Niccolo Machiavelli i jego "Ksiażę"

W mojej pracy zajm? si? osob? Niccolo Machiavellego, którego ?ycie przypad?o na okres radykalnych zmian, a by? mo?e tylko nowych trendów, jakie pojawi?y si? w licznych pa?stewkach w?oskich u schy?ku ?redniowiecza. Mam tu na my?li renesans, czyli odrodzenie antycznych idea?ów ?ycia ludzkiego, nazwanego w pó?niejszej historiografii humanizmem.

Powszechnie uwa?a si?, ?e ?redniowiecze by?o epok? stagnacji w rozwoju cywilizacji europejskiej. Jej kraje ca?kowicie zwi?za?y swój byt z
chrze?cija?skim uj?ciem rzeczywisto?ci, a odrzuci?y ?wieckie spojrzenie na ?wiat. Stosunki feudalne, maj?ce swe korzenie jeszcze w Cesarstwie Rzymskim, by?y podstaw? do hierarchicznego podzia?u ?wiata, z Bogiem, jako stwórc? i panem na szczycie, któremu nale?a?o bezwzgl?dnie podporz?dkowa? i po?wi?ci? ca?e swe ?ycie.

Kiedy w Europie trwa? jeszcze okres rz?dów rycerstwa jako jedynej warstwy, uprawnionej z woli Boga do sprawowania w?adzy, we W?oszech nast?pi?o „wymieszanie” szczebli drabiny feudalnej. Mieszczanie rozbili szlachecki monopol na rozgrywki polityczne. Ko?em zamachowym tej reakcji by? rozwój rolnictwa na terenie pn. W?och, rozbitych na niewielkie pa?stwa- miasta. Nadwy?ka p?odów rolnych umo?liwi?a powrót do mi?dzynarodowego handlu obejmuj?cego basen Morza ?ródziemnego, którym zaj?li si? w?oscy mieszczanie. Trafnym wydaje si? stwierdzenie: „kto ma pieni?dze, ten ma w?adz?”. Elity szczyc?ce si? herbowym rodowodem gardzi?y takimi zaj?ciami jak handel, a to spowodowa?o ich pauperyzacj? na korzy?? patrycjatu miejskiego, nie maj?cego w tym wzgl?dzie skrupu?ów. Patrycjusze przej?li ster w?adzy w prze?ywaj?cych
boom gospodarczy republikach. Ju? sam fakt, ?e miasta takie jak Wenecja, Florencja, Mediolan czy Genua okre?la?y swój status mianem republiki, ?wiadczy o za?amaniu feudalnego systemu rz?dów. Teraz mieszczanie staj? si? warstw?, która mog?a korzysta? z dóbr ówczesnej cywilizacji, a takim dobrem niew?tpliwie by?o i jest obcowanie ze sztuk?. Sztuce nieod??cznie towarzyszy zjawisko mecenatu. Do tej pory jedyn? sztuk? zas?uguj?c? na rozwój, by?a sztuka sakralna. To Ko?ció? by? najwi?kszym mecenasem artystów po?wi?caj?cych si? twórczo?ci wielbi?cej imi? Boga. Sztuka ?wiecka uaktywni?a si? po ponownym docenieniu warto?ci jakie posiada?y staro?ytne dzie?a greckich i rzymskich artystów i filozofów. W XVw. humani?ci w?oscy, za pośrednictwem bizantyjskich i arabskich uczonych, poznali pisma wybitnych antycznych my?licieli. Szczególnie popularnym sta? si? Platon, nad wyraz umi?owany przez Florenty?czyków, których miasto sta?o si? centrum studiów nad jego dzie?ami. Bogaci kupcy i bankierzy zaj?li si? propagowaniem nowych trendów artystycznych, tak odmiennych od religijnej twórczo?ci. Renesans ?wieckiej sztuki poci?gn?? te? za sob? powstanie nowej my?li filozoficznej, burz?cej dotychczasowe stereotypy uj?te w karby chrze?cija?skiej scholastyki.

W XVIw. lawina tych zmian run??a z W?och na ca?? Europ? i nie by?y to ju? tylko zmiany w sztuce czy te? filozofii. Wykszta?ci? si? model ?wiata, w którym dominuj?c? rol? zaj?? partykularyzm pa?stw narodowych. Wypar? on chrze?cija?ski uniwersalizm, b?d?cy ju? tylko pust? ide?, gdy? Europejczycy nigdy nie przestrzegali pokoju maj?cego panowa? mi?dzy wspó?wyznawcami. Renesans pozosta? poj?ciem, którym operuje si? w ramach historii kultury i sztuki jednak uzyska? te? szersze znaczenie, towarzysz?c narodzinom nowo?ytnej epoki w dziejach ?wiata.

We W?oszech renesans sta? si? wyznacznikiem idei zjednoczeniowej, która mia?a si? zi?ci? dopiero za czterysta lat. Machiavelli by? jednym z tych, którzy najwyra?niej widzieli pal?c? potrzeb? stworzenia narodowego pa?stwa W?ochów, jednak jego ?yciorys pokazuje nam, ?e dopiero potomni docenili wk?ad jaki wniós? w tej sprawie.

Niccolo Machiavelli urodzi? si? 3 maja 1469 roku. Jego ojcem by? Bernardo Machiavelli, florencki urz?dnik, dla którego praca w samorz?dzie miejskim by?a podtrzymaniem tradycji, tego szlacheckiego, lecz w zupe?no?ci wch?oni?tego przez mieszcza?stwo rodu (herbem Machiavellich by? b??kitny krzy? z gwo?dziami na z?otym polu). Tak?e Nicci od najm?odszych lat wdra?any by? do rodzinnej profesji, pobieraj?c nauki we florenckich szko?ach. Pozna? tam ?acin? i grek? dzi?ki czemu dog??bnie przestudiowa? staro?ytne pisma klasyków. By?a to jednak wiedza teoretyczna i dopiero kiedy sam zosta? politykiem móg? w praktyce zweryfikowa? m?dro?ci antycznych filozofów. Zanim
jednak do tego dosz?o, Machiavelli jako m?ody student obserwowa? z boku burzliwe dzieje rodu de Medici, który od wielu lat sprawowa? rz?dy we Florencji. „Z?otym wiekiem” miasta by?y rz?dy Wawrzy?ca de Medici, zwanego te? Wspania?ym. Rozkwita kultura renesansu, w mie?cie powstaj? wspania?e budowle, staje si? ono stolic? nowatorskiej my?li filozoficznej. Wszystko to zosta?o zniweczone przez syna Wawrzy?ca, Piotra Medyceusza, który obj?? w?adz? po zmar?ym w 1492 roku ojcu. Piotr nie potrafi? porusza? si? w meandrach zagmatwanej polityki miast w?oskich, w których nieustannie wrza?o jak w kotle. Nie daj?c sobie rady, sprowadzi? na swe ziemie Francuzów pod wodz? Karola VIII. Arcychrze?cija?ski król skorzysta? oczywi?cie z okazji, gdy? podporz?dkowanie Florencji by?o kolejnym atutem w walce z Habsburgami i Pa?stwem Ko?cielnym. By? to pocz?tek tak zwanych wojen w?oskich, czyli okresu niemal nieustannych walk na terenie Pó?wyspu Apeni?skiego, które zniszczy?y ?wietno?? kupieckich republik.

28 listopada 1494 roku wojska francuskie opu?ci?y Florencj? (rzecz oczywista nie omieszka?y jej przedtem zrabowa?), a król Karol odda? w?adz? nad miastem dominikaninowi Girolamo Sawonaroli. By?a to wa?na posta? w ?yciu Machiavellego, która da?a mu przyk?ad w jaki sposób na pewno nie mo?na sprawowa? w?adzy. Sawonarola by? mnichem zakonu dominika?skiego, który uwa?a? si? za proroka z racji nawiedzaj?cych go objawie?. Ten charyzmatyczny asceta i bojownik o S?owo Bo?e znalaz? si? we Florencji, aby uzdrowi? jej lud z „choroby renesansu” odci?gaj?cej go od chrze?cija?skiej wiary. Nie wiedzia?, ?e jest narz?dziem wielkiej polityki. Jego florencka misja z lat osiemdziesi?tych XV wieku kierowana by?a przez papie?a, a jej prawdziwym celem podburzenie Toska?czyków przeciw Medyceuszom. Sawonarola dobrze wype?ni? swe zadanie, a ludno?? ogarn?? mistyczny sza? powrotu do g??bokiej wiary i walki ze zdobyczami humanizmu. Girolamo pragn?? stworzy? we Florencji królestwo, którego w?adc? mia? by? Jezus Chrystus. W swych d??eniach wykorzysta? nawet zaraz? panuj?c? w mie?cie w 1497 roku. G?osi?, ?e jest to kara boska dla zdemoralizowanego spo?ecze?stwa zatrutego jadem bezbo?nego humanizmu. Dosz?o do tego, ?e stworzy? m?odzie?owe bojówki zajmuj?ce si? rekwirowaniem przedmiotów zbytku u bogatych mieszczan. Tak radykalne dzia?ania przysporzy?y mu wielu wrogów w?ród ?wieckich i duchownych mo?nych, a szczególnie papie?a Aleksandra VI. Sawonarola uwa?a? go za szatana, który pod p?aszczykiem wiary pragnie zniszczy? prawdziwy Ko?ció?. Wkrótce dominikanin zosta? wykl?ty i oskar?ony o herezj?. Odwróci? si? od niego tak?e lud, któremu znudzi?a si? surowa asceza narzucana mu si??. 23 maja 1498 roku Sawonarol? spalono na stosie, ko?cz?c tym samym okres reakcji ?redniowiecznej we Florencji. Nie znaczy to oczywi?cie, ?e ca?a ludno?? sta?a si? humanistami najwi?kszego kalibru. Mentalno?? biednych warstw spo?ecze?stwa na razie nie zmieni?a si? w duchu renesansu, a zabobon i ?lepa wiara w samozwa?czych proroków d?ugo jeszcze b?dzie ich cech? charakterystyczn?.

Upadek rz?dów Sawonaroli by? momentem wkroczenia Machiavellego na aren? polityczn?. W mie?cie w?adz? przej??y republika?skie rz?dy pod przywództwem Piotra Soderiniego, a Niccolo zosta? mianowany na urz?d sekretarza drugiej kancelarii, za? nieco pó?niej na zarz?dc? interesów Rady Dziesi?ciu. By?y to bardzo odpowiedzialne funkcje, w zakres których wchodzi?a zagraniczna dyplomacja. Machiavelli w czasie swego urz?dowania odwiedzi? wiele obcych dworów, tak wybitnych w?adców jak Cezar Borgia, Ludwik XII czy te? cesarz Maksymilian I. Kontakty te pozwoli?y mu stworzy? sobie obraz idealnego w?adcy i ustroju politycznego, potrzebnego do zjednoczenia W?och. Cezar Borgia pokaza? mu jakimi sposobami, nie przebieraj?c w ?rodkach, d??y? do budowy nowego pa?stwa, za? król Hiszpanii Ferdynand Katolicki stworzy? w jego g?owie idea? w?adcy absolutnego, potrafi?cego panowa? nad silnym, narodowym pa?stwem.

W czternastoletnim okresie urz?dowania Machiavelli napisa? kilka rozpraw maj?cych charakter sprawozda? ze swych misji dyplomatycznych, czy te? dotycz?cych polityki wewn?trznej. Pisarstwo to nie by?o jednak szczytem jego talentów.Dopiero gwa?towne zmiany jakie zasz?y w jego ?yciu uwolni?y w nim talent prawdziwego teoretyka w?adzy, ujmuj?cego swe pogl?dy w j?zyk pisarski.

W 1512 roku do Florencji powrócili Medyceusze, którzy wykorzystali pomoc Hiszpanii przy rozbiciu wojsk republiki toska?skiej. 7 listopada Machiavelli zosta? usuni?ty z zajmowanych urz?dów, a nowi w?adcy obawiaj?c si? jego nieprzeci?tnych talentów skazali go na wygnanie z miasta. W 1513 roku zosta? wmieszany w spisek przeciw Medyceuszom, w wyniku czego sp?dzi? rok w wi?zieniu. Oczyszczono go z zarzutów jednak nie osiedli? si? ponownie w mie?cie lecz w miejscowo?ci oddalonej o trzydzie?ci kilometrów od Florencji. By? to gorzki okres ?ycia dla cz?owieka, którego ?ywio?em by?a polityka. Machiavelli musia? bardzo to prze?ywa? i dlatego rozpocz?? sw? prac? pisarsk?, aby b?yszcz?c trafno?ci? swych s?dów i spostrze?e? powróci? do ?ask rodu de Medici. Wtedy to powstaje “Ksi??e”(dedykowany synowi Piotra de Medici) i “Rozwa?ania nad pierwszym dziesi?cioksi?giem historii Rzymu Liwiusza”. Próby te nie odnios?y wi?kszego skutku, jednak w 1516 roku Machiavellemu z?agodzono wyrok i od tej pory móg? swobodnie podró?owa?.Swoje zami?owania dyplomatyczne próbowa? realizowa? w negocjacjach handlowych wynajmowany przez bogatych kupców. W ko?cu zosta? doceniony przez Medyceuszy, którzy zlecili mu opracowanie dziejów Florencji. W latach 1520-1525 powsta?y “Historie florenckie” opiewaj?ce rzecz jasna ?wietno?? rodu de Medici jako twórców pot?gi toska?skiej republiki. W tym czasie powsta?a te? “Mandragora”, komiedia b?d?ca odzwierciedleniem renesansowych nurtów literackich, które nie omin??y Machiavellego.

Tu? przed ?mierci? Machiavelli stan?? przed ponown? szans? powrotu do dzia?alno?ci publicznej. W 1527 roku na W?ochy najecha? cesarz Rzeszy
Niemieckiej Karol V. Przez kraj ponownie przela?a si? fala zniszczenia, która nie omin??a nawet Rzymu (sacco di Roma). Upadek w?adzy papie?a Klemensa VII (Giulio de Medici) przyniós? za sob? upadek Medyceuszy we Florencji. W obliczu zagro?enia Niccolo sta? si? nagle potrzebny. Czynnie uczestniczy? w przygotowaniach obrony miasta przed habsburskimi wojskami, przewodz?c komisji zajmuj?cej si? umacnianiem fortyfikacji. Po kl?sce miasto powróci?o do tradycji republika?skich, a Machiavelli przedstawi? swoj? kandydatur? na stanowisko sekretarza drugiej kancelarii. Rozpatrzono j? negatywnie gdy? mieszka?cy Florencji nie wybaczyli mu jego gorliwo?ci w staraniach o powrót do ?ask znienawidzonego rodu. 21 czerwca 1527 roku pi??dziesi?cioo?mioletni Makiawel zmar? rozgoryczony tak stanowczym odsuni?ciem go od spraw miasta.

Tak w skrócie przedstawia si? jego ?yciorys, który nie wydaje si? szczególnie ciekawy i wyj?tkowy. Gdyby z jego dziejami zapoznano przeci?tnego cz?owieka, nie ujawniaj?c jednak jego nazwiska, nie uzna?by go za jednostk? wybitn? lecz przeci?tnego polityka jakich wielu w historii. Machiavelli by? reprezentatywny dla tej grupy mieszka?ców Florencji, która mia?a wp?yw na kierowanie losami republiki lecz jako element wielkiej machiny politycznej nie mia?by szans na zaistnienie w historii. Niccolo Machiavelli sta? si? wielkim cz?owiekiem nie przez to co uczyni?, lecz przez to co wymy?li? i przedstaw? w utworach “Ksi??e” i “Rozwa?ania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza”.

Pobie?na lektura tych utworów mo?e sprawi? ich nieprawid?owy odbiór. “Ksi??e” móg?by sta? si? cyniczn? rozprawk? zawieraj?c? porady jak osi?gn?? sukces w postaci zagarniętej władzy`w pa?stwie, ukrywając przed jego społeczeństwem okrutne i bezwzględne metody osiągnięcia tego celu, "Rozważania" natomiast zbiorem trzech ksiąg traktujących o historii Imperium Rzymskiego (ewolucja ustroju państwowego i przyczyny sukcesu w podbojach innych państw) z dygresjami do wydarzeń współczesnych autorowi. Nowoczesna historiografia odkryła głębie i uniwersalność myśli zawartych w tych utworach, jednak historyczni myśliciele renesansu i późniejszych epok uczynili z Machiavellego niemal potwora wyzutego z wszelkich uczuć, dla którego ludzkie życie jest czymś podrzędnym do państwowej racji stanu. Poza tym Makiawel naraził się na atak ze strony chrześcijańskich myślicieli tak sławnych jak Erazm z Rotterdamu czy też Tomasz More, którzy naprowadzili katolicką etykę na tory jak najmniej kolidujące z humanizmem. Machiavelli uważał religię chrześcijańską za wręcz szkodliwą dla społeczeństwa gdyż jej nakazy, mówiące o ślepym posłuszeństwie, odrzuceniu dóbr doczesnych na rzecz pośmiertnej nagrody czy też potępianiu poczynań niejasnych moralnie, mogą być przeszkodą w tworzeniu nowoczesnego państwa. Przeciwstawiał jej pogańskie wierzenia antycznego Rzymu, utwierdzające swych
wyznawców iż mają możliwość kształtowania swego losu. Jest to możliwe dzięki energii przenikającej cały świat, którą Machiavelli określił mianem "virtu". W czasach świetności Rzymu natężenie tej energii gwarantowało jego mieszkańcom powodzenie w realizacji swych celów, a upadek dobrych obyczajów w piętnastowiecznych Włoszech spowodował zatracenie virtu i niemożność zjednoczenia się ich mieszkańców w jedno państwo. Tak radykalne postulaty, które wynikają z treści obu dzieł, spowodowały iż Machiavelli stał się jednym z największych wrogów Kościoła chrześcijańskiego, który umieścił jego dzieła w "Indeksie ksiąg zakazanych".

Tematem większości rozważań Toskańczyka jest istota władzy, w których dochodzi do wniosku iż jej sprawowanie opiera się głównie na umiejętności zachowania pozorów przed rządzonym ludem. Gra polityczna polega na ciągłym dylemacie: kierować się krótkowzrocznością ogółu społeczeństwa bez pozytywnych rokowań na przyszłość, czy też wyrządzać mu pozorną krzywdę, a w przyszłości zbierać plony długofalowej polityki ("lud często pragnie własnej zguby, omamiony pozorną korzyścią"). Według niego władca (lub też władcy w przypadku republiki) powinien się kierować zasadą "cel uświęca środki", a więc nie zważać na moralność metod rządzenia kiedy ich końcowy wynik gwarantuje sukces. W tym wypadku pozostaje problem zachowania pozorów uczciwości i dobroci gdyż nie można wytłumaczyć wszystkim celu swoich posunięć. Władca musi być więc dwulicowy i na przykład łamiąc zawartą umowę ubrać to w literę prawa, a winą obarczyć drugą stronę. Władca absolutny nie zawsze jest kochany przez poddanych jednak muszą oni czuć przed nim respekt. Czasami musi też stosować wobec nich terror i okrucieństwo jednak tylko w miarę potrzeby i jednorazowo, aby nie rozbudzać nienawiści. Dobrodziejstwa i łaski dla odmiany powinny być wydzielane po trochu, aby lud mógł się nimi delektować.

Wszystko to sprawia wrażenie sympatii Makiawela dla absolutyzmu, jednak w "Rozważaniach" zauważamy iż ustrój republikański jest mu równie bliski. Na przykładzie walki plebejuszy z patrycjuszami w pierwszych latach Republiki Rzymskiej odkrywa on potrzebę równowagi między klasą rządzącą a ludem, jest więc to oczywiste zaprzeczenie absolutyzmu. Wtedy dopiero dochodzimy do wniosku, że machiavelli to wybitny toretyk władzy potrafiący znaleźć prawidła dla każdego ustroju politycznego. Osobiście popierał republikański ustrój Florencji, jednak miał świadomość iż dla zjednoczenia Italii potrzebny jest władca absolutny, który pokieruje jej ludnością nie zważając na moralność stosowanych metod.

Wyżej przedstawione poglądy świadczą o nowatorstwie Makiawela w myśli politycznej i kwalifikuje go do grona humanistów tworzących nową koncepcję świata.Nazywanie go humanistą jest w pełni zasadne gdyż polityka to rzecz wyłącznie ludzka,a przecież humanizm to prąd zajmujący się wyłącznie ludzkimi sprawami. Jego zimna kalkulacja odrzucająca pozory istnienia ideałów w polityce w istocie obnarzyła to co było stosowane od zawsze, nawet w średniowiecznych państwach chrześcijańskich, których władcy ubierali podstęp i okrucieństwo w szaty wyższej konieczności usprawiedliwionej dobrem wiary katolickiej. Machiavelli był człowiekiem, który nazwał rzeczy po imieniu bez zbędnej otoczki ideałów.

"Książe", a przede wszystkim "Rozważania" to utwory, które zapoczątkowały nowożytną epokę w badaniach nad teorią władzy. Czytając te utwory uświadamiamy sobie, że ich autor miał świadomość istnienia procesu dziejowego i odkrył niektóre prawidła nim rządzące. Zaobserwował to na podstawie dogłębnej analizy dziejów Imperium Rzymskiego, którego kierunki rozwoju powtarzały się we współczesnych mu państwach. Jego konkluzje zostały prawidłowo odczytane dopiero wraz z rozwojem nowoczesnej historiografii. Machiavelli wyprzedził więc swoją epokę i może to tłumaczyć niechęć okazywaną mu przez szesnastowiecznych myślicieli. Niechęć ta zakorzeniła się w świadomości ludzkiej, a makiawelizm bywa utożsamiany wyłącznie z fałszywością i cynizmem.