Powstanie i funkcjonowanie sejmu walnego w XV-XVI wieku.
Trudno jest wypowiadać się, rozważać tematy odległe, czy to z przed kilku lat czy z przed kilku wieków. Nie łatwo jest cofnąć się wstecz i opisywać zdarzenia, w których się nie uczestniczyło, które zna się tylko z książek czy filmów lub czyiś wspomnień. W tej pracy podejmę się podobnego wyzwania, ponieważ moim celem jest przedstawienie powstania i funkcjonowania sejmu walnego w okresie przypadającym na XV i XVI wiek.
Myślę, że warto byłoby rozpocząć od przedstawienia samej definicji sejmu walnego. Zwięźle, jest to nazwa parlamentu, zgromadzenia które miało decydować o losach Rzeczypospolitej, istniało od XV do XVIII wieku. Było ciągle w mniejszym lub większym stopniu zmieniane, poprawiane szczególnie pod względem składu czy charakteru poruszanych nań kwestii. Dogłębniej postaram się rozpatrzyć to w dalszej części pracy.
W Polsce w czasach, na które przypada powstanie instytucji o której mowa, panował ustrój monarchii stanowej, znaczy to mniej więcej tyle, że król sprawując władze w pewnym stopniu był uzależniony od społeczeństwa, które było podzielone na trzy stany: mieszczaństwo, rycerstwo i duchowieństwo, miały one swój głos w sprawach państwa dzięki swoistym reprezentacjom w różnych formach samorządu czy zgromadzeniach stanowych. Już za czasów władcy Kazimierza Wielkiego u jego boku powstała i działała rada królewska, która w czasie późniejszym, przekształciła się w senat. W jej skład wchodzili wybrani przez króla według własnego uznania reprezentanci najważniejszych urzędów, racji w państwie. Jednak opinie czy sugestie nie musiały być dla króla szczególnie zobowiązujące. Zaczęło się to nieco zmieniać za czasów panowania dynastii Jagiellonów. Szlachta została objęta przywilejem nieszawskim z roku 1454 (panowanie Kazimierza Jagiellończyka). Król zobowiązał się: nie nakładać podatków ani nie wypowiadać wojny bez zgody szlachty wyrażonej na sejmikach, potwierdzać ustalone zwyczajowo uprzywilejowanie szlachty w dziedzinie sądownictwa oraz zaostrzyć przepisy co do wychodźstwa chłopów ze wsi. Z większych zmian organizacyjnych mogę wymienić fakt, iż skład został powiększony między innymi o wszystkich biskupów. Pod względem obrad, rada przede wszystkim zaczęła współdecydować o polityce zagranicznej, obsadzie urzędów czy kwestiach małżeńskich rodziny królewskiej. Koniecznością stało się więc częste zwoływanie sejmików ziemskich, co wywoływało stałą potrzebę kontaktu szlachty z królem a w efekcie dążenie szlachty do powiększenia zakresu swojej władzy, możliwości. Obok sejmików ziemskich, zwoływano także sejmiki generalne: w Korczynie dla Małopolski oraz w Kole dla Wielkopolski, na które szlachta wysyłała już tylko swoich przedstawicieli- posłów zaopatrzonych w instrukcje. Były na nich poruszane głównie kwestie lokalne. W drugiej połowie XV wieku posłowie szlacheccy zjeżdżali na te sejmiki łącznie z radą królewską. W ten właśnie sposób powstał sejm walny. Oficjalny początek powstania tej instytucji, podzielonej już na senat i izbę poselską datuje się na rok 1493, był on zwołany w Piotrkowie.
Teraz, zechciałabym rozważyć kwestię funkcjonowania owej instytucji. Na początku wspomnę o kilku istotnych sprawach. Senat z założenia miał większe znaczenie, co nie było zbyt komfortowe dla izby poselskiej. W 1501 roku został wydany przywilej mielnicki, który pozbawiał praktycznie króla prawa rozdawania dostojeństw, wprowadzał bowiem ustaloną kolejność obejmowania wyższych urzędów przez możnowładców. Do odpowiedzialności senatorowie mogli być pociągani tylko przez sąd senatu, do którego apelować mogli także poddani. Koronę królewską powierzono straży kasztelana krakowskiego i trzech wojewodów. O sprawach wagi państwowej rozstrzygać miała odtąd nie większość sejmowa, ale senatorowie najwyżsi. Przewidziano też możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi. Przywilej mielnicki wprowadził spory nieład w państwie, niedługo po tym zaczęto podejmować próby ukrócenia samowoli magnackiej. W roku 1504 na sejmie w Piotrkowie szlachta wystąpiła przeciw szkodliwej polityce gospodarczej możnowładztwa i uchwaliła dwie ustawy przeciw niemu skierowane, mówiły iż: król może zastawiać dobra koronne tylko za zgodą sejmu oraz nie wolno skupiać w ręku dwu dygnitarstw. Rok później na sejmie w Radomiu uchwalono konstytucję „Nihil novi”. Sejm zatwierdził: zasadę nihil novi sine communii consensu czyli nic nowego bez wspólnej zgody. Do zaakceptowania uchwały potrzebna była zgoda zarówno panów rady jak i posłów ziemskich. Sejm zaostrzył również postanowienia przeciw miastom- szlachcic osiadły w mieście i trudniący się handlem lub rzemiosłem, tracił swój tytuł.
Sejm walny składający się z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej był zwoływany przez króla (przewodniczył on senatowi) i było to jedno z jego najwyższych uprawnień. W okresie bezkrólewia czynił to prymas jako interrex. W skład senatu, powstałego z dawnej rady królewskiej wchodzili dożywotnio dygnitarze duchowni i świeccy: arcybiskup i biskup katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie i dostojnicy piastujący urzędy centralne (ministrowie) marszałek, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi, hetman wielki i polny, po zawarciu unii lubelskiej, również ich litewscy odpowiednicy. W skład izby poselskiej wchodzili posłowie szlacheccy, wybierani na sejmikach ziemskich, wyposażeni w instrukcje co do ewentualnego głosowania, które fakt na początku nie musiały być przestrzegane, poseł mógł głosować według własnego uznania, jednak od drugiej połowy wieku XVII konieczne było złożenie przysięgi lojalności. Na czele izby poselskiej stał wybierany każdorazowo marszałek. Sejm zwoływany był na początku tylko w razie potrzeby, w czasach późniejszych od roku 1573 przynajmniej raz na dwa lata. W tym roku również, ustalono, że sejmy będą trwały do 6 tygodni, w razie uzasadnionej potrzeby mogły być przedłużone jeszcze o 2 tygodnie- sejm zwyczajny, były też sejmy nadzwyczajne, zwoływane np. w czasie wojny, te musiały trwać niedługo bo około 2 tygodnie, jeśli sejm nie zakończył pracy w terminie, stawał się nieważnym. Obok sejmów zwyczajnych i niezwyczajnych istniały też: sejm konwokacyjny- ustalał czas i miejsce elekcji króla w okresie bezkrólewia, sejm elekcyjny- dokonywał wyboru króla, sejm koronacyjny- zwoływany do Krakowa i związany z koronacją nowego króla, sejm obozowy- który zbierał się w miejscach pospolitego ruszenia oraz sejm rokoszowy- który wypowiadał posłuszeństwo królowi. Zwoływanie sejmu przez króla polegało na wysyłaniu powiadomień listownych do najważniejszych osób, natomiast duchowieństwo podczas nabożeństwa informowało o terminach i zadaniach zwoływanego sądu. Warto wspomnieć, że na czas obrad posłów obejmował immunitet czyli nietykalność osobista, otrzymywali oni też diety zwane strawnym. Spotkanie tradycyjnie rozpoczynało nabożeństwo, motywujące do myślenia o ogólnym dobrze państwa. Następnie sprawdzano mandaty, wybierano marszałka- o wygranym decydowała największa ilość głosów. Wysłuchiwano też przemówień ważnych osobistości. Potem rozpoczynały się obrady, oddzielnie dla izby poselskiej i senatu wraz z królem. Ustawa przechodziła przez izbę poselską, gdzie była przedyskutowana i odbywało się głosowanie, oraz przez senat, w którym jedynie dyskutowano. Na podstawie dyskusji przeprowadzonej w senacie król dokonywał ostatecznych poprawek i decydował czy wprowadzić prawo w życie, czy nie. Sejm jak i zaczynał, tak i kończył się mszą. Po zakończeniu posłowie wracali do swych ziem, na których zostały zwoływane sejmiki relacyjne, posłowie prezentowali nań wszelakie uchwały sejmu a szlachta mogła wypowiadać się na ich temat. W kwestii miejsca obrad na początku nie było stałości, dopiero w XVI wieku obrano nań Warszawę.
Podsumowując, pragnę wyrazić moje osobiste zdanie na powyższy temat. Uważam, że zjawisko, które przyszło mi omówić było z jednej strony sporym zamieszaniem i dobrą podstawą do konfliktu. Z drugiej strony sejm walny był bardzo znaczący w swym okresie. Ogółem, był mocnym argumentem na to, że szlachta polska była prawie jednomyślna, dowodem na to może być fakt, że po raz pierwszy sejm został zerwany w 1652 roku, co znaczy ze około 150 lat działał należycie- był jak na ówczesne czasy dość dobrze prosperujący, jednak nie możemy wykluczyć możliwości przekupstwa, zastraszania czy narzucania woli mniejszości. Praca sejmowa była niezbyt zorganizowana, częste były spóźnienia posłów na obrady nawet o kilka tygodniu, jednak moim zdaniem nie można co do tego rościć pretensji, ponieważ możliwości co do dojazdu i komunikacji, przekazywania informacji pozostawiały wiele do życzenia. Można zarzucić formacji sejmu również dyskryminację niższych warstw społecznych, które nie miały większych możliwości by brać udział w życiu państwa. Patrząc na to inaczej, nie dobrym byłoby powierzać całą władzę i wszystkie decyzje w ręce króla. Więc znaleziono „złoty środek”. Najważniejsze jednak, według mnie jest to, że ten system, który wtedy funkcjonował w naszym państwie był przedsionkiem dla systemu, w którym obecnie żyjemy. A każdy system musi mieć podstawy do rozwoju, wady, zalety oraz wzloty i upadki podczas ciągłego udoskonalania, kształtowania się.
Bibliografia:
- Marian Toporek: Historia Polski w pigułce, Małopolska Oficyna Wydawnicza KORONA
- Krzysztof Baczkowski: Rady Kallimacha, Krajowa Agencja Wydawnicza RSW
- Jerzy Topolski: Historia Polski, Wydawnictwo KOPIA