Dokonaj interpretacji poniższych słów w oparciu o wydarzenie z historii najnowszej. „Nikt nie może zapomnieć, ani lekceważyć tego co się stało. Nikt nie może pomniejszać rozmiarów tych wydarzeń.

„Holocaust przewyższył pod każdym względem wcześniej przekazane i utracone w pamięci wyobrażenia o złu”, „holocaust uwidocznił słabość ludzkiej natury”, był pomyłką nowoczesnej cywilizacji” to tylko kilka z wielu wypowiedzi historyków i filozofów na ten temat. Nieludzkie działania na niewyobrażalną skalę opanowały całą Europę i resztę świata. Aby dokładnie przyjrzeć się temu tematowi należy zacząć od początku jego dziejów. Niezawisłe fakty są podstawą do wyciągnięcia odpowiednich wniosków i odpowiedzenie sobie na pytanie: Czy współczesne społeczeństwo pamięta i czy podobne zbrodnie miały lub też będą miały ponownie miejsce w dzisiejszym świecie?

Pierwotnie termin Holocaust znaczył w świecie starożytnym ofiarę całkowicie spaloną na ołtarzu. Holokaust z hebrajskiego oznacza całkowitą zagładę. Wydarzenia II wojny światowej diametralnie zmieniły jego znaczenie. Owo pojęcie utożsamia się z prześladowaniami i zagładą milionów Żydów przez władze III Rzeszy.

Antysemityzm
Na wstępie należy sobie zadać pytanie w jaki sposób garść nazistów obróciła irracjonalne teorie w masowe morderstwo. Z pewnością odpowiedzialność ciąży na osobie Hitlera. Hitler ujawnił swoje poglądy na długo przed wejściem do władzy. „Mein Kampf” pełna jest wzmianek o żydowskim niebezpieczeństwie. Dostrzegał Żydów wszędzie, zarówno kapitalizm, jak i socjalizm podsycają potęgą żydowską. Straszliwa odpowiedzialność spoczywa na tych Niemcach, którzy głosując w 1932 roku na nazistów umożliwili Hitlerowi rozpoczęcie jego zbrodniczej kariery. Rząd nazistowski rozpoczął prześladowania za pomocą środków prawnych. Od 1933 r rozpoczęto pozbawiać żydów wszelkich praw obywatelskich i cywilnych, konfiskowano mienie, pozbawiano pracy, więziono i zmuszano do emigracji. W okresie przedwojennym Niemcy rozwinęli także uzasadniającą te kroki wielką akcję propagandową. Oskarżali Żydów o pasożytnictwo, wyzysk, demoralizowanie i niszczenie narodów, wśród których zamieszkują. Propaganda nagłaśniała także rzekomą organizację międzynarodowego spisku. Po wybuchu wojny polityka nazistów wobec Żydów była wprowadzana w kolejnych krajach europejskich w miarę ich zajmowania przez wojska niemieckie. Ludność żydowska została zmuszona do noszenia specjalnych opasek na rękawie i symbolu sześcioramiennej gwiazdy Dawida. W krajach zamieszkałych przez mniejszość żydowską utworzono tzw. Getta. Były to wydzielone obszary otoczone murem, warunki w nich były mordercze. Koncentracja dużych mas ludzi na niewielkich obszarach powodowała częste choroby, a ograniczone dostawy żywności - masową śmierć głodową. Getto warszawskie powstało w listopadzie 1940, łódzkie już na początku 1941, krakowskie w marcu 1941. Rozporządzenie gubernatora Franka z 25 października 1941 stwierdzało, że: “Żydzi, którzy opuszczają wyznaczone dzielnice podlegają karze śmierci. Taka sama kara grozi osobom, które świadomie udzielają schronienia takim Żydom".

Eksterminacja
Władze niemieckie rozważały wysiedlenie europejskich Żydów (np. na Madagaskar), ale projekt ten był niemożliwy do przeprowadzenia w warunkach wojny. Pierwsze działania ogarnęły tereny ZSSR. Dokonano holocaustu Żydów ukraińskich, besarabskich, białoruskich i bałtyckich. Władze oceniły wcześniejsze metody zabijania Żydów za zbyt kosztowne (amunicja) i pracochłonne oraz trudne do powtórzenia w krajach, w których terror był słabszy. Na mniejszą skalę eksperymentowano z innym pomysłem: samochodami wydzielającymi gazy spalinowe do ładowni i zabijające znajdujących się w niej ludzi tlenkiem węgla.

We wrześniu 1939 r. Niemcy założyli pierwszy obóz koncentracyjny na ziemiach polskich, w Sztutowie (obóz koncentracyjny Stutthof). Dokonywano w nim zagłady Żydów z Polski i Węgier. Zginęło w nim 85 tysięcy ludzi.

28 listopada 1939 r. Niemcy utworzyli pierwsze getto na ziemiach polskich, w Piotrkowie Trybunalskim (26 km na południe od Łodzi). Następne w Puławach i Krasnymstawie (grudzień 1939 r.), w Jędrzejowie (marzec 1940 r.), w Chełmie (październik 1940 r.), w Wisznicy (grudzień 1940 r.), w Lublinie (marzec 1941 r.). Na ogólną liczbę 200 gett w Generalnej Guberni, aż 90 zlokalizowano na ziemi lubelskiej. W Generalnej Guberni utworzono 128 Judenrats. Inicjatorem tworzenia gett był szef Sipo i SD R. Heydrich. Początkowo getta były otwarte, jednakże bardzo szybko zaostrzono prawa i za przekroczenie granicy getta groziła kara śmierci.

W sierpniu 1940 r. Niemcy założyli obóz koncentracyjny Gross-Rosen w Rogoźnicy pod Wrocławiem. Zginęło w nim około 40 tys. ludzi, w tym wielu Żydów. Obóz posiadał 80 podobozów.

W sierpniu 1941 r. Niemcy założyli obóz koncentracyjny Neuengamme w pobliżu Hamburga. Zginęło w nim około 82 tys. ludzi, w tym ponad 40 tys. Żydów. Obóz posiadał 60 filii istniejących przy różnych zakładach przemysłowych

21 sierpnia 1941 r. Niemcy założyli obóz koncentracyjny Drancy, pod Paryżem we Francji. Spełniał on zadanie obozu przejściowego dla Żydów francuskich w drodze do obozów (przeważnie do Auschwitz) w Generalnej Gubernii. Przez obóz przeszło ogółem około 61 tys. Żydów

Następnym krokiem nazistów było stworzenie największego obozy koncentracyjnego 27 kwietnia 1940 roku w Auschwitz (Oświęcim - później Auschwitz-Birkenau). Zginęło w nim 1,5-2,5 miliona ludzi. 90% ofiar to Żydzi. Był to jedyny obóz koncentracyjny, w którym tatuowano więźniom numery rejestracyjne. Uruchomiono tu cztery komory gazowe i cztery krematoria, w wyniku czego liczba mordowanych i spalanych wzrosła z 10 tys. do około 20 tys. na dobę. Pierwszym komendantem obozu został Rudolf Hoess. 3 września 1941 r. przeprowadzono pierwszy test gazu Cyklon-B.

W październiku 1941 r. Niemcy założyli obóz koncentracyjny w Majdanku koło Lublina w Generalnej Guberni. Początkowo był to obóz dla jeńców radzieckich (od czerwca 1941 r.), lecz później zmieniono go na obóz zagłady Żydów. Zginęło w nim 360 tysięcy ludzi (200 tys. Żydów) W Majdanku Niemcy uruchomili siedem komór gazowych, w których używano gazu Cyklon-B i tlenku węgla.

W listopadzie 1941 r. Niemcy założyli obóz koncentracyjny w Treblince w Generalnej Guberni. Zginęło w nim ponad 7 tys. ludzi.

7 grudnia 1941 r. Niemcy założyli obóz zagłady Żydów w Chełmnie w poznańskim. Początkowo jako komór gazowych używano ciężarówek z wprowadzonymi do ich wnętrza rurami wydechowymi. Później wybudowano dwa krematoria. Zginęło około 340 tys. ludzi, większość to Żydzi z Łodzi i Poznańskiego

Endlsung
Konferencja Wannesee w Berlinie zgromadziła w styczniu 1942 roku niemieckich ministrów z przedstawicielami NSDAP, dowódców SS i Gestapo. Tematem rozmów była współpraca i koordynacja działań przy wprowadzaniu w życie planu "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w Europie" (Endlsung der Judenfrage in Europa), czyli fizycznego wyniszczenia wszystkich 11 milionów Żydów mieszkających w Europie. Konferencja została zwołana przez Heydrich, w asyście Eichmanna.

Wiosną 1942 roku Niemcy rozpoczęli transporty mieszkańców gett do obozów zagłady w Oświęcimiu, Treblince, Majdanku, Sobiborze (Zginęło w nim 250 tysięcy ludzi), Bełżcu (zginęło około 600 tys. Żydów) i Chełmie (dla Żydów zamieszkujących tereny wcielone do Rzeszy), oraz kilku mniejszych. W obozach uśmiercano ludność w komorach gazowych, a ich ciała kremowano lub układano w wielkie stosy i palono. Pierwszy transport z warszawskiego getta do Treblinki przybył 22 lipca 1942 roku. W ciągu dwóch miesięcy z 400 000 mieszkańców getta wywieziono 300 000. Setki tysięcy Żydów przywiezionych z Włoch, Niemiec, Francji, Belgii, Holandii, Austrii i Czechosłowacji zostało zgładzonych w niemieckich obozach śmierci na terenie Polski. 26 marca 1942 r. w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau (Oświęcim), Niemcy rozpoczęli masową eksterminację ludności żydowskiej. W tym dniu do obozu przyszedł pierwszy transport 1 tys. Żydów ze Słowacji i 1 tys. Żydówek z obozu koncentracyjnego Ravensbruck. Żydów z transportów kierowano bezpośrednio, bez rejestracji i ewidencji, do komór gazowych. 7 kg gazu Cyklon-B wystarczało do uśmiercenia 1.500 ludzi. Ciągle "pracowały" (mordowały) tutaj cztery komory gazowe. Ciała masowo palono w czterech krematoriach. Dokładna liczba ofiar jest nie do ustalenia, gdyż dane były zacierane przez SS. Wszystkie obozy umieszczono na ziemiach polskich z powodu, centralnego położenia Polski, dużej populacji żydowskiej oraz wystarczającej infrastruktury kolejowej. Wszystkie obozy zagłady były niemieckimi instytucjami państwowymi, mającymi dostęp do wykwalifikowanej kadry urzędniczej i finansowania z funduszy państwa niemieckiego. Obsługę obozów rekrutowano z niemieckich żołnierzy SS lub z batalionów żołnierzy państw sojuszniczych (Ukraińcy). Plan organizacji był doskonale przemyślany. Ludność była wyzyskiwana, poniżana, torturowana. Wielu w obawie o życie współpracowała w Niemcami.

Zatrute umysły
Tylko nieliczni w centrum władzy Trzeciej Rzeszy wiedzieli wszystko : Hitler, Himmler, Goering, Goebbels, Heydrich i kilku przedstawicieli Głównego Urzędu bezpieczeństwa Rzeszy. Ludzie Ci żyli w przekonaniu , że z pełnym poświęceniem oddają przysługę narodowi niemieckiemu i całej ludzkości, przeciwstawiając się dążeniom żydowskiej rasy do przejęcia dominacji na świecie. Nazizm ułatwiał oprawcom myśleć o Żydach jako o niebezpiecznym robactwie. Mających bezpośrednią styczność z ofiarami, strzelający do matek i dzieci, a potem wrzucających ich ciepłe ciała do świeżo wykopanych rowów członkowie szwadronów śmierci stawiali się z czasem bezwzględnymi profesjonalistami.

Warszawski krzyk o wolność
W niektórych gettach wybuchały powstania. Choć z góry były skazane na klęskę, to jednak były one krzykiem protestu i walką o godność ludzką. W Warszawie powstanie w getcie wybuchło 19 kwietnia 1943 roku kiedy to Niemcy przystąpili do jego ostatecznej likwidacji. Powstanie zorganizowała Żydowska Organizacja Bojowa pod dowództwem Mordechaja Anielewicza oraz Żydowski Związek Wojskowy. Wobec przygniatającej przewagi uzbrojenie oddziałów SS powstańcy zdołali utrzymać się przez niespełna miesiąc.



Bezsilność i obojętność świata
Obozy koncentracyjne, znajdując się na terenie dzisiejszej Polski, pozostawały przez długi czas niezauważone przez opinie publiczną innych państw oraz Żydów mieszkających w Ameryce. Skala niemieckich działań, a zwłaszcza ich przemysłowy charakter, była tak wielka, że czołowi politycy zachodni nie chcieli uwierzyć w możliwość ludobójstwa w takich rozmiarach. O rozpoczęciu akcji ostatecznego rozwiązania w 1942 roku poinformował przywódców anglosaskich kurier Polski Podziemnej Jan Karski, ukazując fotografię ucieleśnionych Żydów.

Społeczeństwo Polskie wobec Żydów
Stosunek Polaków wobec Żydów nie był jednolity: cześć aprobowała niemieckie poczynania (likwidacja konkurencji ekonomicznej), niewielka grupka żerowała na tragedii Żydów (rabunek, szantaż, cześć nie tylko współczuła ale i pomagała. Około 30-50 tysięcy Żydów przetrwała wojnę w ukryciu, choć na mocy ustawy z 1941 roku za ukrywanie Żyda groziła śmierć. Jesienią 1942 władze podziemne powołały Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom. Rada zbierała fundusze, udzielała pomocy ukrywającym się (zapomóg, fałszywe dokumenty, kryjówki). Trudno dziś obliczyć, ilu Żydów ocalało dzięki polskiej pomocy. Należy jednak wspomnieć, iż właśnie Polacy stanowią największą grupę spośród wyróżnionych przez Izraelski Instytut Pamięci Narodowej medalem Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata przyznawanym za ratowanie życia osobom pochodzenia żydowskiego. Szczególnej rangi nabiera ten fakt w sytuacji gdy Polska była jedynym krajem w Europie, w którym za ukrywanie Żyda całej rodzinie groziła kara śmierci.

Epilog?
Głównym skutkiem Holocaustu jest śmierć milionów ludzi. Szacuje się, że w latach 1939-1945 w wyniku Holocaustu zginęło około 6 mln. Żydów. Podczas procesu Norymberskiego ludobójstwo zostało uznane za zbrodnię przeciwko ludzkości. W 1948 roku ONZ uchwaliło konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Holocaust stał się częścią świadomości żydowskiej. Wielu pragnęło stworzyć autonomiczne państwo, to też po zakończeniu wojny rozpoczęły się masowe migracje do Izraela.

50 lat później
Wydawałoby się, że tak drastyczne wydarzenia, tyle poniesionych ofiar pozostawią piętno na współczesnym społeczeństwie. Każdy ówczesny człowiek uświadomił sobie, że taka tragedia nigdy więcej nie może się powtórzyć. Co z tego, że ludzie pamiętają Auschwitz, Treblinkę, że nie zapomnieli o komorach gazowych i krematoriach, o dzieciach idących na śmierć, jeżeli po pięćdziesięciu latach koszmar ten powraca do Europy. Niestety w XX wieku miało miejsce jeszcze kilka zbrodni ludobójstwa:

Kambodża
Tragiczne wydarzenia po wojnie miały miejsce na kontynencie azjatyckim. W Kambodży w 1975 roku, po zaangażowaniu się państwa w wojnę wietnamską partyzanci obalili rząd, Pol Pot zmienił nazwę kraju na Kampucza i rozpoczął jedną z najkrwawszych dyktatur w historii XX wieku. Eksterminacja ludności cywilnej rozpoczęła się w momencie zdobycia Phnom Penh. Między 17 a 19 kwietnia 1975 z miasta wygnano całą ludność cywilną, czyli około dwóch milionów ludzi. W tym samym czasie przeprowadzono “ewakuację” wszystkich większych miast Kambodży. Mieszkańców przetransportowano do obozów pracy. Przeprowadzono też selekcję obywateli.
Głównym dążeniem pseudokomunistycznego reżimu było przekształcenie Kambodży w gigantyczną, niezależną i izolowaną wspólnotę agrarną. Rozpoczęto plan przebudowy kraju. Obiektem ataku byli więc głównie mieszkańcy miast, pracownicy administracji Lon Nola, mnisi i duchowni oraz osoby, które współpracowały z cudzoziemcami. W 1975 r. Khmerowie stanowili 80 procent ludności, resztę Wietnamczycy, Chińczycy, Laotańczycy, Tajowie i ludność Cham. Wśród mniejszości szczególnym obiektem ataków stali się znienawidzeni przez Czerwonych Khmerów Wietnamczycy, których całkowicie usunięto. Wymordowano połowę (200 tys. ofiar) Chińczyków, jedną trzecią (100 tys. zabitych) wiejskiej populacji Cham oraz jedną czwartą etnicznie khmerskich mieszkańców miast. Stosowano drastyczne tortury, jak np. wyrywanie wnętrzności człowieka i smażenie wątroby żyjącego jeszcze skazańca na jego oczach. Egzekucje dokonywały się albo w obozach (najsłynniejszy z nich to Tuol Sleng położony w Phnom Penh), albo gdziekolwiek: na poboczach dróg, polach ryżowych, placach, ulicach miast czy w domach i urzędach. Z badań patologicznych wynika, że większość ofiar umarła na skutek uszkodzenia czaszki. Na drugim miejscu jako powód śmierci znajdują się rany postrzałowe, później powieszenie, uduszenie i pobicie. Bojownicy nie mieli zmiłowania dla nikogo.
Nie ustalono precyzyjnej liczby ofiar i chociaż szacunki wahają się, sięgając do 3 milionów, najbardziej prawdopodobna wydaje się liczba między półtora a dwa miliony, najprawdopodobniej ok. 1,7 mln. Na skutek porozumienia, jakie w 1991 r. podpisali przedstawiciele Czerwonych Khmerów i ONZ, z punktu widzenia prawa międzynarodowego wydarzenia w Kambodży nie mają statusu ludobójstwa. Stwierdzenie to jest paranoją!

Tragedia w Ruandzie
Również całkiem niedawno na kontynencie Afrykańskim wydarzyła się masowa tragedia. W Ruandzie w roku 1989 nastąpiło gwałtowne pogorszenie sytuacji ekonomicznej. W 1990 r zaczęła się wojna domowa zapoczątkowana atakiem partyzantów Tutsi z emigrantami Ruandyjskiego Frontu Patriotycznego w Ugandzie. Śmierć prezydenta Habyarimany w katastrofie lotniczej (IV 1994), o której spowodowanie gwardia prezydencka (gł. Hutu) obwiniała Tutsi, stała się pretekstem do masakry ludności tego plemienia. Rzeź trwała wiele tygodni.
Dwa miliony Ruandyjczyków ratowały się ucieczką, zamieszkiwały w pośpiesznie zakładanych obozach dla uchodźców na terenie sąsiednich państw. Poprzez relacje telewizyjne, cały świat obserwował wręcz niewyobrażalne cierpienia ludzkie. Setki tysięcy uchodźców docierało do sąsiednich krajów i wegetowało tam w opłakanych warunkach sanitarnych. Pewien Świadek Jehowy, przybyły z Francji w ramach akcji niesienia pomocy, tak opisał to, co zobaczył: „Ujrzeliśmy koszmarne sceny. Wzdłuż drogi - kilometr za kilometrem - leżały zwłoki. Zbiorowe mogiły były wypełnione tysiącami ciał. Kiedy przedzieraliśmy się przez rojowisko ludzi, czuliśmy nieznośny odór. Tuż obok zmarłych bawiły się dzieci. Widzieliśmy ciała rodziców, których dzieci jeszcze żyły i kurczowo tuliły się do ich pleców. Takie widoki wciąż się powtarzały i boleśnie wryły się nam w pamięć. Przytłaczało nas uczucie całkowitej bezsiły”. Niewysłowiona masakra ogarnęła cały kraj, a liczbę śmiertelnych ofiar szacuje się na pół miliona. Z ośmiu milionów mieszkańców Ruandy - dwa lub trzy miliony opuściło swe domy.






Czystki etniczne w byłej Jugosławii
Niestety w historii Europy po zakończeniu II wojny światowej miały miejsce równie tragiczne wydarzenia.
Na początku XX wieku wprowadzono zasadę cuius regio, eius natio. Wedle owej zasady granice miały być wyznaczane według zasady etniczno – narodowej. Zasada ta przyniosła Europie straszliwe cierpienia. Po obu wojnach światowych w Europie Środkowej i Wschodniej panowały mieszane stosunki etniczne, dlatego zasada ta powodowała iż przesiedlano lub wypędzano wielkie grupy ludności.
Po pierwszej wojnie światowej powstało państwo Jugosławia, łączące różne kulturowo i religijnie narody słowiańskie. Niestety ład został w roku 1991 załamany. Serbowie rozpoczęli wojnę, która trwała do roku 1996. Konflikty etniczne w największym stopniu wykorzystał swej polityce prezydent Serbii Slobodan Miloszević. W obliczu rozpadu państwa i ogłoszeniu w 19991 niepodległości przez Słowenię, Chorwację, Bośnię i Hercegowinę, Miloszević dążył do utworzenia „Wielkiej Serbii” zrzeszającej ludność serbskiego pochodzenia. Serbowie rozpoczęli wojnę, która trwała do roku 1996. Krwawe konflikty ogarnęły najpierw Chorwację (1991-1992), a następnie Bośnię i Hercegowinę (1992-1995). Wojna zaczęła być prowadzona ze skrajnym okrucieństwem pod ludobójczym hasłem etnicznego „czyszczenia”, czyli wypędzania bądź zabijania niewygodnych na danym terenie grup etnicznych. Symbolem słabości wspólnoty międzynarodowej i chaosu świat po zimnej wojnie stało się trzyletnie (1992-1995) serbskie oblężenie stolicy Bośni i Hercegowiny- Sarajewa. W Srebrenicy, mieście bronionym przez muzułmanów we wschodniej Bośni doszło do największej zbrodni ludobójstwa w czasie wszystkich wojen jugosłowiańskich. ONZ bezradnie patrzyło na ową rzeź. Kres zbrodni położono z chwilą gdy inicjatywę w regionie przejęły USA i NATO. W efekcie Milosiević zdecydował się na rokowania pokojowe. Negatywne skutki krwawej wojny były jednak ogromne. Niestety fanatyczny przywódca państwa Serbskiego rozpoczął kolejną wojnę, tym razem przeciwko Albańczykom w Kosowie. Na szczęście siły pokojowe ONZ i NATO szybko przyjęły inicjatywę, aby nie dopuścić do masowej rzezi ludności cywilnej. W 2001 Milosiević został przekazany pod osąd trybunału w Hadze.
Czystki etniczne są najokrutniejszym sposobem prowadzenia walki, gdyż ich ofiarami jest ludność cywilna, kobiety, dzieci, starcy. Ludzie bezbronni, którzy według prawa międzynarodowego nie są bezpośrednimi stronami konfliktu.




Wyzwanie nowego wieku
Tragiczny jest fakt, iż pomimo masowej zagłady Żydów dokonanej przez Niemców podczas II Wojny Światowej miały miejsce równie tragiczne wydarzenia. Jak doszło do tego, że historia zatoczyła koło. Niedawno w Oświęcimiu odbyły się obchody związane z 60 rocznicą oswobodzenia obozu. Ów fakt potwierdza, że z pewnością pamiętamy, w szczególności my Polacy. Jednakże sama pamięć nie wystarczy. Ważnie jest zapobieganie kolejnym tragediom. Wydarzenia z Kambodży, Ruandy czy też centrum Europy jakim była Jugosławia stanowią całkowite zaprzeczenie naszych dobrych intencji.
Świat przyglądał się bezczynnie próbie eksterminacji, słuchał płynących z radiowego eteru słów nienawiści nawołujących do powolnego i skutecznego eliminowania dzieci, kobiet i starców. Pozwoliliśmy na wypełnienie się założenia krwawego planu.
Naukowcy i intelektualiści mówią o kryzysie europejskiej cywilizacji. Należy sobie uświadomić jak tragiczny był XX wiek, niestety odpowiednia edukacja kolejnych pokoleń nie jest wystarczająca. Należy pamiętać, że los świata zależy od każdego z nas z osobna.
Miejmy nadzieję, że XXI wiek przyniesie pokój, stabilizacje i sprawiedliwość! Miejmy nadzieję, że słowa Papieża jak i innych osobistości wielkiego świata znajdą odzwierciedlenie w przyszłości, że pamięć o śmierci milionów ofiar holocaustu nie będzie zaprzepaszczona.





Bibliografia:
R.A.R. Parker „Druga wojna światowa- krótka historia” Ossolineum 1999
Neil Grant „Historia konfliktów XX wieku” Elipsa 2 Warszawa 1994
Leszek Podhorodecki „Historia najnowsza – świat i Polska 1939-1997/98 Mada Warszawa 1998
„Świat współczesny- od wybuchu II wojny światowej” PWN Warszawa 2002
Jerzy Topolski „Polska Europa, Świat 1939-1998” Graf Punkt Warszawa 2000
Karol Małcużyński „Oskarżenie nie przyznają się do winy” Interpress Warszawa 1976
Roman Jusiewicz „Historia Polski- repetytorium” Kram Warszawa 2000
„Historia 4” podręcznik dla liceum WSiP 1998
Internet:
http://encyklopedia.pwn.pl/
http://www.ceo.org.pl/dokument.php?dzial=1601&id=32989&typ=news
http://www.antyk.org.pl/ojczyzna/holocaust.htm
http://www.izrael.badacz.org/historia/szoa.html
http://www.gavagai.pl/nato/zniszczy.htm