Podział fitogeograficzny Polski

fitogeografia [gr. phyton = roślina + geographia = opis Ziemi], geografia roślin i roślinności.

Położenie Polski w Europie Środkowej, na obszarze między Bałtykiem a Sudetami i Karpatami , na terenie w większości niżowym, nie wyróżniającym się od obszarów sąsiednich, ma swoje konsekwencje fitogeograficzne. Granice naturalne znajdują się tylko na północy (morze) i południu (góry) , granice państwa na wschodzie i zachodzie są sztuczne, wskutek czego teren Polski jest otwarty dla wędrówek roślin w kierunku wschód-zachód, co ułatwiają jeszcze szerokie pradoliny rzeczne przebiegające równoleżnikowo. Flora Polski jest mało oryginalna, ponad 60% gatunków jest wspólnych dla otaczających państw, zaś ok. 40% posiada na terenie kraju granice występowania (ok. 17% to gatunki z granicą północną, ok. 10% - z północno-zachodnią, 5% - z północno-wschodnią, 4% - z zachodnią). Gatunków występujących tylko na terenie Polski jest ok. 0,5%. Wyraźniejsza różnorodność roślinności zaznacza się jedynie tam, gdzie występuje zróżnicowanie geomorfologiczne (geomorfologia [gr. ge = ziemia + morphe = kształt, postać + logos = słowo, nauka], nauka o ukształtowaniu powierzchni terenu, o jego formach, ich powstawaniu i przekształcaniu) i geologiczne (głównie w południowej części kraju). Granica fitogeograficzna pomiędzy Europą Zachodnią i Wschodnią, która według niektórych autorów przebiega przez wschodnie tereny Polski, nie jest wyraźna jest to obszar przejściowy, co zaznacza się zarówno w klimacie, jak i w glebach oraz roślinności (wzrost kontynentalizmu z zachodu na wschód).
Poszczególne jednostki fitogeograficzne wyróżnia się na podstawie analizy i porównywania roślinności z uwzględnieniem kryteriów florystycznych (gatunkowego składu roślinności) oraz fitosocjologicznych (stosunków między poszczególnymi gatunkami roślin). Często jednak, w przypadku braku danych, stosuje się porównanie krajobrazów panujących w danym obszarze i bardzo ogólnych danych na temat szaty roślinnej; podział taki odpowiada regionom fizyczno geograficznym. O ile podział fitogeograficzny terenów górskich Polski zastał oparty (dzięki istnieniu dostatecznej liczby danych) na mocnych kryteriach florystyczno-fitosocjologicznych, o tyle na terenie Polski niżowej często stosowano metody uproszczone ze względu na słabe jeszcze poznanie niektórych obszarów.
Polska leży w obrębie Państwa Holarktycznego (Holarktydy). Część niżowa w ogromnej większości należy do Prowincji Środkowoeuropejskiej Niżowo-Wyżynnej , jedynie niewielki skrawek zaliczany jest do Prowincji Pontyjsko-Pannońskiej. Obszary górskie należą do Prowincji Środkowoeuropejskiej Górskiej.
W obrębie Prowincji Środkowoeuropejskiej Niżowo-Wyżynnej wydzielono dwa działy: Bałtycki, obejmujący większą część Polski, oraz Północny, do którego należą tylko skrajnie północno-wschodnie części kraju. Wyróżnienie i granice tego działu są dyskutowane od dłuższego czasu i zmieniają się w wyniku szczegółowych badań. Za wydzieleniem tej jednostki przemawia dominacja świerka w lasach oraz występowanie wielu gatunków borealnych, ma ona jednak na terenie Polski charakter przejściowy.


Prowincja Środkowoeuropejska Niżowo-Wyżynna:

a)Dział Bałtycki

-poddział: Pas Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich
Kraina Brzeg Bałtyku zajmuje pas nadmorski, wyróżnia się występowaniem zbiorowisk związanych z brzegiem morza i sąsiadującymi wydmami białymi (ruchomymi) i szarymi (ustabilizowanymi). Występuje tu wiele gatunków słonorośli (halofitów; roślin przystosowanych do życia na silnie zasolonym podłożu) oraz roślin związanych z piaskami (psammofitów). Granicę południową tej krainy wyznacza zasięg woskownicy (Myrica gale). Pojawiają się tu także wrzosowiska typu atlantyckiego.
Kraina Pobrzeże Bałtyckie zajmuje miejsce między brzegiem Bałtyku a Pojezierzem. Typową roślinnością są tu torfowiska wrzosowiskowe z wrzoścem bagiennym (Erica tetralix), lasy bukowe (buczyna pomorska Melico-Fagetum), lasy mieszane i zbiorowiska wydm szarych. Osobliwością jest występowanie jarzębu szwedzkiego (Cornus intermedia) i wiciokrzewu (Lonicera peryclimenum).
Kraina Nizina Szczecińska charakteryzuje się występowaniem rozległych torfowisk niskich (T. niskie są zasilane wodami rzecznymi lub źródlanymi, mają wody mniej kwaśne, a nawet obojętne lub zasadowe; roślinami budującymi T. niskie są turzyce, trzcina i sitowie oraz rośliny tworzące darń) z kłocią wiechowatą (Cladium mariscus), zarośli z woskownicą (Myrica gale). Lasy stanowią głównie bory bagienne, buczyny typu pomorskiego oraz łęgi w dolinach.
Krainę Żuławy Wiślane tworzą w większości aluwia (utwory geologiczne naniesione przez rzekę), a dominującym typem lasów były tu lęgi topolowe i jesionowo-wiązowe oraz w miejscach wyżej położonych grądy. Obecnie przeważają zbiorowiska nieleśne, wilgotne łąki, torfowiska oraz uprawy.
Kraina Pojezierze Pomorskie to krajobraz morenowy; typowym zbiorowiskiem leśnym jest tu buczyna pomorska, stopniowo zanikająca ku wschodowi, oraz lasy mieszane. Bardzo oryginalnym rysem jest występowanie oligotroficznych (stan jeziora typowy dla zbiorników młodych, dużych i głębokich, niewielkie zasoby pokarmowe, z czasem przekształca się w jezioro eutroficzne) jezior lobeliowych z lobelią Dortmanna (Lobelia dortmannii) i rzadkimi poryblinami (Isoetes lacustris i I. echinospora). Zachowały się jeszcze dość liczne torfowiska wysokie (zasilane wodami opadowymi, mają wody miękkie i kwaśne; tworzą je głównie mchy oraz rośliny z rodziny turzycowatych i wrzosowatych) i przejściowe.
Kraina Pomorski Południowy Pas Przejściowy to obszary piaszczystych sandrów oraz moren. Z lasów dominują bory mieszane? na glebach wilgotnych stąd bogatsze w domieszki, świeże? z domieszką brzozy na żyźniejszych glebach piaszczystych i suche (wrzosowe)? czysto sosnowe na ubogich glebach piaszczystych, pojawiają się tez kwaśne dąbrowy. Nad jeziorami rozciągają się rozlegle turzycowiska i oczerety. Wiele jest tez łąk wilgotnych i świeżych. Oryginalnym rysem jest występowanie ciepłolubnych zbiorowisk pseudostepowych, zwłaszcza nad dolną Odrą (np. rezerwat w Belinku) i Wisłą (w okolicach Torunia).

-poddzial: Pas Wielkich Dolin
Kraina Wielkopolsko-Kujawska prezentuje krajobraz moren i pradolin. Lasy stanowią głownie bory świeże i bory mieszane, na glebach zasobniejszych pojawiają się grądy lub, rzadko, dąbrowy, zaś w dolinach rzecznych - łęgi. Szata roślinna bardzo przekształcona, dominują zbiorowiska nieleśne, kulturowe (pola, laki). Interesujące jest występowanie zbiorowisk słonorośli śródlądowych na Kujawach.
Kraina Mazowiecka to w większości plaska nizina, zbudowana z ubogich utworów fluwioglacjalnych lub morenowych. Pierwotnie pokryta była rozległymi borami sosnowymi, rzadziej występowały grądy a w obniżeniach terenu łęgi, olesy i torfowiska.
Kraina Podlaska ma charakter przejściowy (do Wyżyn Środkowych), o czym świadczy obecność borów jodłowych. Jednak największe powierzchnie zajmują bory sosnowe, a na terenach morenowych grądy. Lokalnie rozwija się roślinność kserotermiczna (przystosowana do życia w mało wilgotnym środowisku) i piaskowa.
Krainę Polesie Lubelskie tworzy lekko sfalowana nizina z wieloma ciekami i jeziorami, na której występują duże obszary podmokłe. Porasta je bardzo interesująca roślinność wodna i bagienna (torfowiska niskie i przejściowe), występuje tu również dość obficie brzoza niska (Betula humilis). Zbiorowiska leśne tworzą głównie łęgi, olesy oraz bory sosnowe na miejscach wzniesionych.

-poddzial: Pas Kotlin Podgórskich
Kraina Kotlina Śląska jest obniżeniem podgórskim ciągnącym się wzdłuż Sudetów aż po Bramę Morawską. Panuje tu klimat łagodny, co zaznacza się w roślinności. Z lasów w części północno-zachodniej dominują bory sosnowe, w dolinie Odry lasy łęgowe (dziś zachowane w niewielkich fragmentach), a na Przedgórzu Sudeckim lasy liściaste, m.in. buczyny. Oryginalnymi cechami tej krainy jest dość duży udział roślin atlantyckich, zwłaszcza na torfowiskach, a także występowanie zbiorowisk i gatunków związanych z pewnymi, rzadkimi typami podłoża, np. z serpentynitami skałami metamorficznymi składającymi się głównie z serpentynu (uwodnionego krzemianu magnezu), o odcieniu zielonkawym (tzw. flory serpentynowe). Wpływ Sudetów uwidacznia się w pojawianiu się roślin górskich. Większość obszaru jest od wieków zagospodarowana, dominują zbiorowiska antropogeniczne (powstałe przez działalność ludzką).
Kotlina Sandomierska zajmuje obniżenie wzdłuż Karpat. Dominują tu bory sosnowe w różnych postaciach (suchej, świeżej i bagiennej), na miejscach wyżej położonych grądy, wzdłuż cieków łęgi. Lokalnie występują torfowiska niskie oraz zbiorowiska piaskowe. Zanika element atlantycki, dość częste są natomiast gatunki górskie schodzące z Karpat. Do osobliwości florystycznych należy stanowisko różarecznika żółtego (Rhododendron luteum) w Woli Zarczyckiej koło Leżajska. Teren jest miejscami bardzo odlesiony, dominują pola i ląki.

-poddział: Pas Wyżyn Środkowych
Kraina Wzgórza Trzebnicko-Ostrzeszowskie obejmuje pas wzniesień na północ od Kotliny Śląskiej. Podłoże jest głównie piaszczyste lub żwirowe, występują też niewielkie obszary lessowe. Pojawiają się lasy bukowe z jodłą i świerkiem, w runie gatunki górskie, ale także atlantyckie. Występują również grądy i bory sosnowe. Miejscami spotyka się stanowiska roślinności kserotermicznej.
Kraina Wyżyna Śląska to pas wzniesień na północny wschód od Kotliny Śląskiej; zbudowanych z wapieni pokrytych jednak na znacznych obszarach materiałem glacjalnym, co sprawia, że przeważają tu bory sosnowe, a po ich wycięciu pojawiają się zbiorowiska piaskowe, miejscami zajmujące wielkie obszary (pustynie Błędowska, Starczynowska). Na wyniesionych grzbietach spotkać można buczyny z dużym udziałem gatunków górskich lub grądy. Do osobliwości należy występowanie tzw. flory galmanowej na hałdach koło Olkusza, czyli grupy gatunków przystosowanych do życia na glebach o dużej zawartości metali ciężkich (cynku, ołowiu). Znaczna część Wyżyny Śląskiej to całkowicie przekształcony krajobraz przemysłowy.
Kraina Wyżyna Krakowsko-Wieluńska obejmuje pas wzniesień rozciągający się południkowo od Krakowa przez Częstochowę do Wielunia, zbudowany z wapieni, przykrytych miejscami utworami glacjalnymi lub lessami. Występują tu bardzo zróżnicowane siedliska, teren jest lokalnie silnie pocięty dolinami lub z charakterystycznymi ostańcami skalnymi, z interesującą roślinnością naskalną. Występują lasy bukowe, grądy, lasy mieszane, a na północy, na piaskach również bory. Dzięki dużemu zróżnicowaniu morfologicznemu wykształca się lokalne zróżnicowanie klimatyczne, umożliwiające rozwój z jednej strony roślinności kserotermicznej (miejsca ciepłe i suche), a z drugiej bogatych ostoi gatunków górskich (siedliska cieniste i chłodne).
Krainę Miechowsko-Sandomierską tworzą wyżyny lessowe z płatami czarnoziemów oraz wychodzącymi na powierzchnię opoką kredową (skałą osadową składającą się głównie z kalcytu), gipsami i wapieniami trzeciorzędowymi, tworzącymi charakterystyczne rędziny. Bardzo bogata jest roślinność kserotermiczna o charakterze pseudostepowym. Zbiorowiska leśne zachowały się tylko we fragmentach głównie grądy, ciepłe dąbrowy, zarośla kserotermiczne, a w części północno-wschodniej na pokrywach piaskowo-żwirowych bory. Teren od wieków użytkowany jest przez człowieka, silnie przekształcony, posiadający bogate zbiorowiska łąkowe. Lokalnie występują słone źródła z bogatą florą halofitów.
Kraina Świętokrzyska to wyżyna z pasmami wzgórz sięgającymi ponad 600 m n.p.m. Teren jest bardzo urozmaicony klimatycznie i glebowo, występuje tu liczna kolonia roślin górskich, a na wyższych wzgórzach lasy bukowe i bukowo-jodłowe (miejscami z przewagą jodły Puszcza Jodłowa). W najwyższych partiach Gór Świętokrzyskich, na kwarcytowych gołoborzach, rozwijają się interesujące zbiorowiska roślin zarodnikowych. W dolinach panują bory sosnowe i mieszane, rzadziej bory bagienne? sosnowe skarłowaciałe na glebach torfowych, łęgi i grądy. Z obszaru tego (Góra Chełmowa koło Słupi Nowej) opisano modrzew polski, uważany przez pewien czas za endemit polski.
Kraina Północne Wysoczyzny Brzeżne obejmuje okolice Kalisza, Łodzi, Piotrkowa i Radomska; dominują tu wysoczyzny o charakterze morenowym. Charakter roślinności jest przejściowy między obszarami niżowymi na północy a wyżynami na południu, dominuje roślinność silnie zmieniona, zachowane są tylko niewielkie płaty zbiorowisk naturalnych. Zbiorowiska leśne reprezentowane są przez bory sosnowe i mieszane, odnotowuje się krańcowe stanowiska jodły, buka i świerka (kres zasięgu). W obniżeniach występują lasy łęgowe, olesy i torfowiska z interesującą florą. Istnieją tu rozległe tereny łąkowe, na dużym obszarze dominuje jednak roślinność synantropijna (zbiorowiska dzikie na siedliskach wtórnych po zniszczeniu przez człowieka pierwotnej roślinności naturalnej).
Kraina Wyżyna Lubelska to wyżyna lessowa na podłożu kredowym. Rosną tu lasy mieszane, dębowo-sosnowe oraz grądy, zachowane są jednak tylko we fragmentach. Interesujące zarośla ciepłolubne w jarach lessowych oraz murawy kserotermiczne są siedliskiem wielu rzadkich gatunków, m.in. reliktowego dziewięćsiła popłocholistnego (Carlina onopordifolia). Częste są zbiorowiska mokrych łąk i torfowisk z rzadkimi gatunkami borealnymi.
Kraina Roztocze obejmuje wyżynę lessową na skałach trzeciorzędowych i kredowych, sięgającą wysokości 380 m n.p.m. Zróżnicowanie klimatu sprzyja występowaniu roślin górskich (ponad 40 gatunków roślin naczyniowych, m.in. schodzących na niż z Karpat Wschodnich). We florze zaznaczają się też wpływy borealne, atlantyckie i kontynentalne. Przeważają lasy bukowe (wschodni kres zasięgu buka) oraz grądy o wyraźnym charakterze kontynentalnym (duży udział graba), częste są też bory sosnowe. Pierwotnie występowały tu także bory jodłowe, dziś dość rzadkie.

b)Dział Północny

Kraina Mazursko-Kurpiowska obejmuje obszar morenowy i sandrowy z licznymi jeziorami. Zbiorowiska leśne tworzą bory sosnowe i świerkowe, w tym świerczyny na torfowiskach, często także występują fragmenty lasów liściastych grądów, lasów łęgowych i olesów. Rozpowszechnione są torfowiska niskie i przejściowe, rzadziej wysokie. Jeziora są przeważnie eutroficzne (z natury lub wtórnie; bogactwo substancji pokarmowych, bogata flora i fauna; przy nadmiarze związków organicznych i silnym ich rozkładzie zachodzi duże zużycie tlenu, zbiornik się starzeje, giną rośliny i zwierzęta, zbiornik przekształca się w stan dystroficzny a potem w torfowisko niskie), natomiast jeziora lobeliowe rzadkie. Wokół jezior występują zbiorowiska szuwarowe, a na stromych brzegach jezior i rzek rozwijają się zbiorowiska kserotermiczne (wpływ klimatu kontynentalnego).
Kraina Suwalsko-Augustowska składa się z Pojezierza Suwalskiego, z interesującą roślinnością wodną, oraz Puszczy Augustowskiej, o bardzo zróżnicowanych zbiorowiskach leśnych (występują tu zarówno bory sosnowe i świerkowe, jak i grądy, a na terenach podmokłych łęgi i olesy.
Kraina Biebrzańska to obszar nizinny z dominującymi zbiorowiskami torfowisk niskich, szuwarów, podmokłych łąk i lasów. Licznie pojawiają się rzadkie gatunki borealne zarówno wśród roślin naczyniowych, jak i niższych.
Kraina Białowiesko-Knyszyńska obejmuje ogromne tereny leśne, jedne z największych i najlepiej zachowanych w Europie. Zaznacza się tu znaczne zróżnicowanie zbiorowisk leśnych w zależności od wilgotności podłoża (bory sosnowe suche, świeże, bagienne, świerczyny na torfie, olesy, łęgi, grądy, świetlista dąbrowa), występują reliktowe stanowiska jodły i cisa oraz przebiegają granice występowania innych drzew, np. dębu bezszypułkowego (Quercus petrea).


Prowincja Pontyjsko-Panońska:

Dział Stepowo-Leśny
Dział ten zajmuje jedynie niewielki skrawek terenu Polski, bardzo zubożały w stosunku do obszarów dalej na wschodzie, ale wyróżnia się go, by podkreślić rolę, jaką odgrywa w szacie roślinnej naszego kraju (źródło roślinności kserotermicznej).

Krainę Wołyń Zachodni tworzą pokryte lessem grzędy kredowe (silnie wydłużone wzgórza o słabo rozciętych stokach i spłaszczonej wierzchowinie) i parowy. Występują tu ciepłolubne dąbrowy (tzw. dąbrowa podolska, u nas zubożała), grądy, fragmenty borów sosnowych oraz liczne płaty muraw kserotermicznych z bardzo rzadkimi gatunkami, np. żmijowcem czerwonym (Echium russicum).
Kraina Opole Zachodnie reprezentowana jest jedynie przez niewielki fragment terenu koło Przemyśla z interesującą florą kserotermiczną.


Prowincja Środkowoeuropejska Górska:

Podprowincja Karpacka
Obszar ten wyróżnia się m.in. występowaniem buczyny karpackiej (z gatunkiem charakterystycznym żywcem gruczołkowym Dentaria glandulosa), karpackiego zespołu kosodrzewiny oraz grupy wysokogórskich zbiorowisk murawowych i traworoślowych. Liczne są endemity i subendemity ogólnokarpackie. Zaznaczają się też cechy wspólne z innymi górami z Sudetami oraz Alpami od zachodu i Bałkanami od południowego wschodu.

a)Dział: Karpaty Zachodnie
Dział ten, sięgający od Bratysławy do Przełęczy Łupkowskiej, na terenie Polski obejmuje większą część Karpat Polskich. Ze względu na występowanie w nim najwyższych partii Karpat (Tatr) obszar ten mimo iż relatywnie niewielki charakteryzuje się wyraźną odrębnością filogeograficzną; występuje tu ponad 20 taksonów endemicznych (gatunków i podgatunków) oraz wiele gatunków żyjących tylko w Karpatach Zachodnich (taksony zachodniokarpackie). Flora Karpat Zachodnich charakteryzuje się ubóstwem gatunków karpacko-bałkańskich, wiele jest natomiast taksonów wspólnych z Sudetami i Alpami. Wśród zbiorowisk wysokogórskich (alpejskich) wyróżnić można również kilka zespołów o charakterze endemicznym. Najbogatsze w endemity (zarówno gatunki, jak i zbiorowiska roślinne) są Tatry. Posiadają one najlepiej wykształcony układ piętrowy, a zróżnicowana budowa geologiczna powoduje równie dużą różnorodność szaty roślinnej.

W Pieninach odmienne podłoże geologiczne (wapienie), obecność skał oraz zróżnicowane siedliska powodują wielkie bogactwo szaty roślinnej. Kilka gatunków występuje w Polsce tylko w Pieninach, np. chryzantema Zawadzkiego (Dendranthema zawadzkii), która ma dalsze stanowiska w środkowej Rosji i na Dalekim Wschodzie, czy jałowiec sawina (Juniperus sabina), rosnący dalej na południe oraz w Alpach. Odmienność zaznacza się również w zbiorowiskach roślinnych występuje tu kilka zespołów endemicznych.
Beskidy charakteryzuje uboga i dość jednolita szata roślinna ze względu na podobną budowę geologiczną znacznych obszarów. Powyżej górnej granicy lasu sięga tylko Babia Góra (z piętrem subalpejskim i alpejskim) i Pilsko (z fragmentami piętra subalpejskiego). Dolne partie gór są mocno zmienione na skutek działalności gospodarczej. Oryginalnym rysem jest występowanie w Kotlinie Nowotarskiej torfowisk wysokich oraz borów bagiennych.

b)Dział: Karpaty Wschodnie
Dział ten rozciąga się od Przełęczy Łupkowskiej po Żelazną Bramę nad Dunajem. W Polsce znajduje się tylko niewielki fragment, obejmujący Bieszczady Zachodnie. Flora tego działu jest bardzo bogata, m.in. zawiera ponad 80 taksonów endemicznych, jednak do Bieszczad sięga tylko kilka. Również liczna jest grupa gatunków wschodniokarpackich, w Bieszczadach reprezentowana przez ok. 25 taksonów. Osobliwością polskiej częsci Karpat Wschodnich jest brak piętra regla górnego i występowanie w jego miejsce subalpejskich łąk (połonin).

Podprowincja Hercyńsko-Sudecka
Obszar ten obejmuje niskie i średnie góry Europy Środkowej. Charakteryzują się one niskim stopniem endemizmu, łagodną rzeźbą i znacznymi wpływami klimatu oceanicznego.

Dział: Sudety
Jest to grupa górska znacznie mniejsza i niższa niż Karpaty. Geologicznie jest różnorodna, z niewielkim udziałem wapieni. Panujący tu klimat wyraźnie chłodniejszy, oceaniczny, powoduje obniżenie pięter roślinności, dzięki czemu możliwe jest występowanie w najwyższych partiach Sudetów Karkonoszach piętra kosodrzewiny (subalpejskiego) i fragmentów piętra halnego (alpejskiego). Odrębność Sudetów zaznacza się występowaniem kilku endemitów (jednak niskiej rangi i młodego wieku), a przede wszystkim wielu roślin o charakterze zachodnim (atlantyckim) oraz arktycznym, np. gnidosz sudecki (Pedicularis sudetica) czy malina moroszka (Rubus chamemorus).Odmienne są też zbiorowiska roślinne zarówno w piętrach leśnych, jak i wysokogórskie. Ogólnie szata roślinna podobna jest do niskich gór Europy Środkowej, istnieje jednak łączność z Karpatami, widoczna wyraźnie zwłaszcza w Sudetach Wschodnich (przenikanie gatunków karpackich w Sudety i sudeckich w zachodnią część Karpat Zachodnich).



Literatura:
Encyklopedia Geograficzna Świata, X Polska praca zbiorowa
Terminy Geograficzne Jan Flis
Encyklopedia Powszechna PWN