Wychowanie obronne w Polsce w aspekcie historycznym.

Wychowanie obronne jest systemem działalności szkoły, instytucji pozamilitarnych oraz samych wychowanków, którego celem jest przygotowanie młodzieży szkolnej i akademickiej do obrony własnego kraju oraz do zapewnienia jej odpowiedniego rozwoju fizycznego i moralnego.

Wychowanie obronne sprowadza się do wyposażenia młodego pokolenia w odpowiednie wiadomości i sprawności oraz inne środki niezbędne do obrony własnego kraju w przypadku zagrożenia jego niepodległości oraz do odparcia wszelkiej napaści na jego terytorium.

W Polsce wychowanie obronne ma bogatą tradycję i sięga wiele lat wstecz.

Dzieje wychowania obronnego można podzielić na kilka okresów:
1) od powstania państwa i jego sił zbrojnych do końca XV wieku,
2) od początku XVI do końca wieku XVII,
3) od początku wieku XVIII do drugiego rozbioru,
4) okres powstań narodowych i walk narodowowyzwoleńczych,
5) lata 1918-1998.

Okres pierwszy dotyczy wychowania w drużynach książęcych i armii rycerskiej, gdzie postawę sił zbrojnych stanowią początkowo drużyny książęce, a następnie pospolite ruszenie szlachty.
Powstanie państwa polskiego wywarło doniosły wpływ na utrwalenie obiektywnych przesłanek do kształtowania świadomości narodowej. Na dojrzewanie wspólnoty narodowości polskiej, jak również na poczucie państwowości wywierały silny wpływ procesy wychowawcze umacniające współżycie organizacyjno – społeczne.

W okresie krystalizowania się państwa wczesnofeudalnego na przełomie wieku X i XI siłę zbrojną państwa a zarazem jednostką przekazującą wiedzę obronną tworzyły:
- drużyna wojskowa księcia,
- pospolite ruszenie wojów.

Pod koniec wieku XI i na początku wieku XIII nastąpił dalszy rozwój stosunków feudalnych w Polsce, wzrost siły ekonomicznej i politycznej feudałów oraz częściowe ograniczenie władzy księcia. W wieku XII ostatecznie zwyciężyły i umocniły się stosunki feudalne w Polsce co wpłynęło na przemiany w zakresie wojskowości, a zarazem wychowania obronnego.

W okresie tym dużą rolę miało wychowanie rycerskie. Wychowaniem tym byli objęci synowie feudałów, przygotowywani do życia świeckiego. Wzory organizacyjne tego wychowania ukształtowane w zachodniej Europie w okresie wypraw krzyżowych przeniesiono do Polski. Pierwszym etapem wychowania rycerskiego które przechodził młody chłopiec była funkcja pazia. Edukację młodzieniec rozpoczynał w wieku 7 lat i trwał tej funkcji do 14 roku życia.

Do jego zadań należało: posługiwanie swojemu panu i jego żonie, towarzyszenie dzieciom feudała, udział w polowaniach, różnych uroczystościach, odwiedzinach, spacerach, usługiwanie przy stole itp. Po ukończeniu 14 lat paź uzyskiwał zaszczytne miano giermka. W czasie uroczystej ceremonii w kościele kapłan biorąc z ołtarza miecz wręczał go giermkowi i udzielał mu błogosławieństwa. Giermek pełnił funkcję, które dawały więcej sposobności do nabycia cnót i umiejętności rycerskich. Były to obowiązki: stajennego, klucznika, podczaszego itp. Kiedy giermek ukończył 21 lat pasowano go na rycerza, co było równoznaczne z uzyskaniem pełnoletności i samodzielności życiowej.

Najistotniejszą częścią składową systemu wychowania rycerskiego stanowiło wychowanie fizyczno – wojskowe. Ważną rolę zajmowało także wychowanie moralne, polegało ono na kształtowaniu posłuszeństwa wobec pana i kościoła. Dużo miejsca poświęcało się wychowaniu religijnemu przyszłego rycerza, a wychowaniu umysłowemu poświęcano bardzo mało czasu, bowiem rycerstwo nie odczuwało potrzeby kształcenia opartego na książce. W systemie wychowania rycerskiego można już dostrzec pierwsze elementy wychowania patriotycznego, a także ważne miejsce zajmował problem kształtowania dyscypliny wojskowej.

System wychowania rycerskiego zapewniał przez długi okres niezbędny poziom wyszkolenia i dyscypliny pospolitego ruszenia rycerstwa, dostateczną sprężystość i zdolności do działań bojowych wojsk, czego dowodem były liczne zwycięskie bitwy stoczone z niemieckimi feudałami i Krzyżakami, miedzy innymi bitwa pod Płowcami, a zwłaszcza bitwa pod Grunwaldem.

Okres drugi dotyczy wychowania głównie w wojskach najemnych pochodzenia krajowego i cudzoziemskiego, w mniejszym stopniu w oddziałach zwoływanego jeszcze od czasu do czasu pospolitego ruszenia szlachty. W okresie tym pojawia się wiele aktów ustawodawczych dotyczących sił zbrojnych, a także wiele publikacji o tematyce wojskowej. Stanowią one materiał dla charakterystyki pracy wychowawczej w siłach zbrojnych tego okresu.

Tymi aktami są:
- Ustawy sejmowe o wojsku,
- Artykuły hetmańskie (Jana Tarnowskiego, Floriana Zebrzydowskiego, Jana Karola Chodkiewicza, Jana Zamoyskiego),
- Dzieła i rozprawy wyższych dowódców wojskowych oraz polityków znających się na sprawach wojska,
- Pamiętniki (Samuela Maszkiewicza, Wojciech Dembłockiego, Mikołaja Jemiełowskiego).

Pod koniec XV i w XVI wieku, pod wpływem prądów humanistycznych zmieniły się poglądy na osobowość człowieka w ogóle, w tej liczbie i żołnierza. Po raz pierwszy zaczęto przejawiać troskę o rozwój umysłowy żołnierza, o jego kształtowanie. Ludzie tego okresu uważali, że żołnierza należy uzbroić w wiedzę przyrodniczą, wychodząc z założenia że podnosi ona bystrość umysłu. Uważano, że wiedza i wykształcenie są warunkami dobrej wymowy, a dobra wymowa jest niezbędna dowódcom do wykonywania obowiązków. Dużo uwagi w omawianym okresie poświęcono sprawie oblicza moralnego żołnierza.

Rozpatrując morale żołnierza na czołowe miejsca wysuwano kwestie męstwa i dzielności. Uważano, że męstwo i dzielność są czymś nieodzownym w umyśle żołnierskim. W poglądach na osobowość żołnierza jedno z czołowych miejsc zajmuje sprawa honoru żołnierskiego. honor był niezwykle wysoko ceniony. Uważano, że kto nie pamięta o czci, ten nie pamięta o Bogu.

Tak jak w poprzednim okresie dużą rolę w wychowaniu obronnym zajmowała sprawa wychowania religijnego. Zdarzały się wypadki, ze żołnierza za brak poszanowania dla religii karano śmiercią. Religia była uważana za pierwszy warunek i moralny obowiązek żołnierza.

W wieku XVI, na skutek jeszcze prądów humanistycznych, ożywienia myśli społecznej, politycznej i wojskowej, poglądy na wychowanie żołnierzy były najbardziej nowatorskie i cenne. W wieku XVII na skutek pogłębiania się kryzysu państwa feudalnego, reakcji katolickiej, opanowania życia umysłowego i szkolnictwa przez jezuitów, poglądy na wychowanie cechuje poważny regres, który pogłębił się w pierwszej połowie wieku XVIII.

Okres trzecii można podzielić na dwa podokresy. Pierwszy z nich od początku wieku XVIII do 1764 r. kiedy w związku z rozkładem ustroju feudalnego nastąpił upadek sił zbrojnych i wychowania obronnego. Drugi podokres od roku 1764 do roku 1793, kiedy siły zbrojne odrodziły się częściowo dla odparcia niebezpieczeństwa grożącego Polsce ze strony państw ościennych.

W latach 1710 – 1764 w centrum wychowania wojskowego stał przedewszystkim problem dyscypliny wojskowej. Nie myślano o ścisłym przestrzeganiu porządku służby garnizonowej, o podnoszeniu sprawności bojowej, sprawności organizacyjnej w armii, o respektowaniu i szanowaniu przepisów. W tych warunkach trudno było mówić o wychowaniu, którego nieodzownym atrybutem są wyżej wymienione cechy. Sporadyczne, nieprzemyślane i przypadkowe pociągnięcia nie mogły stanowić o wychowaniu, tym bardziej nie sprzyjały temu warunki służby wojskowej. Trudny też był i sam obiekt wychowawczy – żołnierz, szczególnie jeśli pochodził ze środowiska szlacheckiego, łasego na godność, przywileje i zyski, a niechętnego do wysiłku i pracy.

W latach 1764 – 1794 pojawiły się pierwsze próby zmierzające do naprawy wojska i co za tym idzie wychowania obronnego. Wprowadzono stały żołd, ustalono etaty ale to były reformy papierowe i nie przyniosły one widocznej poprawy. Zmiany nastąpiły po roku 1767 kiedy to działalność komisji Wojskowej Departamentu Wojskowego oraz Komisji Wojskowej Obojga narodów poprowadziła do reorganizacji wojska.

Wprowadzono do wojska polskiego wzory pruskie, które traktowane były w tamtych czasach za ideał sprawności bojowej i siły. Mimo odpowiedniego klimatu do przyjęcia metod pruskich Wojsko Polskie nie uległo sprusaczeniu. Tradycja równości feudalnej w wojsku oraz oddziałujące na świadomość ludzką prądy wieku Oświecenia powodowały pruskie zasady wychowawcze w wojsku, przyczyniły się do zrozumienia przez żołnierza zadań i celów walki, budziły jego ofiarność dla dobra kraju.

Ważnym etapem w tym okresie było założenie pierwszej szkoły wojskowej. Była to Szkoła Rycerska założona w Warszawie w 1765 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Organizatorem i komendantem był ks. Adam Czartoryski.

W Szkole Rycerskiej program obejmował dwie grupy przedmiotów:
1) przedmioty ogólnokształcące,
2) przedmioty wojskowe.

Naczelnym ideałem wychowawczym w Szkole Rycerskiej była „nieskazitelna wzniosła moralność i duch narodowy”. Wychowanie moralne oparte było na podstawach etyki świeckiej, a jego celem najogólniejszym – wychowanie uczciwego człowieka i dobrego obywatela oddanego swej ojczyźnie.

Wychowanie wojskowe oparto na regulaminach określających obowiązki kadetów, które zawierały wiele postępowych treści. Sprawą pierwszorzędnej wagi w procesie wychowania wojskowego było wdrożenie kadetów do sezonowej dyscypliny, do bezwzględnego posłuszeństwa.

Szeroko także stosowano wyróżnienia i nagrody także stosowano przymus i kary. Ważną rolę w wychowaniu odgrywał także ceremoniał.
System wychowania kadetów w Szkole Rycerskiej zdał swój egzamin. Szkołę opuściło ponad 600 absolwentów, wśród których było wielu wybitnych Polaków, znanych pisarzy, działaczy politycznych i społecznych.

Okres czwarty dotyczy wychowania żołnierzy w okresie walk narodowowyzwoleńczych i powstań narodowych. Siły zbrojne przechodzą poważną edukację. Tworzy się wojsko narodowe co ma bardzo duży wpływ na wzbogacenie treści i metod pracy wychowawczej.
Człowiekiem, który wprowadził wiele zmian był Tadeusz Kościuszko.

Wychodząc z założenia, że ducha moralnego wojska należy kształtować, wprowadził Kościuszko kilka zasad, do których należy zaliczyć:
- wychowanie patriotyczno – obywatelskie,
- humanitarny stosunek do żołnierza,
- troskę o podwładnych,
- system wyróżnień,
- wysoką karność,
- należyte wyszkolenie wojskowe.

Najważniejszą zasadę z podanych powyżej było wychowanie patriotyczno – obywatelskie. Wychowanie patriotycznemu żołnierzy służą w okresie powstania postępowe tradycje narodowe, odwołanie się do dawnej świetności, kiedy Polska była wolna i potężna. Temu wychowaniu służy także wyjaśnianie żołnierzom celów i zamierzeń wrogów. Wyjaśnia się żołnierzom, że wróg chce, uczynić z nich zdrajców, okryć ich hańbą i wzgardą narodu. Tejże sprawie służyło wpajanie żołnierzom wiary we własna siłę, dlatego należy pogardzać niebezpieczeństwem, gdyż to prowadzi do zwycięstwa a tchórzostwo zawsze prowadzi do zguby i hańby.

W wychowaniu wojskowym armii Kościuszkowskiej wiele jest nowych elementów nieznanych dawniej armii feudalnej. Najcenniejszą rzeczą stało się to, że żołnierza zaczęto traktować jako obywatela i obrońcę ojczyzny. Kościuszko uczy, że w wychowaniu wojskowym żołnierzy trzeba uwzględnić warunki polskie a także warunki powstania a wnioski należy wyciągnąć ze stanu faktycznego z realnej rzeczywistości.
Ważną rolę odegrało także wychowanie obronne w Legionach Polskich utworzonych we Włoszech. Cele oraz tradycje traktuje do których Legiony nawiązywały wytyczyły treść pracy wychowawczej. W pracy tej dominuje wychowanie patriotyczne a w nim problem poświęcenia się sprawie wyzwolenia kraju z niewoli oraz zadzierzgnięcia legionów z narodem.

W procesie tym wpajano żołnierzom przekonania, że są oni obrońcami sprawy polskiej i stanowią żywy protest przeciwko zaborcom. Ich celem najwyższym powinno być uporanie się z zaborcom oraz uporczywe dążenie do wyzwolenia ujarzmionego kraju. Ważne miejsce w pracy wychowawczej z żołnierzami zajęła idea braterstwa pomiędzy ludźmi miłującymi wolność. Wychowanie w legionach zawierało bogaty program ideowy, w którym dominowała sprawa wyzwolenia ojczyzny oraz wiara w przewrót i wyzwolenie ludów Europy z więzów feudalizmu i przemocy.

Kiedy częściowo swoją wartość zaczęły tracić Legiony Polskie dużą role odgrywało w tym czasie wychowanie obronne w Księstwie Warszawskim. W sprawach wychowania w Księstwie zarysowały się dwie tendencje: pierwszą z nich reprezentował generał Jan Henryk Dąbrowski i grupa oficerów z byłych Legionów Włoskich; drugą książę Józef Poniatowski i jego sztab.

Dąbrowski i popierająca go grupa stali na stanowisku zachowania, a nawet pogłębiania demokratycznego kierunku wychowania żołnierzy, który ukształtował się w legionach.

Poniatowski i jego grupa reprezentowali odmienne stanowisko. Starali się oni wprowadzić do wojska metody wychowania, stosowane w starej armii feudalnej przed postaniem kościuszkowskim.

Wychowanie żołnierzy w wojsku Księstwa Warszawskiego przepojone było duchem patriotycznym. Nawiązywano do postępowych tradycji oręża polskiego oraz pobudzać i rozwijać godność osobistą żołnierza i jego poczucie honoru żołnierskiego i narodowego. Nie zawsze jednak się to udawało. Wśród wielu nowych haseł były i takie, które były przepojone feudalizmem a także zawierały wiele rutyny. Sprzyjał temu zwłaszcza niejednonarodowy skład korpusu oficerskiego.

Z chwilą wybuchu powstania listopadowego w roku 1831 cele wychowania obronnego stały się podobne do celów wychowania w Legionach Polskich. Rozbudzano u żołnierzy postawę patriotyzmu oraz woli walki i zwycięstwa nad okrutnym zaborcom. Jednocześnie dążono do kształtowania dyscypliny, karności i męstwa żołnierza. W wydawanych rozkazach Naczelnego Dowództwa odwoływało się patriotyzmu żołnierzy, wskazywało bogate tradycje bohaterstwa naszych przodków i umiłowanie wolności. Bardzo ważne miejsce w pracy wychowawczej zajmowała sprawa budzenia zaufania do dowództwa i wiary w jego niezłomne dążenie do walki i zwycięstwa.

Oceniając wychowanie obronne w czasie powstania listopadowego odrzucamy wszystko to, co było w nim reakcyjne bądź namacane przez obcą przemoc. W tym czasie ważny był duch patriotyzmu i wolności.

Dużo przyczyn złożyło się na wychowanie obronne w armii powstańczej 1863 i 1864 roku. Wystąpiło tam wiele cech postępowych, które w sposób trwały weszły do naszych tradycji wojskowych.

Celem pracy wychowawczej w okresie powstania styczniowego było rozbudzanie u żołnierzy poczucia narodowego, dumy narodowej, wiary we własne siły i możliwości zwycięstwa. Przez pracę wychowawczą starano się utrwalić więź wojska z narodem, umacniać wiarę w Rząd Narodowy, budzić nienawiść i czujność wobec wroga. Ważne miejsce w tym okresie zajęły tradycje narodowe a szczególnie postępowe tradycje walk narodowo – wyzwoleńczych.

W okresie powstania styczniowego poważną rolę przypisuje się czynnikowi moralnemu w walce. Wiele uwagi poświęcano pracy wychowawczej z żołnierzami i stąd próba ukształtowania nowych demokratycznych stosunków w wojsku była na ogół udana.

Obrona państwa od roku 1918 do czasów dzisiejszych przestała być już tylko problemem dotyczącym wyłącznie sił zbrojnych. Zdawano sobie sprawę, że wymaga ona uruchomienia nie tylko sił militarnych walczących z przeciwnikiem, lecz także tych wszystkich dziedzin życia państwowego i społecznego, które nie biorąc bezpośredniego udziału w walce, powinny przyczynić się do osiągnięcia sukcesu. Dostrzegając znaczenie edukacji obronnej dla kształtowania morali mas żołnierskich, nie zawsze do końca świadomych stopnia zagrożenia ojczyzny, władze państwowe i wojskowe znaczny nacisk kładły na jej prowadzenie w skali całego społeczeństwa.

W okresie międzywojennym dopełnieniem wychowania obywatelskiego były wygłaszane pogadanki i kazania. Edukowaniu żołnierzy i społeczeństwa służyła również uroczysta oprawa świat państwowych, kościelnych oraz rocznic powstań narodowych. Obok ogólnego przysposobienia obronnego starano się także prowadzić edukację specjalistyczną: przygotowanie lotnicze, radiotelegrafistów, konne i narciarskie. Zaczęto też szkolić kobiety. Celem tego szkolenia było przygotowanie ich do działalności społecznej i pełnienia funkcji pomocniczych w wojsku np.: w służbie sanitarnej, oświatowej, łączności, administracji.

Po II wojnie światowej zgodnie z doktrynami założeniami obronnymi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, wszystkie etapy edukacji narodowej i wychowania obywatelskiego w tym okresie powinny zawierać pierwiastek obronny. Bardzo istotnym elementem edukacji obronnej było szkolenie jednostek przewidzianych do militaryzacji oraz formacji obronny cywilnej. Organizowano także w miarę możliwości finansowych obozy: strzeleckie, szybowcowe, spadochroniarskie, samochodowe itp. Ważnym elementem było powstanie obrony cywilnej. W jej zakresie skupiano wysiłek na przygotowanie ludności do ochrony przed skutkami użycia ówczesnych środków rażenia, organizacji i prowadzenia akcji ratunkowych, zwalczania klęsk żywiołowych i usuwania ich skutków.

W obecnych czasach (integracji Polski z Unią Europejską) musimy myśleć nie tylko o bezpieczeństwie narodowym ale również o bezpieczeństwie zbiorowym i roli edukacji obronnej w tej mierze. Wychowanie obronne w szkołach jest przedmiotem obowiązkowym. Nie jest tylko przedmiotem, który w dawnych czasach był nauczany przez żołnierzy, ale jest teraz przedmiotem dostępnym dla każdego obywatela naszego kraju. Przygotowuje on ludzkość do zagrożeń, jakie mogą wydarzyć się w czasie wojny a nawet pokoju.