Pomoc postpenitencjarna w Polsce po roku 1997 w kręgu teorii i praktyki penitencjarnej.

Idea więzienia jako narzędzia redukcji przestępców, pojawiła się w XVI wieku i przybierała różne formy w zależności od tego, jaki przyjmowano psychologiczny model do popełniania czynów niezgodnych z prawem. Jednym
z modeli był ?błąd moralny?
-opierał się na założeniu, że człowiek jest ? z natury? istotą moralną, a czyny przestępcze polegają na pewnego rodzaju omyłce, tak jakby przestępca
w działaniu nie korzystał ze swych dyspozycji moralnych. Sądzono,
że w warunkach więziennych przestępca odczuje skruchę i zrozumie, iz postąpił źle. Inny model to ?zło moralne?:
-przyjmował, że przestępca to ktoś z gruntu zły. Niezdolny ani do refleksji moralnej, ani do kierowania się w życiu zasadami moralnymi. Pobyt
w więzieniu miął przestępcę odstraszyć od dalszego popełniania czynów niezgodnych z prawem. Kolejny model wiązał przestępczość z ?psychicznym nieprzystosowaniem? i obecnie jest to coraz częstszy model przestępczości, mianowicie uważa się ją również za formę ?społecznego nieprzystosowania?
Grupa przestępcza oceniana z punktu widzenia społeczeństwa jako całości. Wprawdzie i w niej obowiązują społeczne wymagania dotyczące dyscypliny, solidarności i wzajemnej pomocy, ale są one ograniczone do niej samej, pozostali zaś członkowie całego społeczeństwa są tu traktowani jak wrogowie.
Przestępczość nie powinna być cechą izolowaną od pozostałych cech osobowości, lecz stanowić przejaw szczególnie zaakcentowanej asocjalności; można przewidywać, że występuje ona razem z różnymi innymi formami tendencji asocjalnych, takimi jak agresywność, złośliwość, obojętność na kłopoty innych, kłamliwość itd. Ze rozumienia przestępczości jako przejawu asocjalności wynika nowe ujęcie reedukacji więźniów. Mianowicie reedukacja w postaci resocjalizacji, czyli wtórnego uspołecznienia osób wskazujących skłonności socjalne oraz pomoc postpenitencjarna dla osób opuszczających mury więzienne.

Praktyka resocjalizacji powinna wyzyskiwać wyniki badań psychologicznych
i pedagogicznych. Współcześnie osobowość ludzka uznawana jest za czynnik wyznaczający postępowanie jednostki w poszczególnych sytuacjach, która powstaje i zmienia się według określonych praw.
Jest to koncepcja deterministyczna, według której przestępczość i jej przyczyny są produktem określonych uwarunkowań, a nie ?wolnej woli? osobnika.
Ta właśnie determinacja jest podstawą optymizmu penitencjarzysty, wiary,
że oddziałując na osobowość, stosownie się do praw, potrafi wtórnie nadrobić braki w uspołecznieniu jednostki i zlikwidować jej przestępcze skłonności.
Niestety w rozumieniu społeczeństwa więzień uważany jest za odosobniona jednostkę, której nie należy się nic, żadne prawa a już na pewno nie pomoc. Wiele ludzi nie zdaje sobie sprawy z tego ze takiemu recydywiście
w jego rozumieniu nie pozostaje nic innego jak non-stop wracać ?za kratki?,
bo nie potrafi normalnie żyć ?nie zdajemy sobie sprawy, że jest to problem społeczny, któremu należy pomóc.
?Jedyna kara sprawiedliwa dla skazanego to wrzucenie go w czarną dziurę, jaką jest pobyt w więzieniu. Najlepiej, żeby nigdy stamtąd nie wracał, a jeśli już musi - niech wychodzi na wolność po odsiedzeniu jak najdłuższego wyroku.?
Takie są przekonania na temat skutecznej walki z przestępczością wciąż bardzo dużej części naszego społeczeństwa. Praktyka dowodzi, że więzienia pękają w szwach, a przestępczość raczej nie maleje. Co więcej, każdy skazany kiedyś opuści zakład karny. Nawet ten z wyrokiem dożywocia ma nadzieję, że po 25 latach (za dobre zachowanie) zostanie przedterminowo zwolniony.
Nierzadko jednak dla opuszczających więzienia to właśnie wolność staje się czarną dziurą, w której przepadają, nie dając sobie rady, tracą rodzinę nie umiejąc znaleźć uczciwych środków utrzymania. Dla wielu z nich powrót za mury i kraty jest tylko kwestią niedługiego czasu a czasem wybawieniem
z ?rzeczywistości?, co dla nas jest absurdem, jednakże bardzo często więzień nie jest w stanie ułożyć sobie życia na wolności, dlatego ?czeka na okazję?,
aby jak najszybciej wrócić ponownie za mury, bo to jest jego sposób na życie.
Stopniowo i z wielkim trudem zdobywa zwolenników pogląd, że niektóre kary można odbywać w warunkach wolnościowych, a prawidłowo wykonane, mogą okazać się bardziej dolegliwe, a przede wszystkim skuteczniejsze niż polegające na całkowitym pozbawieniu wolności.
Istnieje jednak zmiana w świadomości społecznej, którą można zauważyć to coraz szersze rozumienie, że opuszczającemu zakład karny trzeba pomóc, by nie wrócił do starego sposobu na życie.
Jednym z najistotniejszych problemów więziennictwa jest zmniejszenie odsetka byłych więźniów powrotu do przestępstwa. Niewątpliwie najważniejszym czynnikiem przeciwdziałającym tzw. ?recydywie? jest dobrze przeprowadzona resocjalizacja w wiezieniu, ponieważ na powrót do przestępstwa wpływa kilka czynników:
- niepedagogiczna organizacja pobytu więźniów w zakładzie karnym
i braku zaplecza dla opieki penitencjarnej,
- dostanie się ponownie w aspołeczne środowisko na wolności,
- a także trudności w urządzeniu sobie normalnego życia po wyjściu
z więzienia.
Dlatego konieczny jest rozwój instytucji, które by zajmowały się zwolnionymi więźniami, doradzając im, pomagając w urządzeniu sobie życia i przeciwdziałając wypaczającym wpływom środowiska, innym słowem ? kontynuując prace resocjalizacyjną tak długo, aż dana jednostka ustabilizuje się w normalnym życiu
Na początku XXI wieku pedagogika resocjalizacyjna przeżywała swego rodzaju kryzys
w polskiej praktyce penitencjarnej. Nie spełniła pokładanych w niej nadziei
i niestety okazała się w niewielkim stopniu skuteczna w zwalczaniu patologicznych postaw i zachowań osób pozbawionych wolności. Pomimo,
iż w Kodeksie Karnym Wykonawczym z 1969 roku w art. 37 1 był zapis: "Wykonanie kary pozbawienia wolności ma na celu kształtowanie społecznie pożądanej postawy skazanego, a zwłaszcza powinno wdrażać go do społecznie użytecznej pracy oraz przestrzegania porządku prawnego i tym samym przeciwdziałać powrotowi do przestępstwa". To jednak już Kodeks Karny Wykonawczy z 6 czerwca 1997 roku, który obecnie obowiązuje, zawiera przepis - według mnie - przełomowy dla polskiej penitencjarystyki. "Wykonanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw,
a w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa ". (Art. 67, 1 kkw ).
Od kilku lat nastąpiły istotne i znaczące zmiany w polskim więziennictwie. Centralny Zarząd Służby Więziennej docenił znaczenie
i przydatność pracy socjalnej w penitencjarystyce i od roku 2000 odbywają się kursy i szkolenia penitencjarnych pracowników socjalnych, w których uczestniczą wychowawcy pracujący w aresztach śledczych i zakładach karnych. Jest to bardzo ważna działalność dla rozwoju pracy socjalnej w więziennictwie. Nierzadko administracje poszczególnych aresztów śledczych lub zakładów karnych z własnej inicjatywy, w ramach ustawowych uprawnień w realizację pomocy postpenitencjarnej (pracy socjalnej) angażują profesjonalistów - pracowników socjalnych z lokalnych ośrodków pomocy społecznej, którzy
w ramach porozumień między instytucjami zajmują się pracą socjalną na rzecz osadzonych i ich rodzin na terenie jednostek penitencjarnych. Tak dzieje się na przykład w zakładzie karnym typu półotwartego w Zabrzu, gdzie oddelegowany z ośrodka pomocy społecznej pracownik socjalny pełni w określone dni dyżury
i skazani sami, osobiście mogą zgłaszać się ze swoimi problemami po pomoc. Podobnie dzieje się w areszcie śledczym w Krakowie. W wielu więzieniach wychowawcy wykorzystują w swojej pracy wiedzę z zakresu pracy socjalnej, którą nabywają podczas kontaktów z pracownikami socjalnymi z ośrodków pomocy społecznej, z którymi współpracują.
Obecnie penitencjarna praca socjalna, którą jest pomoc postpenitencjarna udzielana przez zakłady karne i areszty śledcze wgł Dziennika Ustaw z 1998 roku polega głównie na:
A) pomocy osobom pozbawionym wolności w uzyskaniu:
- dokumentów tożsamości (dowodu osobistego),
- orzeczenia o stopniu niepełnosprawności dla celów rentowych i socjalnych,
- pracy po wyjściu na wolność,
- mieszkania,
- wsparcia dla ich rodzin ze strony instytucji i stowarzyszeń zajmujących się
pomocą społeczną .
B) przydzielaniu osobom pozbawionym wolności:
- zapomóg finansowych,odzież
- biletów na przejazd do miejsca zamieszkania,
- artykułów żywnościowych,
- lekarstw
- artykułów piśmienniczych i podręczników do nauki w szkołach
więziennych,
C) przekazywanie rodzinie podwyższonej części wynagrodzenia za pracę
skazanych.

Przykładem rozwoju pomocy postpenitencjarnej (penitencjarnej pracy socjalnej) są działające od kilku lat w kilkudziesięciu jednostkach penitencjarnych kluby aktywnego poszukiwania pracy dla skazanych. W ramach działalności klubów są organizowane kilkudniowe kursy aktywnego poszukiwania pracy prowadzone przez wychowawców postpenitencjarnych, którzy uzyskali kwalifikacje liderów klubów pracy na specjalistycznych szkoleniach w rejonowych urzędach pracy. Tylko w 1998 roku kursy ukończyło około 5 tysięcy skazanych.
Skazani na zajęciach uczą się między innymi:
- redagować życiorys,
- list motywacyjny,
- prowadzenia rozmowy z potencjalnym pracodawcą,
- umiejętności korzystania z ofert pracy publikowanych w mediach,
- asertywności.

Praca socjalna w polskiej penitencjarystyce jest aktualnie obecna w niewielkim zakresie, jeżeli tylko uwzględnimy jej aspekt formalny. A tak naprawdę jest ona stosowana dosyć powszechnie przez więzienników, przede wszystkim wychowawców penitencjarnych, którzy o wiele częściej starają się rozwiązać konkretny życiowy problem osoby pozbawionej wolności, niż ją wychowywać. Takie podejście jest istotą pracy socjalnej, a nie pedagogiki. Obszar działania pracy socjalnej jest bardzo rozległy; począwszy od ubóstwa, bezrobocia, niepełnosprawności, narkomanii, alkoholizmu, przemocy rodzinnej, przestępczości, a skończywszy na pomocy ludziom starym. Z tymi wszystkimi problemami w swojej pracy zawodowej spotykają się więziennicy. Łatwiej byłoby im pracować, gdyby posiadali wiedzę i praktyczne umiejętności
z zakresu pracy socjalnej. Penitencjarna praca socjalna odpowiada na wyzwania stojące współcześnie przed polską penitencjarystyką i jej dalszy rozwój jest nieunikniony.
Praca socjalna z osobami skazanymi, które przygotowywują się do opuszczenia Zakładów Karnych jest bardzo ważna dla całego społeczeństwa. Decyduje
o pierwszym okresie życia skazanego na ?wolności?. W dużym stopniu ogranicza powrót na drogę przestępstwa. Głównie dotyczy to osób, które zostały skazane na długoletnie wyroki pozbawienia wolności lub osób, które karę pozbawienia wolności odbyły kilkakrotnie tzw. recydywiści i utracili więzy
ze swoją rodziną.
Pracę socjalną postpenitencjarną możemy podzielić na dwa etapy.
Pierwszy etap to:
? postępowanie podczas odbywania kary
? drugi - po wyjściu na wolność.
Pierwszy etap rozpoczyna się na około 6 miesięcy przed przewidywanym opuszczeniem zakładu karnego. Jest to czas niezbędny do przygotowania więźnia do zwolnienia. Każdy skazany powinien we wszystkich swoich sprawach funkcjonowania na zewnątrz placówki zwrócić się do wychowawcy postpenitencjarnego, który ma za zadanie opracować tzw. Plan zwolnienia, czyli ustalenie ze skazanym zakresu niezbędnej dla niego pomocy i sposobu jej udzielenia. Niezbędna pomoc to może być wsparcie materialne, psychologiczne lub poradnictwo socjalno-prawne.
Jak wspominałem wyżej skazani najczęściej mogą mogą liczyć właśnie na pomoc w uzyskaniu i pokrycie kosztów związanych z uzyskaniem dowodu osobistego czy uzyskaniu orzeczenia o stopniu niepełnosprawności dla celów rentowych. Pomoc w odtworzeniu lub zebraniu świadectw pracy, świadectw szkolnych, zaświadczeń o odbytych kursach. W razie problemów rodzinnych pomoc w nawiązaniu kontaktów, poprzez np.: ośrodki mediacyjne. Pomoc
w uzyskaniu lokalu mieszkalnego czy załatwieniu problemów rodziny,
która przebywa na zewnątrz poprzez uzyskanie wsparcia ze strony instytucji zajmujących się pomocą społeczną.
Więzień powinien być poinformowany o możliwości wyznaczenia swojego Przedstawiciela, który załatwia i reprezentuje skazanego w jego sprawach.
( Przedstawicielem powinna być ?osoba godna zaufania?. Zgodę na takiego Przedstawiciela wyraża dyrektor zakładu karnego).Ponadto skazani, którzy pracują podczas odbywania kary pozbawienia wolności mogą przekazywać rodzinie podwyższoną część wynagrodzenia za pracę lub też spłacać wierzytelności.
Drugim etapem pomocy dla skazanego pojawia się w chwili opuszczenia przez niego zakładu karnego. Ten etap możemy podzielić na pomoc doraźną
i długofalową.
Pomoc doraźna to pomoc udzielana przez zakład karny w postaci:
? zapomogi finansowej tzw. ?żelazna kasa? ( około 30 zł)
? odzieży i obuwia stosownego do pory roku
? biletów do miejsca zamieszkania
? artykułów żywnościowych na czas podróży
? artykułów rehabilitacyjnych, lekarstw, okularów leczniczych, protez
? poradnictwa ( adres Kuratora sądowego, adres najbliższego miejsca zamieszkania Ośrodka Pomocy Społecznej, Powiatowego Urzędu Pracy oraz stowarzyszeń i fundacji, które statutowo zajmują się pomocą dla byłych więźniów).
Pomoc długofalowa udzielana jest przeważnie przez pracowników socjalnych, zatrudnionych w Ośrodkach Pomocy Społecznej w myśl ustawy o pomocy społecznej.
Osoba opuszczające zakład karny może liczyć na pomoc w postaci świadczeń pieniężnych i rzeczowych oraz szeroko zakrojonej pracy socjalnej.
? Do świadczeń pieniężnych zaliczamy:
- zasiłki stałe ( dla osób niepełnosprawnych)
- zasiłki okresowe
- zasiłki celowe ( np. na pokrycie zadłużenia czynszowego, na leki, na dożywianie itp.).
? W skład świadczeń rzeczowych możemy zaliczyć:
- składkę na ubezpieczenie zdrowotne,
- odzież, obuwie
- ciepły posiłek
- artykuły higieniczne

Według rozporządzenia ministra sprawiedliwości, które dotyczy:
? [?] udzielania pomocy osobom pozbawionym wolności, zwalnianym
z zakładów karnych
i aresztów śledczych[?] , Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej, zwanego dalej "Funduszem".Przeznacza się osobą pozbawionym wolnośc z zatwierdzanym przez Ministra Sprawiedliwości [?] Pomocy udziela się na wniosek lub
z urzędu.?
Z uzasadnionym wnioskiem o udzielenie pomocy może wystąpić osoba uprawniona do jej uzyskania, a także prokurator, obrońca lub pełnomocnik oraz przedstawiciel skazanego, ustanowiony na podstawie art. 42.
Praca socjalna może obejmować bardzo wiele problemów.
Przeważnie przeważają problemy związane z uzyskaniem mieszkania,
bądź uzyskaniem miejsca w noclegowni, czy w schronisku dla bezdomnych, problemy związane z zatrudnieniem ,czy rejestracją
w Urzędach Pracy, pomoc we wskazaniu placówek zajmującymi się uzależnieniami, pomoc w uzyskaniu rehabilitacji czy nawiązanie kontaktu z kuratorem sądowym.
Ponadto osoba opuszczająca zakład karny może także liczyć na pomoc ze strony wielu organizacji pozarządowych. Najbardziej rozpowszechnioną organizacja działającą na tym polu jest Stowarzyszenie ?Patronat?. Organizacje te działają według swoich ustaleń.
Pomoc postpenitencjarną regulują przepisy:
- Kodeks Karny Wykonawczy
- Ustawy o Pomocy Społecznej
- Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
Każdy człowiek po opuszczeniu więzienia skierowany do tej instytucji może
w pełni liczyć na pomoc, gdyż misja tego stowarzyszenia jest niesienie pomocy duchowej, materialnej i prawnej osobom pozbawionym wolności, zwolnionym
z zakładów karnych oraz ich rodzinom a także:
? inicjowanie i uczestnictwo w zapobieganiu przestępstw,
? łagodzenie następstw popełnionych przestępstw, również przy
pomocy mediacji,
? wpływanie na humanizowanie orzekania i wykonywania kar,
? udzielanie pomocy osobom pozbawionym wolności przebywającym
w zakładach karnych i aresztach śledczych oraz zakładach dla nieletnich,
? społeczna readaptacja zwolnionych z zakładu karnego, aresztu śledczego.

Jest to instytucja szeroko rozpowszechniona działa w 12 miastach Polski między innymi w Żorach, Olsztynie, Łodzi, Lublinie, Białym Stoku, Gdańsku, Warszawie.
Ta oraz inne podobne stowarzyszenia dysponują bardzo szerokim polem działania w zakresie kultury i sztuki, sportu i rekreacji, turystyki, badań naukowych (w zakresie medycyny, nauk ścisłych, społecznych, politycznych oraz ekonomicznych), ochrony zdrowia, środowiska a nawet spraw zawodowych i branżowych.
Oferują:
- pomoc informacyjno-poradnicza,
- profesjonalna pomoc psychologiczna
- szkolenia zawodowe, przekwalifikowania / doradztwo
dotyczące zakładania firmy
- doraźna pomoc finansowa



Musimy pamiętać, że jeśli pobyt w więzieniu nazywa się ?karą?,
nie jest to kara rozumiana jako jednorazowe, przykre dla karanego oddziaływanie ze strony otoczenia. Więzienie, w którym człowiek przebywa przez kilka, a nawet kilkanaście lat, stanowi raczej odrębne środowiska wymagające przystosowania, a to znaczy nabycia nowych motywów, umiejętności i sprawności.
Sedno resocjalizacji tkwi w tym, aby pobudzić więźnia do społecznie użytecznej działalności, bo dopiero ona może zmienić jego dotychczasowe wadliwe schematy zachowania. Droga do resocjalizacji prowadzi przez wzbudzanie pozytywnej motywacji do działalności społecznie użytecznej, zainteresowania dla ofiarowanych przez zakład okazji do pracy czy nauki,
a przede wszystkim ? przez zachęcanie do zmiany dotychczasowego, wadliwego modelu życia. Wielu więźniów, szczególnie pierwszy raz karanych, spontanicznie wykazuje taką motywację, myśli o tym, jak urządzić sobie życie po wyjściu na wolność. Zadaniem więzienia jest podtrzymać tę cenną aktywizację społeczną więźnia, a nasza, aby pomóc mu w realizacji tych planów.




BIBLIOGRAFIA:
1. Kodeks Karny Wykonawczy / Dz. U. 1997 nr 160 poz.1083 /
2. Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 / Dz. U. 2004 nr 64 poz.593/
3. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości W sprawie pomocy postpenitencjarnej 04 / z 22 kwietnia 2005 /Dz. U. 2005 nr 69 poz.618
4. Batawia S.: ?Wstęp do nauki o przestępcy. Zagadnienie skłonności przestępczych?, Wrocław 1984
5. Machel H.:Wprowdzenie do pedagogiki penitencjarnej, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1994
6. Urban B.:Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Wyd.
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000
7. Broszura ?Stowarzyszenie Penitencjarne Patronat? ? Warszawa 2006