Wybuch wojny radziecko-niemieckiej a kwestia polska Okres kontaktów między ZSRR a rządem polskim w Londynie

Wejście Związku Radzieckiego w skład państw walczących z Niemcami (22 VI 1941 uderzenie III Rzeszy na ZSRR) otwierało przed polskim ruchem narodowowyzwoleńczym całkiem nowe perspektywy polityczne militarne. Pamiętać trzeba, ze upadek Francji pozbawił Anglię nie tylko wielkiego sojusznika, dysponującego potężnymi siłami, pozbawił ją nadto oparcia na kontynencie europejskim i groził zepchnięciem xv po1ityczn~ izolacje. Trzymiesięczna bitwa powietrzna o Wie1ką Brytanią (VIII - X 1940), mająca utorować Niemcom drogą do inwazji na Wyspy Brytyjskie, w której poważny udział mieli lotnicy polscy (dywizjon 302 i 303), nie zakończyła się co prawda sukcesem nieprzyjaciela, niemniej jednak na dalszą metę nie odsuwało to bezpośredniego zagrożenia Wysp Brytyjskich. Jedynie więc pozyskanie Związku Radzieckiego jako sojusznika mogło stworzyć szanse zwycięskiego zakończenia wojny z III Rzesz~ Dobrze zdawało sobie z tego spraw~ społeczeństwo polskie. Rozumiał to premier brytyjski Churchill, za którego pośrednictwem — wnet po napaści Niemiec na ZSRR — nastąpiło w Londynie 30 lipca 1941 r. wznowienie stosunków dyplomatycznych polsko-radzieckich, przerwanych I września 1939 r., przy czym na mocy zawartego wówczas układu (podpisanego przez Sikorskiego j ambasadora radzieckiego Majskiego) i polsko -radzieckiej umowy wojskowej z l4sierpnia powstać miała w Związku Radzieckim samodzielna armia polska, złożona z obywateli polskich przesiedlonych tam, deportowanych i ewakuowanych. Obie strony stwierdzal3 także, ze traktaty radziecko-niemieckie z 1939 r., dotyczące zmian terytorialnych w Polsce, utraciły swoją moc. Zobowiązywały się do wzajemnego udzielania sobie wszelkiego rodzaju pomocy w wojnie przeciwko Niemcom hitlerowskim. -

W wyniku tego układu rząd radziecki udzielił konkretnej pomocy przy tworzeniu na terytorium Związku Radzieckiego wojska polskiego w sil dwu dywizji, na czele którego stan~l gen. Władysław Anders. W pierwszych dniach grudnia Sikorski udał się do Moskwy, gdzie na mocy porozumienia ze Stalinem I deklaracji polsko-radzieckiej (4 XII) o przyjaźni i wzajemnej pomocy postanowiono powiększyć polskie siły zbrojne d. stanu 96 tys. ludzi, w składzie 6 dywizji piechoty i brygady pancerne; Podjęto decyzję o bezzwłocznym przeniesieniu utworzonych już oddziałów polskich z Powoła — w rejon Alma-Ata — Buchara. Stron radziecka wyraziła także zgodę na ewakuację do Iranu 25 tys. zolnierz3 jednak dopiero P0 osiągnięciu pełnego stanu liczebnego jednostek polskich w ZSRR, projektowanego w układzie. Już jednakże wówczas wśród tych głównych trudności w rozmowach Stalin — Sikorski pozostawała nie uzgodniona wciąż między obu stronami sprawa granic. Stalin proponował bezzwłoczne rozważenie tej sprawy, Sikorski jednak uchylił się od dyskusji. Generał uważał, ze jako premier rządu polskiego nie ma prawa prowadzić ze stroną radziecką debaty na temat zmiany wschodniej granicy państwa polskiego, ustalonej traktatem ryskim z marca 1921 r.

Z biegiem czasu komplikowała się równie coraz bardziej sprawa wojska polskiego w ZSRR. Wielka Brytania obawiając się, ze państwa Osi grozą jej interesom na Bliskim Wschodzie, zabiegła u Stalina o przerzucenie na ten teren jednostek polskich. Antyradziecko nastawiony Anders, wbrew rzeczywistym interesom narodu polskiego, dokładali również wszelkich starań, aby armia ta nie walczyła na froncie wschodnim, lecz została ewakuowana. Sam Sikorski był początkowo temu projektowi niechętny, ale uległ w końcu stałym naciskom swego otoczenia;
Ostatecznie w wyniku rozmów Stalina z Andersem w marcu 1942 r. władze radzieckie wyraziły zgodę na wyjazd do Iranu ponad 40 tys. wojskowych i cywilnych. W sierpniu wyszła ze Związku Radzieckiego reszta sil polskich — około 44 tys. wojska (trzy dywizje i jeden pułk zapasowy); wyprowadzono tez przy tym około 26 tys. osób cywilnych. Z żołnierzy tych oraz z jednostek polskich na środkowym Wschodzie powstała jesienią 1942 r. w Iraku Armia Polska na Wschodzie, która stała się następnie trzonem 2 Korpusu Polskiego. W jego skład m.in. wchodziły: 3 Dywizja Strzelców Karpackich (powstała z Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich utworzonej w 1940 r. w Syrii i wa1czącej już na froncie egipska-libijskim), 5 Kresowa Dywizja Piechoty, 2 Brygada Pancerna. Po przeszkoleniu w Palestynie Korpus został skierowany w końcu t9~3 r. na front włoski. Zadanie bezpośredniego udziału w wyzwoleniu Polski miało przypaść .nowym polskim formacjom utworzonym z kolei w ZSRR —Odrodzonemu Wojsku Polskiemu.
Po wyjściu wojska polskiego z ZSRR stosunki polsko-radzieckie p0-garszaly się coraz bardziej i przeszły w stan ostrego napięcia. Rząd emigracyjny odstępował coraz bardziej od układu polsko-radzieckiego, oczekując paczątkowo klęski ZSRR w wojnie z Niemcami, a po zwycięstwie pod Stalingradem, realizacji koncepcji Churchilla — inwazji na Bałkany. Liczono na wyzwolenie Polski nie od wschodu, wespół z armią radziecką, lecz z południa, przez Anglików i Amerykanów, których wojska szybko przesuwając się na północ zdołałyby ubiec Rosjan w marszu na Warszawę. Popieranie koncepcji utworzenia frontu bałkańskiego, zamiast oczekiwanego przez stronę radziecką desantu aliantów we Francji, jak również starania polskiego rządu a interwencję anglo-amerykanską w sprawie sporu a przyszłą linię graniczną między Po1ską a ZSRR rząd radziecki uznał za poczynania wobec siebie wrogie.

Sikorski znajdował się w trudnej sytuacji. Z jednej strony zaczynał rozumieć — zwłaszcza pod wpływem sugestii anglo-amerykańskich —ze zmiany terytorialne s~ konieczne, z drugiej jednak był narażony na stalą presję i krzykliwą kampanię a ,,u1eglo~ci wobec Moskwy” ze strony skrajnej prawicy sanacyjno-endeckiej. Wymianą polemicznych not i oświadczeń między rządami polskim i radzieckim oznaczała, iż stosunki między obu tymi rządami ulegały gwałtownemu pogorszeniu i były bliskie zerwania, co ostatecznie nasępiło w zwi4zku z tzw. Prowokacją katyńską.

Niemcy hitlerowskie, w wyraźnym zamiarze poróżnienia aliantów, z wie1ką ostentacją ogłosiły a odkryciu w miejscowości Katyń k. Smoteńska masowych grobów pomordowanych oficerów polskich, internowanych od września 1939 r. w ZSRR, twierdząc ze są to ofiary radzieckich organów bezpieczeństwa. W tej sytuacji Sikorski — mimo ostrzeżenia ze strony Churchilla — dal się popchnąć do nie przemyś1anego kroku: zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie a powołanie Specjalnej komisji w celu zbadania sprawy na miejscu zbrodni. Rząd radziecki ze swej strony przedstawił oświadczenie, iż mordu w Katyniu dokonali hitlerowcy, po ujęciu internowanych oficerów, nie wyewakuowanych na czas na wschód przez stronę radziecką z powodu szybko postępującej ofensywy niemieckiej. Rząd radziecki zaznaczył dalej, ze rząd polski. postu1ując wyslanie do Katynia specjalnej komisji (której działanie w warunkach okupacji niemieckiej musi być chybione), ,,poszedł faktycznie na lep propagandy hitlerowskiej”. W konsekwencji uznał on decyzją rządu polskiego za akt wobec siebie wrogi i przerwał z nim stosunki dyplomatyczne (25 IV 1943).