Sylwetka społeczno-zawodowa przedsiębiorczych kobiet wiejskich w województwie podlaskim.

I. WSTĘP


W okresie transformacji ustrojowej na tradycyjne problemy polskiego rolnictwa, wynikające głównie ze struktury agrarnej i społeczno – zawodowej, jakimi są: nadmierne rozdrobnienie gospodarstw rolnych, wadliwy rozłóg, niski poziom kwalifikacji siły roboczej, nałożyły się nowe. Wynikają one z restrukturyzacji produkcji przemysłowej i sfery usług w ośrodkach miejskich, co prowadzi do drastycznego obniżenia dochodów oraz pogłębienia trudności na wiejskich rynkach pracy.
Alternatywą dla pogarszających się warunków i jakości życia mieszkańców wsi jest poszukiwanie dodatkowych źródeł dochodu spoza rolnictwa. W tym celu powstają specjalne instytucje i organizacje, rządy opracowują strategie rozwoju, samorządy wraz ze społecznościami lokalnymi wdrażają programy wykorzystujące walory wsi, środowiska naturalnego i gospodarstwa rolnego [Duczkowska – Małysz K., 2003].
Rozwiązanie problemów poszczególnych regionów kraju zależy w dużej mierze od ich mieszkańców. Od tego w jakim stopniu potrafią się zorganizować, opracować odpowiednie koncepcje rozwoju lokalnego i regionalnego, przedstawić pomysły i programy, sięgnąć po środki lokalne i centralne, zmobilizować własne zasoby i osiągnąć sukces. Dlatego też istnieje pilna potrzeba przedsiębiorczego wychowania społeczności lokalnych. Sprostanie wyzwaniom, jakie niesie rzeczywistość, zależy od poziomu świadomości ekonomicznej oraz umiejętności bycia przedsiębiorczym i innowacyjnym [Brodziński Z., Lewczuk A., 2001].
W okrasie transformacji polskiej gospodarki do warunków rynkowych w szczególnie trudnej sytuacji znalazły się kobiety wiejskie. Zostały one dotknięte bezrobociem w znacznie większym stopniu niż mężczyźni i aby poprawić sytuacje materialną rodziny muszą poszukiwać dodatkowych źródeł zarobkowania poza gospodarstwem.
Szersze włączanie się kobiet w sektor prywatny, poprzez zakładanie własnych firm zostało zapoczątkowane zmianami politycznymi i ekonomicznymi, które dokonały się po 1989 roku. Badania nad rozwojem przedsiębiorczości kobiet wiejskich mają szczególne znaczenie w regionie północno – wschodniej Polski, przede wszystkim ze względu na dużą skalę bezrobocia oraz mozaikę kulturowo – demograficzną [Brodziński Z. i wsp., 1995].
Aktywność kobiet wiejskich w rozwoju przedsiębiorczości ma określoną specyfikę. Zależy ona m.in. od uwarunkowań rodzinnych, wieku kobiet i poziomu ich wykształcenia oraz ambicji zawodowych. Z badań Bylickiego i wsp. wynika, że mimo licznych obowiązków rodzinnych zaangażowanie kobiet w rozwój podjętych przedsięwzięć gospodarczych jest znaczne, a swoją skalą inicjatywy te dorównują przedsięwzięciom podejmowanym przez mężczyzn [Bylicki L. i wsp., 1995].
Ważnymi czynnikami rozwoju przedsiębiorczości są cechy osoby podejmującej daną działalność gospodarczą. Dlatego też celem niniejszej pracy było poznanie sylwetki społeczno-zawodowej przedsiębiorczych kobiet wiejskich w województwie podlaskim, ich opinii i postaw wobec nowych wyzwań gospodarki rynkowej.




II. PRZEGLĄD LITERATURY

Wprowadzenie w Polsce mechanizmów gospodarki rynkowej wywołało duże trudności w rozwoju wsi i rolnictwa, głównie z powodu rozdrobnienia obszarowego gospodarstw, ukrytego bezrobocia oraz tradycyjnych technik produkcji [Pałasz L., 2000].
Wieś polska przeżywa kryzys. Wydajność pracy i efektywność produkcji są niskie, struktura agrarna niekorzystna, a bezrobocie osiągnęło wysoki poziom. Najważniejszym zadaniem, jakie stoi teraz przed polską gospodarką, jest stworzenie miejsc pracy poza rolnictwem dla ludności mieszkającej na wsi [Strykowska M., 2003].
Powstanie działalności niezwiązanej z rolnictwem na terenach wiejskich ma istotne znaczenie dla modernizacji gospodarstw rolnych, restrukturyzacji rolnictwa, racjonalnego wykorzystania zasobów pracy i kreowania dochodów oraz rozwijania bliższego i dalszego otoczenia rolnictwa. Aby przezwyciężyć istniejące trudności i zahamować recesję, rolnictwo wymaga nowych inicjatyw, które stałyby się dodatkowymi źródłami dochodu ludności wiejskiej, a zarazem obniżyły koszty produkcji rolniczej. Warunkiem dobrego funkcjonowania wszystkich dziedzin życia społeczno-gospodarczego i kulturalnego jest zdaniem Kłodzińskiego promowanie przedsiębiorczości [Kłodziński M., 1997].
Przedsiębiorczość w warunkach gospodarki rynkowej stała się zjawiskiem obecnym i pożądanym w każdym procesie ekonomicznym. W literaturze światowej istnieje wiele definicji przedsiębiorczości [Firlej K., 2000]. Nie osiągnięto jednak jednoznacznego stanowiska w tej kwestii, choć większość autorów zgadza się, że jest ona reakcją na siły działające w gospodarce rynkowej.
Należy podkreślić, że termin „przedsiębiorczość” wszedł do obiegu naukowego za sprawą dwóch Francuzów: Belidona i Saya [cyt. za Koolman G., 1971]. Pierwszy z nich jako przedsiębiorczego określił takiego kupca, który kupuje pracę i materiały po niepewnej, zmiennej cenie i sprzedaje ich rezultaty, produkt po wcześniej określonej i niezmiennej cenie. Drugi – za przedsiębiorcę uznał tego biznesmena, który inwestuje swoje dzisiejsze zasoby w nieznaną i niepoznawalną przyszłość. Przedsiębiorca – zdaniem Saya – przenosi zasoby ekonomiczne z obszaru niższej na obszar wyższej wydajności i wyższego uzysku. Jednak definicja Saya nie mówi, kim jest ten „przedsiębiorca”. Od tego czasu, kiedy Say podał tę nazwę blisko dwieście lat temu panuje całkowite zamieszanie w definiowaniu pojęć „przedsiębiorca” i „przedsiębiorczość”.
W ostatnio wydanej książce pt. „Kultura przedsiębiorczości” różni autorzy jej dziesięciu rozdziałów nie byli w stanie podać jednej wspólnej definicji. Zaproponowane definicje można było odnieść do jednego z dwóch odmiennych podejść do tego zagadnienia. Zdaniem Berger, pierwsze podejście łączy przedsiębiorczość z działalnością gospodarczą na małą skalę, to jest z tak zwanym small businessem. Natomiast drugie podejście łączy z wzorami postępowania i z pewnymi cechami psychologicznymi wyznaczającymi sposób podejmowania decyzji, gotowość do ryzyka czy innowacyjność. Żadne z tych rozwiązań nie jest jednak zadowalające. Autorka podaje własną definicję, a mianowicie: przedsiębiorczość to działalność gospodarcza charakteryzująca się innowacyjnością i kreowaniem wartości dodanej [Berger B., 1994].
Schumpeter (1960) był pierwszym, znaczącym ekonomistą, który powrócił do koncepcji Saya. Określił on mianem przedsiębiorców jedynie te podmioty gospodarcze, które realizują nowe kombinacje czynników produkcji i są aktywnymi uczestnikami takich procesów. Tym samym przedsiębiorcami są nie tylko pracodawcy, lecz również pracobiorcy, a nawet właściciele akcji. Schumpeter definiował przedsiębiorczość jako innowacyjność, wdrażanie nowych technologii, wyrobów, form organizacyjnych i sprzedaży. Jego definicja obejmuje proces tworzenia przedsiębiorstwa, wprowadzanie postępu technicznego, wprowadzanie na rynek nowych wyrobów, zdobywanie nowych rynków zbytu oraz podejmowanie decyzji organizacyjnych dotyczących nowych kombinacji produktów.
Zdaniem Drckera (1992) przedsiębiorczość wiąże się przede wszystkim ze zmianą, którą przedsiębiorcy traktują jako zjawisko nowych przedsięwzięć gospodarczych, opartych na autentycznych innowacjach lub na ich twórczej imitacji. Przedsiębiorca zawsze poszukuje zmiany, reaguje na nią i wykorzystuje ją jako okazję.
Sztucki (1994) uważa, że przedsiębiorczość to nowatorstwo, polegające na poszukiwaniu odmiennych niż dotychczas działań, znajdowanie bardziej skutecznych sposobów prowadzenia działalności gospodarczej, dającej lepszy produkt oraz sprawną obsługę handlową, większą efektywność wykorzystania zasobów zaangażowanych w produkcję, handel i usługi.
W literaturze przedsiębiorczość jest rozumiana dwojako. Powyższe definicje określają ją jako sposób aktywnego działania w gospodarce wolnorynkowej. Wielu autorów traktuje jednak przedsiębiorczość jako cechę osobową. Pajestka (1988) nie wiąże pojęcia przedsiębiorczości z działalnością na rachunek własny, lecz z człowiekiem, jego aktywnością, twórczością i innowacyjnością.
Również Duczkowska-Małysz i Duczkowska–Piasecka (1993) traktują przedsiębiorczość jako cechę osobowości, skłonność, zdolność do podejmowania ducha inicjatywy i zaradności oraz jako proces polegający na podejmowaniu wszechstronnych działań związanych z przystosowaniem się do reguł i wymogów gospodarki rynkowej.
Zdaniem Wilkina (2000) przedsiębiorczość jest pewnego rodzaju postawą człowieka wobec otoczenia, w którym żyje i pracuje. Na postawę tę składa się wiele elementów, takich jak: aktywność, innowacyjność, skłonność do ryzyka, adaptacyjność, dążenie do rozwoju. Celem przedsiębiorczości nie musi być tylko zysk, niekiedy jest przetrwanie, ekspansja terytorialna, satysfakcja i szereg innych celów. Przedsiębiorczość rodzi się głównie w rodzinie i na szczeblu lokalnym, gdyż tam kształtują się wzory zachowań, w tym postawy sprzyjające przedsiębiorczości.
Przedsiębiorczość jest zjawiskiem o charakterze gospodarczym i społeczno-kulturowym, bardzo złożonym. Dlatego tak trudno rozwijać przedsiębiorczość, zwłaszcza na obszarach wiejskich w Polsce [Brodziński Z., Lewczuk A., 2001].
Wśród wielu czynników warunkujących rozwój przedsiębiorczości można wyodrębnić te, które określa się mianem psychospołecznych. Do nich można zaliczyć funkcjonujące w środowisku wiejskim stereotypy na temat przedsiębiorczości, system wartości i wybory dokonywane w życiu codziennym i zawodowym. Można założyć, że skłonność do tzw. przedsiębiorczości zależy nie tylko od obiektywnych czynników, jak np. posiadanie odpowiedniego kapitału, ale od cech określających „klimat społeczny” wokół przedsiębiorczości oraz od cech osobowych, oczekiwań i aspiracji osób działających w przedsiębiorczości [Kaczor – Pańków G., 1993].
Z kolei Mazur podkreśla, że ugruntowane w polskiej kulturze wzorce zachowań i role związane z płcią powodują, że działalność w biznesie jest bardziej dostępna dla mężczyzn niż dla kobiet. Określony podział obowiązków domowych, podporządkowanie kariery zawodowej kobiet karierze męża, to ugruntowany od wieków sposób manifestowania się ról społecznych charakterystycznych dla naszej kultury [Mazur B., 2001].
Zmiany postaw ludzkich to proces, który musi być realizowany przez wiele lat, aby przynieść oczekiwane skutki. Prawdopodobnie dopiero odejście pokolenia ukształtowanego przez socjalizm zmieni obecną sytuację. Również korzystne przemiany na szczeblu lokalnym mogą się dokonać poprzez wyszukiwanie osób lub grupy aktywnie funkcjonującej. Nie muszą to być ludzie zaangażowani w działalność gospodarczą. Ważne jest, aby były to osoby naznaczone swoistą charyzmą, która umożliwi im zaktywizowanie innych jednostek [Raźniewski P., 2000].
Kobiety, zgodnie z wielowiekową tradycją – podlegają w społecznościach wiejskich innemu niż mężczyźni procesowi socjalizacji. O ile mężczyzna formowany jest na odpowiedzialnego za gospodarstwo lidera, posiadającego możliwie pełną wiedzę, o tyle kobieta przygotowywana jest do pełnienia pomocniczej roli w gospodarstwie rolnym [Fedyszak–Radziejowska B., 1996].
Dokonujące się obecnie przeobrażenia w życiu społecznym i gospodarczym zmieniły stosunek rolników do warunków ich życia. Uległy zmianom procesy intensyfikacyjne i socjalizacyjne, pociągając za sobą zmianę funkcji gospodarza i gospodyni, realizujących podstawowe zadania stanowiące o ich egzystencji. Zachodzące procesy wpłynęły także na zmiany struktur rodziny. Uległy załamaniu rygorystyczne bariery między obowiązkami żony i męża, a podział ich funkcji zaczęły wyznaczać potrzeby załogi rodzinnej. Wzrósł udział kobiet w pracach na rzecz gospodarstwa rolnego niemal dorównując nakładom pracy i częstotliwości zajęć mężczyzn [Tryfan B., 1996].
Z badań socjologicznych wynika, iż obecnie kobieta wiejska, żona gospodarza uważa się za osobę prowadzącą gospodarstwo rolne w takim samym stopniu jak jej mąż. Również mężczyźni uważają, że ich żony, pomagające w prowadzeniu gospodarstwa powinny być w sensie prawnym traktowane dokładnie tak samo jak rolnicy– mężczyźni [Fedyszak-Radziejowska B., 1996].
Badania Tryfan (1993), Mydlak (1996) oraz Brodzińskiego i Lewczuka (1996) wskazują, iż kobiety odgrywają ważną, choć specyficzną rolę w rozwoju przedsiębiorczości w środowiskach wiejskich. Zmuszone w wielu sytuacjach do odpowiedzialności za losy rodziny, kreują i rozwijają nowe formy aktywności gospodarczej, stwarzając w ten sposób wzorce zachowań dla innych.
Z badań Brodzińskiego i Lewczuka wynika, że kobiety mogą wnieść wiele nowych wartości do kultury rozwoju przedsiębiorczości – niezależnie od tego, czy przedsiębiorczość ta jest rozwijana na obszarach wiejskich, gdzie aktualnie kobiety mają zdecydowanie mniej możliwości niż mężczyźni, czy też w miastach. Zasadnicze problemy rozwoju przedsiębiorczości kobiet wiejskich na wsi nie wynikają z płci, poziomu wykształcenia, wieku, stanu cywilnego, uznawanych poglądów, norm, celów, lecz tkwią w stereotypach myślenia ludności wiejskiej, dotyczących roli kobiet i mężczyzn w rodzinie wiejskiej. Przełamanie tego stereotypu jest zdecydowanie trudniejszym problemem niż pokonywanie wielu barier rozwoju przedsiębiorczości [Brodziński Z., Lewczuk A., 2001].
Badania Lisowskiej wskazują trzy rodzaje barier przedsiębiorczości kobiet i ich udziału w tworzeniu i rozwijaniu sektora prywatnego w Polsce, a mianowicie:
bariery społeczne – czyli kulturowo uwarunkowane stereotypy, według których powołaniem kobiety jest małżeństwo i macierzyństwo, a jej miejscem rodzina i dom. Towarzyszą one kobiecie w procesie socjalizacji w domu i w szkole, a w następstwie kształtują niską samoocenę, która stanowi barierę w byciu przedsiębiorczą i podejmowaniu decyzji o założeniu własnej firmy;
bariery edukacyjne - czyli brak informacji, a także głębszej wiedzy, jak zakładać, prowadzić i rozwijać z sukcesem własną firmę. Dotyczy to w szczególności środowisk małych i średnich miast oraz wsi, w większym stopniu odnosi się do kobiet o niższym poziomie wykształcenia;
bariery ekonomiczne – a więc stosunkowo wysokie obciążenia podatkowe i niestabilność przepisów podatkowych, brak elastyczności reguł postępowania na rynku, brak dogodnych systemów kredytowania małych i średnich przedsiębiorstw.
O ile bariery ekonomiczne w takim samym stopniu dotykają kobiet, jak i mężczyzn, o tyle bariery edukacyjne są częściej doświadczane przez kobiety. Bariery społeczne odnoszą się wyłącznie do kobiet i dają o sobie znać szczególnie na etapie podejmowania decyzji o działalności na własny rachunek [Lisowska E., 1998].
Gutkowska (2000) przedstawia inny podział barier hamujących ujawnianie się postaw przedsiębiorczości wśród kobiet wiejskich. Autorka wskazuje na istnienie barier o charakterze makro, mikrostrukturalnym i jednostkowym. Do ostatniej grupy autorka zalicza m.in. takie bariery jak:
obawa przed ryzykiem,
niewiara we własne siły,
mała zaradność i siła przebicia,
obawa przed konfliktem ze środowiskiem,
lęk przed opinią społeczną,
nadmiar obowiązków domowych,
uznanie priorytetu obowiązków względem rodziny,
sprzeciw męża, rodziny.
Natomiast Sawicka stwierdza, że nowe problemy i bariery pojawiają się, gdy przyglądamy się sytuacji na rynku pracy. Ogólnie znana jest trudniejsza sytuacja kobiet, niższy jest wskaźnik aktywizacji zawodowej kobiet, wyższe jest wśród nich bezrobocie, kobiety stanowią większy udział w grupie trwale bezrobotnych. Kobietom trudniej podjąć i utrzymać pracę. Mogą one formalnie korzystać z przywilejów będących następstwem wykonywania przez nie funkcji w rodzinie, głównie z tytułu opiekowania się dziećmi.
W gospodarce rynkowej przywileje te stają się pozorne, bowiem obracają się przeciwko kobietom. Pracodawcy, w obawie przed nadużywaniem praw przez kobiety, chętniej bowiem zatrudniają mężczyzn [Sawicka J., 2000].
Według opinii specjalistów, kobiety są gorzej wynagradzane niż mężczyźni, są chętniej zwalniane i mniej chętnie zatrudniane. Oferty pracy często zawierają kryterium płci, które zwykle rozstrzyga się na niekorzyść kobiet. Jest to rażący przykład praktyk dyskryminacyjnych [Więcko M., 2001].
Wszystkie te czynniki wpływają na trudną sytuacje kobiet na rynku pracy i powodują, iż zjawisko bezrobocia na ogół w większym stopniu dotyka kobiet niż mężczyzn. W tej sytuacji w samozatrudnieniu i założeniu małej firmy tkwią szanse kobiet na ich zaistnienie na rynku pracy. Lisowska formułuje pytanie, czy zatem kobiety właścicielki firm mają szczególne trudności, inne niż mężczyźni? Na to pytanie autorka odpowiada twierdząco. Trudności te objawiają się na etapie podejmowania decyzji o założeniu własnej firmy. Kobietom jest trudniej uzyskać pomoc i poradę, bo nie tkwią w sieci kontaktów. Jest im trudniej także z powodu tradycyjnej socjalizacji, która nie sprzyja kształtowaniu pewności siebie u kobiet i nie uczy przedsiębiorczości. Gdy już kobieta to przezwycięży i podejmie decyzję o założeniu własnej firmy, to jej pozycja społeczna umacnia się, staje się ona partnerem lub konkurentem na rynku. I tak też – w sposób daleki od dyskryminacji – jest traktowana przez przedsiębiorców mężczyzn [Lisowska E., 2001].
Z badań Lisowskiej (1996) wynika, że z roku na rok wzrasta wyraźnie zainteresowanie kobiet podejmowaniem działalności gospodarczej na własny rachunek. Autorka podkreśla, że coraz szersze włączanie się kobiet w sektor prywatny, przez zakładanie własnych firm i stwarzanie nowych miejsc pracy, zostało zapoczątkowane zmianami politycznymi i ekonomicznymi, które dokonały się w Polsce i innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej po 1989 roku.
Wśród czynników zachęcających kobiety wiejskie do rozwoju przedsiębiorczości badania wskazują na [Brodziński Z., Lewczuk A., 2001]:
możliwości samorealizacji poprzez niezależność w podejmowaniu decyzji (21,8%),
tworzenie sobie miejsc pracy (14,6%),
dogodną politykę kredytowa (13,8%),
możliwości poprawy standardu życia rodziny (10,8%),
korzystne perspektywy dla rozwoju działalności na własny rachunek (11%).
Wyniki badań Lisowskiej (1996) wskazują na trzy główne motywacje kobiet do samo zatrudnienia i tworzenia własnych przedsiębiorstw:
dążenie do samodzielności,
potrzeba godziwych zarobków,
wrodzona przedsiębiorczość.
Praca na własny rachunek jest dobrym sposobem na wyjście z sytuacji braku szans i perspektyw na awans, na przezwyciężenie nierównego traktowania kobiet w zakresie dostępu do kierowniczych stanowisk i wysokości uzyskiwanych zarobków. Z pewnością znacznie więcej kobiet niż obecnie może prowadzić własne firmy, bo ma ku temu odpowiednie kwalifikacje i predyspozycje [Lisowska E., 1998].
Dane statystyczne dla Polski pokazują, że dynamika przyrostu firm zakładanych przez kobiety jest większa, niż dynamika przyrostu wszystkich firm. O ile liczba pracujących na własny rachunek poza rolnictwem indywidualnym była trzykrotnie większa w 1993 r. niż w 1985 r. to liczba kobiet – pięciokrotnie [Lisowska E., 2001].
Przedsiębiorczość realizowana przez kobiety i mężczyzn na obszarach wiejskich może różnić się jedynie rodzajem prowadzonego biznesu, a nie jego jakościową i ilościową stroną. Wśród wielu cech sprzyjających podejmowaniu przez kobiety działalności przedsiębiorczej w sektorze rolnictwa, jego otoczenia, a także w działach pozarolniczych istotne wydają się kwalifikacje, wiek, przyjmowane wzorce osobowe i autorytety [Chyłek E.K., Lewczuk A., 1996].
Z badań Lewczuka i wsp. (1996) nad społeczną sylwetką przedsiębiorczych kobiet wiejskich wynika, iż średni wiek (36-45 lat) obecnie bardziej sprzyja działalności przedsiębiorczej mieszkańców wsi, z tym, że kobiety działalność tę podejmują w nieco późniejszym wieku (42 lata) niż mężczyźni (39 lat). Zdaniem autorów wynika to jedynie z wielu barier społecznych, które muszą pokonać po drodze, a nie z przyczyn intelektualnych. W badanej populacji kobiet przedsiębiorczych przeciętny wiek wynosił 42,3 lat, przy dość znacznym zróżnicowaniu. Około 1,5% badanej populacji to kobiety przedsiębiorcze, które nie przekroczyły 25 roku życia. Na przeciwległym biegunie znajdowało się 7% kobiet, które przekroczyły 56 rok życia. Ogólnie jednak struktura wieku kobiet przedsiębiorczych była korzystna, gdyż połowa z nich mieściła się w przedziale wieku 36-45 lat. Natomiast średni wiek rolników przedsiębiorczych był nieco niższy i wynosił 39,5 lat. Zdaniem autorów taka sytuacja ma podłoże ekonomiczne oraz społeczne. Do rozpoczęcia działalności gospodarczej na własny rachunek niezbędne są środki pieniężne, baza lokalowa, przestrzeń i często tradycja pracy „na własnym” w gospodarstwie rodzinnym [Chyłek E.K., Lewczuk A., 1996].
Pochodzenie społeczne kobiet przedsiębiorczych na wsi nie ogranicza się do warstwy chłopskiej. Z badań Chyłka i Lewczuka (1996) wynika, że tylko 53% kobiet wiejskich było pochodzenia chłopskiego, 23% robotniczego i 16% inteligenckiego. Struktura wykształcenia kobiet przedsiębiorczych przedstawiała się dość korzystnie, gdyż 48% respondentek legitymowało się wykształceniem średnim, a 12% wyższym. W sumie 60% kobiet prowadzących działalność gospodarczą posiadało wykształcenie średnie i wyższe. Jednak z drugiej strony 40% kobiet przedsiębiorczych miało wykształcenie tylko podstawowe (18%) i zasadnicze (22%).
Inne wyniki uzyskały w swoich badaniach Kaczor – Pańków (1996) i Strykowska (2003). W badanej populacji najliczniejsza była kategoria kobiet z wykształceniem podstawowym (blisko 37% badanych), co silnie korelowało z wiekiem, ponieważ ta właśnie grupa to przeważnie osoby starsze. Kobiet z wykształceniem niepełnym średnim lub zasadniczym zawodowym było ok. 30%, ze średnim ukończonym – ok. 21%. Wykształceniem powyżej średniego legitymowało się w całej badanej populacji tylko ok. 6% objętych badaniami kobiet, z czego blisko połowa przypada na te, które mają ukończone studia wyższe.
Z badań Strykowskiej wynika, że aż 54,8% kobiet uznało swoje kwalifikacje za wystarczające, a 43,7% za częściowo wystarczające. W epoce rewolucji informatycznej i gwałtownego rozwoju technologii kwestia wykształcenia powinna być sprawą priorytetową, dlatego zatrważające jest zarówno niskie wykształcenie kobiet, jak i to, że nie odczuwają one potrzeby podnoszenia swoich kwalifikacji [Strykowska M., 2003].
Czynnik wykształcenia jest istotną cechą przedsiębiorczości kobiet wiejskich. Wyniki badań oraz prace wielu autorów [Gwiazda E., 1994; Lisowska E., 1995; Raport...,1994; Tryfan B., 1993] jednoznacznie wskazują, że przeciętny poziom wykształcenia przedsiębiorczych kobiet jest zdecydowanie wyższy od stanu wykształcenia ogółu kobiet.
Z badań nad przedsiębiorczością mężczyzn wynika, że legitymowali się oni również wykształceniem średnim rolniczym (40%), a następnie zasadniczym (26%) i wyższym (22%) [Kowalczuk L., Mydlak M., Szafranek R.Cz., 1993].
Podsumowując należy stwierdzić, że przedsiębiorczości mieszkańców wsi sprzyja głównie wykształcenie średnie i wyższe, a następnie zasadnicze. Jest to potwierdzona w literaturze prawidłowość [Jabłoński M., 1991; Lewczuk A., 1996; Szafranek R.Cz., Lewczuk A., Kubica P., 1991] wskazująca, iż wysokie efekty w gospodarstwach indywidualnych osiągali głównie rolnicy o wysokich kwalifikacjach fachowych. Zdobyte wykształcenie średnie i wyższe zdecydowanie pomaga w rozwiązywaniu trudnych problemów otoczenia rolnictwa, pozwala podejmować korzystne decyzje gospodarcze, a jednocześnie kształtuje cechy osobowe sprzyjające podejmowaniu ryzyka, tak bardzo potrzebnego w rozwoju przedsiębiorczości.
Osoby lepiej wykształcone łatwiej dostosowują się do zmieniających się warunków, szybciej dostrzegają pojawiające się szanse, są otwarte na zmianę kwalifikacji i łatwiej podejmują wyzwania [Lisowska E., 1998].
Ważną cechą sylwetki zawodowej i społecznej kobiet przedsiębiorczych jest pozytywny stosunek do permanentnego doskonalenia wiedzy i umiejętności. Przedsiębiorcze kobiety wiejskie, w celu uzupełnienia swoich kwalifikacji, uczestniczyły w różnego rodzaju kursach, które w 80% były ukierunkowane na rozwijanie działalności gospodarczej o charakterze przedsiębiorczym [Lewczuk A., Brodziński Z., Chyłek E.K., 1996].
Niepokojącym zjawiskiem jest fakt, że co trzecia kobieta przedsiębiorcza nie uzupełnia swoich kwalifikacji z braku czasu lub potrzeby. Badania stanu czytelnictwa czasopism fachowych wśród kobiet przedsiębiorczych nie napawają optymizmem. Średnio na jedną kobietę przypadał jeden tytuł czasopisma, w tym tylko kilka kobiet otrzymuje je stale, dzięki prenumeracie [Chyłek E.K., Lewczuk A., 1996].
Chyłek i Lewczuk wychodząc z założenia, że pewne uniwersalne cechy człowieka przedsiębiorczego, niezależnie od płci, są te same, poprosili badane kobiety przedsiębiorcze o wyrażenie swoich opinii o sylwetce biznesmena. W opinii około 80% kobiet, na pierwszych dwóch miejscach znajdują się cechy: zdolność przewidywania i odwaga w podejmowaniu ryzyka. Ważność kolejnych trzech cech podkreśliło około 40% respondentek, szeregując je w następującej kolejności: myślenie „na tak”, dobra kondycja fizyczna i optymizm. Na ostatnim, szóstym miejscu respondentki (ok. 30%) umieściły cechy „ostrożność i krytycyzm”. Przedstawione przez kobiety opinie o hierarchii cech świadczą o nowoczesności myślenia przedsiębiorczych kobiet wiejskich [Chyłek E.K., Lewczuk A., 1996].
Na pytanie, co uznają za najważniejsze w prowadzeniu własnej firmy lub gospodarstwa kobiety częściej niż mężczyźni podkreślają wagę zdolności, a mężczyźni natomiast wagę kapitału [Kaczor-Pańków G., 1996].
Ważną kwestię stanowią także zainteresowania pozarolnicze przedsiębiorczych kobiet wiejskich. Kobiety wymieniały kwiaciarstwo (40%), turystykę (22%), literaturę piękną (20%), gotowanie (17%), a także roboty ręczne (4,18%) i sport (13%). Na pozostałe zainteresowania, jak jazda konna, twórczość ludowa, sztuka i rozrywki umysłowe, wskazały nieliczne kobiety (3-4%). Należy mieć nadzieję, że wraz z procesem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i poprawą standardu i jakości życia rodzin wiejskich zainteresowania pozazawodowe kobiet rozszerzą się [Chyłek E.K., Lewczuk A., 1996].
Charakterystyczną cechą przedsiębiorstw kobiecych jest ich „młodość”. W badanej przez Brodzińskiego i Lewczuka populacji kobiet prowadzących działalność gospodarczą na wsi tylko 10% założyło swoje firmy przed 1989 rokiem. Pozostałe 90% firm po 1990 roku. W ciągu ostatnich lat przybywało rocznie od 15 do 20% firm [Brodziński Z., Lewczuk A.,1996].
Dominującą formą działalności gospodarczej kobiet są przedsiębiorstwa własne (96%). Część kobiet prowadzi działalność w postaci spółek (4%). Wśród badanych kobiet żadna nie była zrzeszona w spółdzielni. Podobnie w badaniach nad przedsiębiorczością rolników stwierdzono, że 93% z nich uruchomiło i prowadziło działalność indywidualnie – w postaci własnego przedsiębiorstwa. Wnika to z uwarunkowań historycznych i kulturowych [Szafranek R.Cz. i wsp.,1994].
Rozwój przedsiębiorczości wymaga wielu zmian w istniejącej rzeczywistości wiejskiej oraz stworzenia warunków sprzyjających działaniom gospodarczym. Zdaniem wielu autorów, najważniejszym czynnikiem stymulującym rozwój przedsiębiorczości jest, w opinii przedsiębiorczych kobiet wiejskich, fachowa kadra doradcza [Brodziński Z., Bylicki L.,1995; Brodziński Z., Chyłek E.K., Mickiewicz A., 1995].
Priorytetem doradztwa na rzecz kobiet wiejskich wydaje się pomoc w zdobywaniu wiedzy i nowych umiejętności działania na wolnym rynku. Organizacje doradcze powinny pomagać kobietom wiejskim w identyfikowaniu potrzeb, barier i problemów, a także uczestniczyć w działaniach zmierzających do rozwiązania tych problemów [Brodziński Z. i wsp., 1995].
Oddziaływanie specjalistek wiejskiego gospodarstwa domowego na powstawanie nowych i rozwój istniejących inicjatyw kobiet wiejskich może wyrażać się przede wszystkim:
w pomocy kobietom wiejskim w podejmowaniu innych działań, zapewniających dodatkowe dochody, a przez to zwiększenie środków finansowych na obszarach wiejskich;
w organizowaniu przedsięwzięć oświatowych, mających na celu wyłanianie wśród kobiet wiejskich liderów, którzy przyczynialiby się do wzrostu aktywności gospodarczej i społecznej mieszkańców wsi, dając dobry przykład;
w prowadzeniu doradztwa w zakresie rozwijania przedsiębiorczości i marketingu produktów wytwarzanych na wsi;
w upowszechnianiu przez wydawnictwa ośrodków doradztwa rolniczego informacji o różnych możliwościach działalności gospodarczej na wsi [Brodziński Z. i wsp., 1995].
Skuteczność działania ośrodków doradztwa rolniczego na rzecz rozwoju wsi uzależniona jest od obecności kapitału, który wesprze rozwój wsi. Możliwości bezinwestycyjnego rozwoju obszarów wiejskich są bardzo ograniczone. Wprowadzanie różnych form przedsięwzięć gospodarczych na obszarach wiejskich jest w Polsce nieuchronne i będzie się rozwijać staraniem samych zainteresowanych małym biznesem, w tym również kobiety. Prawidłowy przebieg i kontrola tych procesów wymaga przede wszystkim edukacji i wychowania w duchu przedsiębiorczości, z poszanowaniem środowiska naturalnego. Krytyczna ocena obecnego stanu wiedzy ludności wiejskiej na temat prowadzenia działań przedsiębiorczych i możliwości w tym zakresie wskazuje na potrzebę zmian. Wiele problemów związanych z przedsiębiorczością wiejską ma charakter regionalny, dlatego należy rozwijać je oddzielnie, z uwzględnieniem warunków lokalnych, sprzyjających określonej grupie przedsięwzięć [Brodziński Z., Lewczuk A., 1996].




III. PRZEDMIOT I METODY BADAŃ

Podmiotem badań były społeczno-zawodowe cechy sylwetki kobiet przedsiębiorczych. W badaniach szczególną uwagą zwrócono na:
sylwetkę społeczno-zawodową (wiek, wykształcenie, kwalifikacje, cechy osobowe),
rodzaj podejmowanych działalności gospodarczych,
bariery rozwoju firmy i poziom ich i innowacyjności,
rolę różnych źródeł informacji, zwłaszcza służby doradczej w powstawaniu i rozwoju przedsiębiorczości kobiet wiejskich.
Badanie miały charakter interdyscyplinarny i wielopłaszczyznowy, dlatego ich realizacja wymagała zastosowania różnorodnych metod i technik badawczych. Aby ich wyniki odzwierciedlały rzeczywistą sytuację kobiet przedsiębiorczych na wsi i przedstawiały różnorodne czynniki mające wpływ na proces rozwoju przedsiębiorczości koniecznie było korzystanie z metod właściwych dla nauk ekonomiczno-społecznych, w tym głównie dla doradztwa rolniczego. Złożoność problematyki wymagała łączenia analizy ilościowej i jakościowej.
W badaniach zostały wykorzystane następujące metody badawcze:
Metoda sondażu diagnostycznego- polegała na rozpoznaniu zjawisk społecznych charakteryzujących zbiorowość. Dzięki tej metodzie można było poznać świadomość, poglądy, bądź opinie badanej zbiorowości. Narzędziem badawczym był kwestionariusz wywiadu.
Obserwacja uczestnicząca- polegała na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń podczas pobytu na terenie danego obszaru.
Metody statystyczne- umożliwiły liczbowe ujęcie badanych zjawisk, pomogły w uporządkowaniu zebranych danych, ustaleniu zależności między nimi, a także przy wyciąganiu wniosków podsumowujących.
Kwestionariusz wywiadu podzielony był na sześć rozdziałów i zawierał 48 pytań. Pytania miały charakter zamknięty, półotwarty i otwarty. Większość pytań zawierała gotowe odpowiedzi do wyboru oraz możliwość udzielenia własnej odpowiedzi.
Badania przeprowadzono w 2004 roku i objęto nimi 51 kobiet prowadzących własną działalność gospodarczą na obszarach wiejskich województwa podlaskiego. Dobór firm i ich właścicieli do badań miał charakter losowy. Badaniami objęto następujące powiaty oraz firmy ich właścicieli:
powiat łomżyński - 7 firm,
powiat wysokomazowiecki - 9 firm,
powiat moniecki - 2 firmy,
powiat hajnowski – 11 firm,
powiat bielski – 4 firmy,
powiat kolneński – 5 firm,
powiat zambrowski - 10 firm,
powiat grajewski - 3 firmy.
Prowadzenie badań nad rozwojem przedsiębiorczości w regionie północno-wschodniej Polski ma szczególne znaczenie ze wzglądu na rosnącą stopą bezrobocia. Region ten ma typowo rolniczy charakter, a spadek opłacalności produkcji rolniczej powoduje pogorszenie sytuacji materialnej rodzin wiejskich.
Badaniami objęto kobiety przedsiębiorcze ze względu na wysoki wskaźnik feminizacji niektórych gmin, jak też i duży udział kobiet czynnych zawodowo poza rolnictwem.




IV. WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE

1. Charakterystyka województwa podlaskiego
1.1. Zarys historii

Województwo podlaskie powstało na początku 1999r. W wyniku zmiany struktury administracyjnego podziału kraju województwa: białostockie, łomżyńskie i częściowo suwalskie zostało połączone w jedno województwo. Utworzony w ten sposób nowy organizm ekonomiczny odziedziczył ich strukturę ekonomiczną i społeczną a także problemy i trudności oraz plany rozwojowe. W latach 90-tych region przyszłego podlaskiego rozwijał się dobrze do czasu wprowadzenia zaostrzonych przepisów w handlu przygranicznym.

1.2. Połażenie i demografia

Województwo podlaskie położone jest w północno-wschodniej Polsce. Zajmuje obszar 20.180 km2, co stanowi 6,4% powierzchni kraju. Podzielone jest na 14 powiatów, 3 miasta na prawach powiatu, 118 gmin oraz 3275 sołectw. Sieć osadniczą stanowi 36 miast i 3950 wsi. Stolicą województwa i największym miastem jest Białystok. Spośród pozostałych miast przeważają ośrodki małe (do 20 tys. mieszkańców), a tylko dwa miasta –Suwałki i Łomża- są miastami średniej wielkości liczącymi powyżej 60 tys. mieszkańców.
Na terenie województwa podlaskiego mieszka 1223 tys. Polaków, czyli 3,2% krajowej populacji, co plasuje je na 14 miejscu. Wśród ogółu mieszkańców 50,9% stanowią kobiety. Ponad 700 tys. ludności, czyli 57,3% populacji, to mieszkańcy miast.
Niski stopień urbanizacji regionu powoduje, że wskaźnik liczby ludności na 1 km2 jest jednym z najniższych w kraju i wynosi 61 osób. Podlaskie sąsiaduje z trzema województwami: warmińsko-mazurskim, mazowieckim i lubelskim, a od wschodu graniczy z Białorusią i Litwą.
Struktura wiekowa ludności województwa podlaskiego nieznacznie tylko odbiega od średniej krajowej. Wyższy jest tu odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym (województwo 27,8%, kraj 26,3%) i poprodukcyjnym (województwo 15,4%, kraj 14,2%).
Na przestrzeni ostatnich kilku lat zauważalne jest sukcesywne zmniejszanie się liczby ludności wiejskiej i starzenie się tej części populacji. Prowadzi to nie tylko do pogłębiania deformacji struktury demograficznej, ale również do wielu negatywnych zjawisk w sferze społecznej i ekonomicznej. Zagraża to m.in. funkcjonowaniu gospodarstw rolnych oraz wywiera niekorzystny wpływ na tempo rozwoju gospodarczego i poziom życia ludności całego regionu.
Województwo podlaskie jest regionem o wielokulturowej i wielonarodowościowej specyfice. Pod względem etnicznym jest niewątpliwie najbardziej zróżnicowane spośród 16 województw.

1.3. Gospodarka regionu

Województwo podlaskie to region o charakterze typowo rolniczym. Charakteryzuje się jednym z największych w kraju wskaźnikiem zatrudnienia w rolnictwie, gdzie pracuje aż 44% ogółu zatrudnionych. Udział rolnictwa w tworzeniu PKB jest w Podlaskim wyjątkowo wysoki. Rolnicza przestrzeń produkcyjna charakteryzuje się niską przeciętną jakością gleb i wysoką niestabilnością klimatu.
Rolnictwo prawie w całości związane jest z sektorem prywatnym. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego wynosi ok. 12 ha i jest stosunkowo wysoka w porównaniu do innych regionów kraju. Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, który uwzględnia jakość gleb, warunki klimatyczne, długość okresu wegetacji oraz ukształtowanie powierzchni plasuje województwo na ostatnim miejscu w kraju.
Struktura przemysłu województwa zdominowana jest przez produkcję i przetwórstwo artykułów spożywczych (przemysł mleczarski, mięsny, owocowo-warzywny, piwowarski, spirytusowy i młynarski). Ważne znaczenia ma również produkcja maszyn i urządzeń, produkcja tkanin oraz drewna i wyrobów z drewna. Spadek koniunktury w przemyśle spożywczym, w wyniku sytuacji klimatycznej, rzutuje na wskaźniki ekonomiczne województwa.
Okres transformacji przyniósł stały wzrost sektora prywatnego. Aktualnie w województwie podlaskim zarejestrowanych jest ponad 81, 9 tys. podmiotów gospodarczych, z czego 79,3 tys. to jednostki prywatne. Wśród podmiotów prywatnych przeważa własność osób fizycznych – ponad 67,4 tys. podmiotów, które jako małe i średnie przedsiębiorstwa tworzą określony potencjał rozwojowy regionu. Sektor MŚP pozwala na wchłanianie części osób odchodzących z rolnictwa, co utrzymuje stosunkowo niski, jak na region typowo wiejski, poziom bezrobocia. Rośnie liczba spółek prawa handlowego. Niezadowalający jest natomiast przyrost liczby spółek z kapitałem zagranicznym. Największy udział w strukturze powstawania dochodów gospodarki województwa mają usługi rynkowe (40,9%) oraz przemysł (21,8%). W usługach nierynkowych wytworzone było 18%, a w budownictwie 5,6%. Na rolnictwo, leśnictwo i rybactwo przypada 13,7%wytworzonej wartości dodanej brutto.
Konkurencyjność firm w regionie podlaskim nie jest duża. Jest to wynikiem długiego okresu niedoinwestowania. W rezultacie wiele lokalnych przedsiębiorstw nie może sprostać swym konkurentom, nie tylko z Europy, ale także z innych, bardziej rozwiniętych regionów Polski.

1.4. Rynek pracy

Województwo podlaskie charakteryzuje wysoki udział osób pracujących w rolnictwie (37,4%). Aktualnie struktura przygotowania zawodowego rolników jest niekorzystna. Ludność rolnicza posiadająca wykształcenie wyższe stanowi zaledwie 1,5%, wykształceniem średnim zawodowym legitymuje się ok.11% a 63% to osoby z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia. Struktura nie sprzyja rozwojowi i racjonalizacji produkcji, przeobrażeniu i przystosowaniu gospodarstw rolnych do warunków gospodarki rynkowej. Utrudnia też reorientację zawodową i podejmowanie inicjatyw gospodarczych.
W ciągu ostatnich kilku lat w województwie podlaskim zanotowano wzrost stopy bezrobocia, liczonej jako stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby cywilnej ludności aktywnej zawodowo. Jest on odzwierciedleniem sytuacji panującej na rynku pracy w całym kraju. Stopa bezrobocia w regionie wynosiła w 2003 roku 14,1% i była niższa o 3,4 pkt. proc. od średniej wartości dla kraju. W poszczególnych Powiatowych Urzędach Pracy uwidaczniają się znaczące różnice w poziomie bezrobocia. Najniższa stopa bezrobocia wystąpiła w powiecie siemiatyckim (7,6%) Natomiast najwyższe wskaźniki odnotowano w miastach stanowiących powiaty grodzkie: Suwałki (23,7%) i Łomża (23,2%). Trudność znalezienia pracy na tych terenach jest wysoka i wynika nie tyle z wysokiej stopy bezrobocia jak z braku wolnych miejsc pracy. W 2001 roku w Polsce na jedną ofertę pracy przypadało 588 bezrobotnych, a w województwie podlaskim trzykrotnie więcej – 1418. Sytuacja ta jest charakterystyczna dla wszystkich regionów sławo rozwiniętych gospodarczo.
Analiza struktury populacji bezrobotnych ze względu na wiek i wykształcenie wykazała, że na rynku pracy w województwie podlaskim najtrudniejsza była sytuacja ludzi młodych. Wśród bezrobotnych liczną grupę stanowili absolwenci. Według stanu na koniec 2002 roku liczba poszukujących pracy absolwentów wynosiła 4315 osób, w tym 2461 kobiet. Absolwenci stanowili 5% ogółu bezrobotnych. Brak doświadczenia zawodowego i niewystarczające umiejętności poruszania się po rynku pracy zmniejszają szanse na zatrudnienie młodzieży. Czynnikiem determinującym sytuacje na rynku pracy jest poziom i rodzaj posiadanych kwalifikacji. W regionie, tak jak w całym kraju, ogólna tendencja jest taka, iż im wyższy poziom wykształcenia, tym mniejszy odsetek osób mających problemy z zatrudnieniem. Wysokie kwalifikacje są cechą pożądaną przez pracodawców, jak też wyższe wykształcenie sprzyja większej aktywności, przedsiębiorczości w tworzeniu dla siebie samych miejsc pracy.
Struktura bezrobotnych według zawodów w województwie podlaskim odzwierciedla dokonujące się w gospodarce przemiany. Wśród bezrobotnych dominowały osoby, które pracowały wcześniej w: przetwórstwie przemysłowym, handlu, budownictwie, administracji publicznej i obronie narodowej. Brak monitoringu w zakresie zawodów nadwyżkowych i deficytowych zarówno w skali kraju jak i regionu pogłębia nierównowagę na rynku pracy.
Istotną kwestią w województwie podlaskim, o znacznej przewadze rolnictwa w gospodarce, jest udział ludności wiejskiej w ogólnej liczbie bezrobotnych. W grudniu 2002 roku w ewidencji bezrobotnych pozostawało 31051 osób mieszkających na wsi, co stanowi 36,1% ogólnej liczby pozostających bez pracy. Dla Polski w badanym okresie wskaźnik ten kształtował się na poziomie 34%. W roku 2003 bezrobotni zamieszkali na wsi stanowili na Podlasiu 34,8% ogólnej populacji zarejestrowanych w urzędach pracy, a na koniec czerwca 2004 roku ta kategoria bezrobotnych stanowiła 34,1%. Z danych wynika, że tendencja jest ogólnie spadkowa, lecz bezrobocie rejestrowane nie uwidacznia jednak rzeczywistych rozmiarów problemu braku pracy wśród mieszkańców wsi. Należy sądzić, że w regionach o typowo rolniczym charakterze rozmiary bezrobocia ukrytego są znaczne. Dokonana analiza uwidacznia skalę i złożoność problemów występujących na podlaskim rynku pracy. Negatywne skutki bezrobocia zmuszają rząd i lokalne władze do przeciwdziałania temu zjawisku.