnik Polityczny i Historyczny” – ukazywał się w latach 1782-1792. Sprawy gospodarcze były poruszane przez „Dziennik Handlowy” w latach 1786-1793. 9 listopada 1773 roku Stefan Łuksina uzyskał od króla monopol na wydawanie w Warszawie ogólnoinformacyjnej „Gazety Warszawskiej”. W drugiej połowie XVIIIw. ukazywało się w Polsce 51 periodyków z czego aż 21 w Warszawie. Oprócz prasy drukarnie drukowały kalendarzyki polityczne. Z czasem konkurencja na rynku drukarskim wzrosła, zaczęto wydawać potężne dzieła. Np. w latach 1732-1739 wydano tomy 1-6, a w roku 1782 tomy 7-8 dzieła Konarskiego „Volumina legum” – zbiór praw polskich. Innym dużym wydaniem był „Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae” – zbiór traktatów polskich wydany przez Macieja Dogiela.
<BR>Rozkwit kultury nie mógłby się odbyć bez reformy szkolnictwa. Pierwszej próby dokonał zakon pijarów w 1748 roku. Z inicjatywą wyszedł Stanisław Konarski, który otworzył zakład naukowy Collegium Nobilium, w którym kładziono nacisk na język polski, francuski, niemiecki oraz geografię i historię. Geografia i historia były na nowych podstawach. Do Collegium Nobilium uczęszczała młodzież głównie z bogatych domów szlacheckich. Alternatywą dla mniej zamożnych była otwarta w 1765 roku przez Stanisława Augusta Szkoła Rycerska zwana inaczej Korpusem Kadetów. Szkoła ta przygotowywała do służby wojskowej i politycznej. Jednym z jej uczniów był Tadeusz Kościuszko. W 1775 roku powołano Komisję Edukacji Narodowej było to pierwsze na świecie ministerstwo oświaty. Komisja wprowadziła m.in. podział na prowincje, wydziały i okręgi szkolne. Ponieważ w Warszawie nie było uniwersytetu całe Mazowsze podlegało Szkole Głównej Krakowskiej.
<BR>Dla literatury polskiej znacznie zasłużył się król Stanisław August Poniatowski prowadząc swój mecenat. W „Historii Warszawy” czytamy: „Król popierał literaturę zaangażowaną politycznie i ideowo. W myśl jego koncepcji literatura miała szerzyć drogą mu ideę światowej monarchii, miała wyrabiać w Polakach poczucie estetyki, jej zadaniem była wreszcie ważna misja cywilizacyjna zwalczająca obskurantyzm i sarmatyzm, a torująca drogę adaptacji nowych ideałów oświeceniowych” Sposobem zgromadzenia wokół siebie artystów i pisarzy były słynne obiady czwartkowe. Spotykali się na nich: Franciszek Bohomolec, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki, Stanisław Trębecki, Adam Kazimierz Czartoryski i inne osobistości świata kultury i nauki. Mecenat króla skupiał artystów nurtu klasycyzującego. Przykładem jest Ignacy Krasicki i jego dzieła: „Myszeidos pieśni X”, „Monachomachia”, i „Antymonachomachia”. Innym znanym warszawskim mecenasem literatury był Adam Kazimierz Czartoryski oraz jego żona Izabela. Skupiali oni wokół siebie pisarzy nurtu zwanego sentymentalizmem. Należeli do nich m.in. Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin. Równie ważną zasługę dla kultury polskiej mieli bp Józef Andrzej Załuski i jego brat bp Andrzej Stanisław Załuski – udostępnili oni prywatny zbiór 300 tysięcy książek i 10 tysięcy rękopisów (był to największy prywatny zbiór w Europie). Ich staraniem dnia 3 sierpnia 1747 roku powstała pierwsza wielka biblioteka publiczna w Warszawie.
<BR>Inną ważną instytucją kulturalną, bardzo lubianą zarówno przez mieszczan jak i królów był teatr. Jego odrodzenie odbyło się za sprawą Augusta II Mocnego. Sprowadzał on do stolicy teatr drezdeński (w latach 1715-1730), teatry i balety francuski i teatry włoskie. Przedstawienia odbywały się początkowo na Zamku Królewskim, od 1716 roku w kamienicy Kromloffskiej przy Zamku, przebudowanej na teatr a także w Sali Teatralnej pałacu Saskiego i w amfiteatrze w Ogrodzie Saskim. W 1748 roku zostaje zbudowana przez Augusta III słynna operalnia saska przy ul. Królewskiej. W 1765 roku zostają zainaugurowane polskie przedstawienia przez „Natrętów” Józefa Bielawskiego. W 1772 roku operalnia zostaje rozebrana. W pałacu Radziwiłłowskim odbywają się przedstawienia teatrów niemieckich, francuskich i włoskich. Sułkowski, a później Ryx otrzymują od króla monopol na prowadzenie teatru. Franciszek Ryx buduje teatr na placu Krasińskich. W 1781 roku teatr jest w dzierżawie aktorów (m.in. Bogusławskiego), w 1783 roku dzierżawę obejmuje skandalista, aczkolwiek lubiany, Jerzy Marcin Lubomirski, w latach 1783-1785 teatr ponownie jest w dzierżawie Bogusławskiego, później aż do 1789 roku wraca do Ryxa. W tym czasie wystawiane są sztuki Franciszka Zabłockiego „Fircyk w zalotach”, „Sarmatyzm”, oraz jego tłumaczenie „Wesela Figara” w 1786 roku. Król zadbał także o budowę teatru w swojej letniej rezydencji w Łazienkach. Wybudowano tam teatr mały, Pomarańczarnię, i amfiteatr.
<BR>Mecenat króla był bardzo szeroki, obejmował także malarstwo. Król pragnął mieć przyozdobione swoje komnaty wizerunkami Polski, a szczególnie Warszawy w okresie jej świetności. Wszystkie obrazy miały ukazywać bogactwo kulturalne naszego kraju. Jednym z malarzy spełniających aspiracje króla był Marcello Bacciarelli, Włoch, od 1765 roku przebywał na Zamku. Bacciarelli malował obrazy alegoryczne i portrety. Innymi znanymi portrecistami byli: Giovanni Battista Lampi, Józef Grassi, Elizabeth Vige Lebrun. Od 1767 do 1780 roku gościł w Warszawie Bernardo Belotto zwany Canaletto. Jego dziełem jest około 70 obrazów w tym cykl widoków Warszawy i okolic. Namalował panoramę miasta: „Widok ogólny Warszawy od strony Pragi”. Dzieła Canaletta odznaczały się dokładnością i dbałością o szczegóły, z tego też powodu były nieocenioną pomocą przy odbudowie Warszawy po zniszczeniach spowodowanych przez II wojnę światową. Król posiadał w swoich zbiorach 2300 obrazów oraz 50 tysięcy sztuk rycin i cennej gliptoteki – pozostawił po sobie niewątpliwie dużą spuściznę kulturalną.
<BR>Na zmiany architektoniczne osiemnastowiecznej Warszawy składały się głównie przebudowy i modernizacje istniejących już budynków. Nie umniejsza to jednak osiągnięciom. Nawet mówi się, iż wytworzył się w Warszawie swoisty styl który później ogarnął inne miasta. Tak było w przypadku przebudowy wschodniego skrzydła Zamku Królewskiego dokonanej w 1743 roku pod przewodnictwem architekta Johanna Christopha Knffela. Zastosowane przez niego francusko – saskie rokoko wywarło później wpływ na kształtowanie stylu w całej Polsce. Jakub Fontana i Dominik Merlini kierowali przebudową Zamku Ujazdowskiego. Jednak królowi nie spodobał się ostateczny wygląd rezydencji, dlatego kazał przerobić ją na budowlę raczej obronną niż mieszkalną. Klasycyzm przejawia się w nowo wznoszonych gmachach kościołów. W 1757 roku zbudowano kościół św. Krzyża, a w 1761 kościół Wizytek. Niezwykle klasycyzującą budowlą był wznoszony w latach 1777-1781 kościół ewangelicki. Zaś przykładami architektury użytkowej w których zrodził się styl Stanisława Augusta są Łazienki. W latach 1774-1779 zbudowano pałacyk Myślewicki oraz Biały Domek projektu Dominika Merliniego. W 1784 roku wykończono fasadę południową pałacu łazienkowskiego. A.Miłobędzki pisze o niej następująco: „Jest raczej jakby wspaniałym zakończeniem, a może w części i podsumowaniem blisko dwóch wieków barokowej architektury w Polsce” Ostatnią budowlą z tego okresu jest teatr na placu Krasińskich zbudowany w 1779 roku.
<BR>Uważam, że XVIII wiek diametralnie zmienił sytuację polityczną Polski, a także przyniósł ożywienie w kulturze i sztuce. Okres ten ujawnił słabość naszego państwa. Wszelkie ruchy polityczne skupiały się wokół obrony niepodległości. Niestety Polska legła pod zaborami. Pomimo to mamy wiele osiągnięć z tamtych czasów do których znacznie przyczynili się mieszkańcy Warszawy. Niekwestionowanym osiągnięciem była Konstytucja 3 Maja, a także Sejm Wielki. Pozytywnym zjawiskiem była także obrona Warszawy podczas powstania, oraz walka mieszczan o reformę (słynna czarna procesja). Ostatni król elekt, postać kontrowersyjna jeśli chodzi o politykę, był znakomitym mecenasem sztuki. Podczas jego rządów do stolicy ściągali najlepsi artyści, powstawało wiele imponujących dzieł, a nawet zrodził się nowy styl zwany stylem Stanisława Augusta. Podsumowując, osiemnastowieczna Warszawa była ośrodkiem politycznym w którym skupiły się wszystkie wysiłki mające na celu ratowanie kraju od polityki zaborców. W dziedzinie kultury i sztuki Warszawa była wiodącym ośrodkiem w Polsce, a nawet posiadała osiągnięcia na skalę Europejską.
<BR>Obecnie Warszawa jest jednym z najpiękniejszych miast polskich, posiada wiele zabytków, lecz nic nie zdobi jej tak, jak niepowtarzalna historia. Warszawa była wielokrotnie niszczona, jednak zawsze wspólnymi staraniami mieszkańców odbudowywała swoją kulturę materialną i umysłową.
<BR>
<BR>
<BR>
<BR>Bibliografia:
<BR>1. Marian M. Drozdowski, Andrzej Zahorski „Historia Warszawy” Warszawa 1981r.
<BR>2. Wiesław Głębocki, Karol Mórawski „Warszawo Ty moja Warszawo” Warszawa 1994r.
<BR>3. Andrzej Zahorski „Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta” Warszawa 1970r.
<BR>4. Tadeusz Cegielski, Katarzyna Zielińska „Historia dzieje nowożytne – podr. dla kl.II L.O.” Warszawa 1997r.
<BR>