Historia polityczna PRL 1945-89 w zarysie

Temat: Historia polityczna Polski po 1945 roku.
P
olska wyszła z II wojny światowej jako pokonany zwycięzca. Rzeczpospolita poniosła niebywały wysiłek społeczno-ekonomiczny jawnie przyczyniając się do klęski hitleryzmu. Jednakże ostatecznie z różnych przyczyn nie została doceniona, przez jakby się wydawać mogło, swoich sprzymierzeńców. Pozostawiona sama sobie na pastwę cynicznej i obłudnej gry Józefa Stalina, a także głęboko wyniszczona trwającą sześć lat okupacją nie była w stanie obronić się przed Armią Czerwoną. W pracy zostanie opisana w zarysie historia polityczną Polski pomiędzy 21 VI 1945 – 6 VI 1989. Pierwsza data jest bardzo znamienna- jest to dzień ukonstytuowania się Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, ale także wydania ciężkich wyroków w tzw. „Procesie Szesnastu”. Druga zaś to dzień pierwszych wolnych wyborów po wojnie.
Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej był potrzeby bardziej Stalinowi niż społeczeństwu polskiemu. Polska nie potrzebowała nowej instytucji ustrojowej takiej jak TRJN ze względu na istniejący i legalnie działający Rząd Polski na uchdźctwie w Londynie. Prezydent Raczyński w nocie do rządu angielskiego pisał: „jedynym legalnym rządem pozostaje rząd RP w Londynie, a wojna rozpoczęta w obronie nienaruszalności i niepodległości granic zakończyła się pozbawieniem Polski niepodległości i oddaniem kraju pod panowanie obcego mocarstwa. ” TRJN został utworzony jako marionetkowy rząd uległy wobec dyplomacji radzieckiej tak dalece, iż oficerowie sowieccy, sędziowie i prokuratorowi otrzymali prominentne stanowiska, a czasem kompetencje szersze niż ich polscy odpowiednicy. Na czele Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej stanął Edward Osóbka-Morawski, a Gomułka i Mikołajczyk objęli teki wicepremierów, a drugi z nich jednocześnie tekę ministra rolnictwa. Zdecydowano się na równy podział ministerstw [po sześć] dla komunistów (PPR), socjalistów (PPS) oraz ludowców (PSL).
Próbą generalną przed zbliżającymi się wyborami do sejmu ustawodawczego miało być referendum z 1946 roku, w którym społeczeństwo miało się wypowiedzieć co do kwestii ustrojowych- zniesienia senatu, ustalenia granicy zachodniej oraz dalsza ewolucja ustrojowa. Przeprowadzenie referendum miało być głównym sprawdzianem możliwości organizacyjnych przed fałszowaniem wyborów 1947. Kandydatów do Komisji Wyborczych mogły zgłaszać jedynie rady narodowe, co w oczywisty sposób uniemożliwiała pluralizm komisji i ich bezstronność. Do agitacji zaangażowano szerokie masy nowopowstałego MO oraz wojska, a z drugiej strony aresztowano wielu działaczy PSL. W referendum wzięło udział 85% uprawnionych do głosowania. Samo głosowanie miało charakter konstytutywny, a nie ustrojodawczy. Miało charakter dyrektywy politycznej, a nie prawnej. Nie warto podwać danych prezentowanych przez komunistów ze względu na szerokie łamanie prawa wyborczego, oraz inne rozliczne oszustwa.
Najważniejszym wydarzeniem politycznym następnego roku były wyboru parlamentarne, który miały podwójny charakter. Z jednej strony miały charakter konstytuanty, z drugiej zaś normalnego sejmu. Utworzono jedyną listę wyborczą tzw. Blok Demokratyczny składający się z czterech partii: PPR, PPS, SL, SD. Doszło do utworzenia pierwszego sejmu sensu stricte po II wojnie światowej. Jego głównym celem było opracowanie nowej konstytucji, sejm miał początkowo pięcioletnią kadencję i działał wg regulaminu Krajowej Rady Narodowej. W lutym 1947 doszło do promulgacji tzw. małej konstytucji, która regulowała podstawowe kwestie ustrojowe . Wg niej prezydent skumulował w swoich rękach potężną władzę- przewodniczącego rady państwa, Rady Gabinetowej oraz Prezydium Rządu. Ponosił odpowiedzialność prawno-karną przed Trybunałem Stanu. Egzekutywa była dwuczłonowa- prezydent, którego akty wymagały kontrasygnaty, premiera i ministra, których mianował. Rada państwa- w jej skład wchodzili marszałek i wicemarszałek prezes NIK, a w czasie wojny szef WP, reszta skałdau powoływana przez sejm. Do uprawnień Rady Państwa należało: kontrola rad narodowych, inicjatywa ustawodawcza, zatwierdzanie dekretów, powoływanie sędziów. Do kompetencji Rządu należało kierowanie administracją rządową. Istniało tzw, domniemanie kompetencji rządu w sprawach władzy wykonawczej. Była mianowana przez prezydenta.
Datą kończącą okres kształtowania się ustroju PRL-u jest 22 lipca 1952, dzień uchwalenia nowej ustawy zasadniczej, której tezy jednoznacznie określiły przyszły kształt Polski. Do najważniejszych z nich zaliczamy:
Fundamentalna rola własności społecznej
Planowanie społeczno-gospodarcze
Przewodnia rola partii marksistowsko-leninowskiej w życiu społecznym
Jedność władzy państwowej
zasad sojuszu robotniczo-chłopskiego
zasada socjalistycznego rozwoju kierunku państwa
republikańska forma państwa
Z powyższych wynika następująca forma i kształt państwa:
1. Sejm
-zasada zwierzchnictwa ludu pracującego podstawą organizacji aparatu państwowego PRL. Oparto ja na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Kolejna zasadą stosowana przy budowie aparatu państwowego był centralizm demokratyczny.
-organy władzy państwowej o charakterze organów przedstawicielskich- Sejm, Rada Państwa i rad narodowych. Radę Państwa traktowano jako organ pośrednio przedstawicielski.
-organy władzy państwowej w PRL dzieliły się na naczelne i terenowe (terytorialne). Ich wspólna cecha było to, że pochodziły z wyborów powszechnych. Były to kolegialne organy działające kadencyjnie. Naczelne organy są nadrzędne nad pozostałymi organami państwowymi. Były to: Sejm i Rada Państwowa, pełniąca także funkcję głowy państwa.
-sejm jest organem reprezentującym suwerenne prawa narodu, Rada Państwa pośrednio reprezentuje naród. Wydają one normy prawne określające pozycję ustrojową innych organów państwowych.
-rady narodowe działają na podstawie upoważnienia ustawowego, wydają lokalne przepisy prawne.
-sejm był nominalnie najwyższym organem władzy, któremu została podporządkowana cała działalność Rady Państwa.
-zasada kierowniczej roli partii stanowiła podstawę rzeczywistego ustroju Polski Ludowej. Partia uzyskała zwierzchność nad Sejmem.
2. Skład i organizacja wewnętrzna Sejmu
-odrzucenie koncepcji dwuizbowego parlamentu
-w 1952 Sejm I kadencji liczył 425 posłów. Zgodnie z nowelizacją z 1960 Sejm składa się z 460 posłów.
-Gustaw Holoubek zrzekł się w 1982 ze względów politycznych mandatu poselskiego
-konstytucja PRL zapewniała posłom immunitet formalny- zakaz wszczęcia i kontynuowania postępowania karnego bez wyrażenia zgody sejmu. Gdy sejm nie obradował, wymagana była zgoda Rady Państwa. Wniosek o uchylenie immunitetu parlamentarnego wymagał uzyskania kwalifikowanej większości głosów. Bez zgody sejmu- a między sesjami bez zgody Rady Państwa- poseł nie mógł być pozbawiony wolności- prawo nietykalności poselskiej. Konstytucja PRL nie zawierała postanowienia o incompatabilitas mandatu parlamentarnego z innymi funkcjami
-posłowie byli zobowiązani do zdawania sprawy wyborcom ze swojej działalności oraz z działalności sejmu. Odbywali spotkania z wyborcami oraz dyżury w wojewódzkich zespołach poselskich.
-ustawa z 31 lipca 1985 o obowiązkach i prawach poselskich. Jednym z najważniejszych obowiązków było uczestnictwo w posiedzeniach plenarnych oraz w komisjach. Prawem posła było: wnoszenie projektów ustaw i głosowanie nad nimi, występowanie na posiedzeniach plenarnych i w komisjach oraz wnoszenie interpelacji i zapytań.
-członkowie sejmu byli uprawnieni do zawiązywania klubów poselskich. Posłowie bezpartyjni nie mogli zakładać klubu. W związku z tym w sejmie II kadencji były jedynie kluby poselskie PZPR, ZSL i SD. Klub Poselski PZPR został ostatecznie podporządkowany KC PZPR. Wieloletnim przewodniczącym tego klubu był Zenon Kliszka. Często łączono funkcję przewodniczącego klubu ze stanowiskiem wicemarszałka sejmu. Przez długi czas przewodniczącym Klubu Poselskiego ZSL był Bolesław Podedworny, a Klubu Poselskiego SD Piotr Stefański.
-posłowie bezpartyjni mogli tworzyć (za zgodą Prezydium Sejmu) koła dopiero w 1957.
-najbardziej znane było Koło Poselskie „Znak”, któremu przewodniczył Stanisław Stomma
-koło grupujące członków Stowarzyszenia „Pax”, którego wieloletnim przewodniczącym był Bolesław Piasecki
-Koło Poselskie Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego (ChSS)
-Koło Posłów Bezpartyjnych przy Klubie Poselskim PZPR
-4-letnia kadencja Sejmu
-żaden organ państwowy nie uzyskał uprawnienia do rozwiązania sejmu, który sam także nie mógł rozwiązać się przed upływem kadencji. Konieczność uchwalenia ustaw konstytucyjnych w celu skrócenia lub przedłużenia kadencji Sejmu.
-miesiąc przed upływem kadencji parlamentu Rada Państwa zarządzała wybory: „wyznaczając datę wyborów na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 2 miesięcy po upływie kadencji sejmu”. W ciągu miesiąca od dnia wyborów powinna być zwołana pierwsza sesja nowo wybranego sejmu.
-Rada Państwa zwoływała sejm na sesje co najmniej 2 razy w roku. Sesje wiosenną zwoływano nie później niż na 1 kwietnia, a jesienną niż na 31 października. Sesje nadzwyczajne mogły być zwoływane bądź z inicjatywy Rady Państwa, bądź na pisemny wniosek 1/3 ogólnej liczby posłów.
-organy sejmu to: Marszałek, wicemarszałkowie, komisje oraz Prezydium Sejmu, Konwent Seniorów (od 1957) i sekretarze.
-Marszałek sejmu, a w jego zastępstwie wicemarszałkowie byli powołani do kierowania obradami izby. Kierowanie izby Prezydium Sejmu (marszałek + wicemarszałkowie). Prezydium Sejmu stało się najwyższym organem wewnętrznym izby. Funkcje: zwoływanie posiedzeń Sejmu, przedstawianie projektu porządku dziennego obrad, nadzór nad komisjami sejmowymi oraz wykładnia przepisów regulaminowych.
-marszałkiem Sejmu I kadencji został prof. Jan Dembowski, Prezes PAN
-od 1957 laskę marszałkowską stale powierzano prezesowi lub wiceprezesowi ZSL
-organem doradczym Prezydium Sejmu był Konwent Seniorów, do którego wchodzili marszałek, wicemarszałkowie i przewodniczący klubów poselskich. Zapraszano zwyczajowo przewodniczących kół poselskich. KS zajmował się ustalaniem haromonogramu i porządku posiedzeń plenarnych izby, a nadto organów sejmu.
-Sekretarze sejmu prowadzili listy mówców, protokoły posiedzeń i obliczali wyniki głosowania. Zasada była jawność głosowania. Marszałek mógł zażądać także głosowania imiennego.
-Komisje. Komisja była wewnętrznym i pomocniczym organem sejmu. Konstytucja wymienia komisje stałe wybrane na okres całej kadencji oraz komisje śledcze. Komisje miały charakter resortowy. Nieliczne były komisje problemowe, jak Komisja Prac Ustawodawczych i Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej.
Komisje nadzwyczajne- w ciągu ośmiu kadencji utworzono 15 tego rodzaju komisji. Szczególny charakter miał Komisja Nadzwyczajna do kontroli realizacji porozumień z Gdańska, Szczecina i Jastrzębia. Nigdy w czasach PRL nie powołano komisji śledczej.
-nie były organami Sejmu kluby oraz koła poselskie ani Kancelaria Sejmu, stanowiąca aparat wykonawczy i techniczny izby. Kancelaria sejmu została poddana podwójnemu nadzorowi: Biura do spraw Sejmu KC PZPR oraz służb MSW.
-w 1982 powołano organ opiniodawczo- doradczy w postaci Rady Społeczno- Gospodarczej. Członków Rady (150) powołano na czas kadencji sejmu spoza grona posłów. Jedynie przewodniczący rady był posłem. Funkcje tę przyznano prof. Janowi Szczepańskiemu, później Mieczysław Rakowski. Zadaniem Rady było opiniowanie spraw o istotnym znaczeniu społecznym i gospodarczym przekazanych przez sejm. Rada mogła także występować w tym zakresie z własna inicjatywą.
-inicjatywa ustawodawcza przysługiwała Radzie Państwa, rządowi oraz posłom. Regulamin sejmowy z 1957 przyznawał ją grupie liczącej co najmniej 15 posłów. W ograniczonym zakresie inicjatywę ustawodawczą przyznano komisjom sejmowym. Wyłącznie rząd był ładny do składania projektu ustawy budżetowej oraz projektu wieloletniego narodowego planu społeczno- gospodarczego.
PROCEDURA USTAWODAWCZA
-projekt ustawy kierowano do prac wewnątrzsejmowych, tj. na posiedzenia plenarne izby i do komisji sejmowych. Przejściowo utrzymano stosowaną w SU zasadę jednego czytania projektu ustaw. Regulamin z 1957 wprowadził zasadę dwóch czytań, dopuszczając możliwość skierowania do właściwej komisji projektów ustaw zgłoszonych między sesjami. Regulamin z 1972 umożliwiał odbycie pierwszego czytania na forum komisji sejmowej. Zgodnie zaś z regulaminem z 1980 do pierwszego czytania na posiedzeniach plenarnych miały być odtąd kierowane projekty ustaw o znacznej doniosłości społecznej. Dotyczyło to w szczególności ustaw: o zmianie ustawy zasadniczej, budżetowych i projektów kodyfikacji.
-drugie czytanie, obejmujące przedstawienie sprawozdania komisji dotyczącego danego projektu ustawy, nad którym następnie przeprowadzono debatę poselską. W praktyce znaczną część ustaw uchwalano bez dyskusji.
-rezultatem końcowym drugiego czytania było uchwalenie bądź odrzucenie projektu ustawy. To drugie nie zdarzyło się w historii PRL. Po zamknięciu dyskusji Marszałek Sejmu zarządzał jawne głosowanie przez podniesienie ręki z zastosowaniem zautomatyzowanego systemu głosowania. Do uchwalenia ustawy wymagana była zwykła większość głosów.
-marszałek sejmu przekazywał tekst ustawy do podpisu przewodniczącemu Rady Państwa. Podpisanie ustawy stanowiło prawny obowiązek Przewodniczącego i Sekretarza Rady Państwa.
-ogłoszenie jej tekstu w Dzienniku Ustaw.
4. Funkcje
-„Sejm uchwala ustawy oraz sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej”.
-zasadnicze kompetencje sejmu obejmują ustawodawstwo, ustalanie podstawowych kierunków działalności państwa oraz kontrolę działalności organów władzy i administracji państwowej.
-sejm PRL był uprawniony do zmiany konstytucji. Mogło to nastąpić w trybie ustawy uchwalonej przez sejm kwalifikowana większością głosów, w obecności co najmniej 230 posłów.
-sejm uchwala ustawy. Rada Państwa w okresie między sesjami Sejmu była uprawniona do wydawania dekretów z mocą ustawy.
-Rada Państwa była zobowiązana przedkładać dekrety do zatwierdzenia sejmowi podczas najbliższej sesji. Tylko raz w 1956 miała miejsce odmowa zatwierdzenia przez sejm dekretu Rady Państwa. Sejm zatwierdził akty Rady Państwa wprowadzające stan wojenny z naruszeniem Konstytucji PRL.
-program rządu zawarty w expose wygłaszanym przez premiera na forum sejmu stanowił podstawę do wypełniania jego funkcji planująco- programującej. Wyrażało się to w uchwalaniu pięcioletnich narodowych planów społeczno- gospodarczych oraz uchwalaniu budżetu państwa.
-powoływanie i odwoływanie składu różnych organów państwowych stanowi istotę funkcji kreacyjnej sejmu. Odnosiło się to do Rady Państwa, Prezesa RM i poszczególnych ministrów, Prezesa NIK, TS i RPO.
-decyzje w sprawach obsady najwyższych organów państwowych zapadały poza sejmem. Podejmowała je najpierw Centralna Komisja Porozumiewawcza Partii i Stronnictw Politycznych, przekształcona w 1980 w Centralną Komisję Współdziałania PZPR, ZSL i SD. Jednakże po sierpniu’ 80 sejm podejmował pewne próby samodzielnego postępowania w tym zakresie. Przykładem tego był jedyny wypadek doprowadzenia do dymisji rządu w 1988. wydarzeniem było także odrzucenie wniosku o odwołanie gen. Tadeusza Hupałowskiego ze stanowiska Prezesa NIK w grudniu 1987.
-w historii PRL nie doszło nigdy do odwołania ministra z inicjatywy Sejmu
-kontroli sejmu podlegały NIK, Prokuratura i SN. Sejm i komisje parlamentarne skupiały się na kontroli rządu. Sprawowano ją w szczególności za pośrednictwem instytucji absolutorium dla rządu, interpelacji i zapytań poselskich oraz poprzez problemowe posiedzenia sejmu i komisji parlamentarnych. Środkiem kontroli była także dyskusja nad expose premiera, głosowanie nad wnioskami o powołanie RM i poszczególnych ministrów.
-przed 1957 uprawnienia do występowania z wnioskiem o udzielenie rządowi absolutorium przyznano NIK. Przejściowo kompetencję tą przejęła Komisja Planu Gospodarczego, Budżetu i Finansów.
-interpelacje poselskie wprowadzono dopiero od 1956. występowali z nimi głównie posłowie II, VIII i IX kadencji
-„sejm martwy”- 1952- 1955
5. Rada Państwa
-Radę Państwa po raz pierwszy wprowadziła Mała Konstytucja z 1947.instytucje tę znała także Konstytucja PRL. Istotne różnice odnośnie do charakteru, składu i zakresu uprawnień. Rada Państwa oprócz wielu kompetencji swojej poprzedniczki przejęła większość spraw należących uprzednio do prezydenta..
-RP jest zaliczana do naczelnych organów władzy państwowej.
-RP powszechnie traktowano jako emanację sejmu. Była organem pośrednio przedstawicielskim, ponieważ jej skład nie był wyłaniany w wyborach powszechnych. Formalnie była podporządkowana bezpośrednio sejmowi w zakresie całej swojej działalności. W praktyce sejm nie pełnił nad nią kontroli.
6. Skład
-Rada Państwa była organem kolegialnym. Sejm dokonywał wyboru jej składu wyłącznie spośród posłów. Był władny do odwołania wszystkich bądź poszczególnych jej członków. Sejm wybierał RP podczas pierwszego posiedzenia pierwszej sesji. W skład RP wchodzili: Przewodniczący, zastępcy (4) oraz członkowie (9, a potem 11).
-RP wybierano na okres kadencji sejmu
-przewodniczącym RP został członek PZPR. Do 1981 regułą było łączenie tego stanowiska z funkcją członka Biura Politycznego KC PZPR, jak w wypadku Henryka Jabłońskiego. Sejm IX kadencji wybrał przewodniczącym RP gen. Wojciecha Jaruzelskiego, pełniącego jednocześnie obowiązki I Sekretarza KC PZPR.
-w RP wyłonionej w 1985 liczącej 17 osób, znajdowali się członkowie PZPR (8), ZSL (4), SD (2) oraz osoby bezpartyjne (3). W praktyce członkowie RP nie wchodzili w skład gabinetu. Na mocy noweli kwietniowej 1989 głowa państwa został prezydent PRL, który przejął większość uprawnień RP.
7. Kompetencje
-Rada Państwa zarządzała wybory do sejmu i wykonywała różne czynności wynikające z ordynacji wyborczych.
-zwoływała sesje sejmowe (zwyczajne)
-powoływała Marszałka- Seniora. W sejmie VII kadencji funkcję tą powierzono J. Iwaszkiewiczowi.
-trzykrotnie miało miejsce stapianie się sesji sejmowych- wcześniejsza sesja nie zakończyła się przed otwarciem następnej. Decyzja o zamknięciu sesji należała do sejmu. Dwukrotnie zwoływano sesje nadzwyczajne. W 1966 sesje w celu upamiętnienie 1000-lecia Państwa Polskiego. Organizowano ta uroczystość w opozycji do kościelnych obchodów Millenium Chrztu Polski.
-dwukrotnie Rada Państwa zwołała dodatkowe sesje. Na tego rodzaju sesji rezygnację z funkcji premiera złożył w 1980 Piotr Jaroszewicz.
-Rada Państwa wyrażała zgodę na pociągnięcie posła do odpowiedzialności karno- sądowej „gdy sejm nie obraduje”
-Rada Państwa była uprawniona do wydawania dekretów z mocą ustawy. Akty te formalnie podlegały kontroli następczej sejmu, co oznaczało przedłożenie ich do zatwierdzenia na najbliższej sesji
-Rada Państwa obsadzała niektóre stanowiska w państwie- odnosiło się do RM. Między sesjami sejmu zmian w jej składzie dokonywała Rada Państwa.
-Organ ten powoływał/ odwoływał sędziów. Powoływała SN, w tym Pierwszego Prezesa i prezesów tego sądu.
-powoływała/ odwoływała Prokuratora Generalnego PRL
-Rada Państwa „czuwała nad zgodnością prawa z konstytucją”
-„ustala powszechnie obowiązująca wykładnie ustaw”
-sprawowała nadzór nad radami narodowymi. Zarządzała wybory do rad. Rady Narodowe składały radzie Państwa sprawozdania ze swojej działalności.
8. Kontrola państwowa
-11 września 1944 powołano Biuro Kontroli przy Prezydium KRN
-NIK miał badać pod względem finansowym i gospodarczym działalność władz, instytucji i przedsiębiorstw państwowych i przedkładać wniosek w przedmiocie udzielenia lub odmowy rządowi absolutorium
- przejściowo (do 1949) Biuro Kontroli usytuowano przy Radzie Państwa
-NIK utworzono na mocy ustawy z 1949 przetrwała do 1952. najpierw Prezydium KRN (do 1947), a następnie Radzie państwa (do 1949) przysługiwały kompetencje NIK z czasów IIRP
-od 1949 NIK stała się samodzielnym organem kontroli państwowej, podległym SU oraz Radzie Państwa
-do kompetencji sejmu należał wybór Prezesa NIK
9. Ministerstwo Kontroli Państwowej (od roku 1952)
-utworzone w miejsce NIK. Odtąd sejm stracił faktycznie możliwość kontroli aparatu państwowego.
-MKP było jednym z resortów podporządkowanych bezpośrednio rządowi, a praktyce także Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego.
-spod kontroli MKP wyłączono administracje centralną
Konstytucja jest aktem normatywnym najwyższego rzędu. Jest najważniejszym regulatorem zachowań i powierzchownych działań obywateli. Im częściej dochodzi do nowelizacji konstytucji, tym jej wartość się zmniejsza. Konstytucja PRL doczekała się siedemnastu nowelizacji, jednakże tylko siedem ostatnich zasługuje na enumeratywne opisanie i wyliczenie.
Dziesiąta nowelizacja: uchwalona 10 lutego 1976 – nienaruszony został wstęp oraz zasady prawa wyborczego i tryb zmiany konstytucji. Tekst ustawy zasadniczej został poszerzony do 106 artykułów. Do rozdziału o ustroju politycznym włączono postanowienie określające charakter i zadania państwa. Polska zmieniła się z państwa demokracji ludowej w państwo socjalistyczne (art.1 ust.1). Dodano sformułowanie dotyczące polskiej polityki zagranicznej, że Polska umacnia przyjaźń i współpracę z Związkiem Radzieckim (art.6 ust.2). Przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (art.3 ust.1). Współdziałanie PZPR, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego stanowi podstawę Frontu Jedności Narodu (art. 3 ust.2). Oznaczało to konstytucjonalizację tych organizacji. Konstytucyjny charakter nadano także radom narodowym jako podstawowym organom samorządu terytorialnego (art.43). Związkom zawodowym konstytucja wyznaczała „doniosłą rolę społeczną” (dodany art.85). Nowelizacja z 1976 roku wprowadziła nowe uprawnienie Rady Państwa: czuwanie nad zgodnością prawa z konstytucją (art. 30 ust. 1). Sędziowie są powoływani i odwoływani przez Radę Państwa (art.103 ust.3).
Jedenasta nowelizacja: ustawa z 8 października 1980 zasadniczo zmieniła usytuowanie NIK. Prezes NIK przestał należeć do składu rządu. Umocniono podległość NIK sejmowi, corocznie NIK składał mu sprawozdania z działalności (art. 35 ust.3).
Dwunasta nowelizacja: z 26 marca 1982 utworzono Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu. Jednocześnie Rada Państwa została pozbawiona prawa czuwania nad zgodnością prawa z konstytucją.
Trzynasta nowelizacja: 20 lipca 1983 Dotyczyła w pierwszym rzędzie konstytucjonalizacji (art.3 ust.2 i 3) Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Organizacja ta zastąpiła Front Jedności Narodowej.
Czternasta nowelizacja: z 6 maja 1987 wprowadzono referendum jako formę demokracji bezpośredniej ( art. 2 ust.2)
Piętnasta nowelizacja: 16 czerwca 1988 Rady narodowe na podstawie ustaw dysponują mieniem komunalnym stanowiącym własność samorządu terytorialnego (art.49 ust.1a).
Szesnasta nowelizacja: 7 kwietnia 1989 – wprowadzono urząd prezydenta i senatu. Dodano nowy rozdział 3a: Prezydent Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (art.32-33). Wybierało go Zgromadzenie Narodowe składające się z Senatu i sejmu (art.32a). Wraz z objęciem urzędu Prezydenta przestała działać Rada państwa. Prezydent uzyskał prawo do wystąpienia do TK o zbadanie zgodności danego aktu z konstytucją. Sejm pozostał najwyższym organem władzy państwowej (art. 20). Obrady parlamentarne toczyły się nieustannie. Uchwalono także nową ordynacje wyborczą do sejmu i senatu. Zamieszczono także w konstytucji urząd Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 36 a rozdział 4).
Siedemnasta nowelizacja: 29 grudnia 1989 – nastąpiła najgłębsza zmiana Konstytucji PRL. Tekst Konstytucji PRL wraz z jej nowelizacjami obowiązywał do 1992. Utrata mocy Konstytucji z 22 lipca 1952 nastąpiła na podstawie ustawy konstytucyjnej z 17 października 1992. Z woli nowego ustrojodawcy utrzymano w mocy większość postanowień ustawy zasadniczej z 1952 (at.77). Formalnie postanowienia aktu z 1952 miały jednakową moc prawną z postanowieniami Małej Konstytucji z 1952.
Wola społeczeństwa nie zawsze pokrywała się z wolą Partii, a problemy socjalne stały się przyczyną robotniczych wystąpień, które odbywały się cyklicznie co dziesięć lat. Ludzie wychodząc na ulice żądali wolności, chleba oraz godziwego życia. Polacy zaczęli żądać normalizacji życia, zaprzestania represji przez aparat terroru wobec Kościoła oraz społeczeństwa. Polacy po mimo głoszonej w latach 70-tych propagandy sukcesu „samochód dla każdego”, czy też „własne M” chcieli czegoś więcej, chcieli prawdy. Cyniczna gra partii, która wykorzystywała społeczne dysonanse „Syjoniści do Syjamu!” [sic!], czy też „Pokażcie, kto ma za dużo my im odbierzemy” były hasłami które w jasny sposób egzemplifikowały obłudną grę partii, mającą na celu skłócenie wewnętrzne społeczeństwa. Partia wykorzystywała tzw. „taktykę żabich skoków” - jeden krok wstecz ale dwa na przód. Każdy kolejny strajk ukazuje taką politykę. Po wydarzeniach z czerwca 1956 roku Władysław Gomułka mówił na placu defilad w Warszawie: „ Czas przejść do codziennej pracy, ożywionej wiarą i świadomością, że partia zespolona z klasą robotniczą i narodem poprowadzi Polskę po nowej drodze do socjalizmu. ” Po relatywnie krótkim okresie zniesienia więzów krępujących życie społeczne- ograniczeniu cenzury prewencyjne, zawsze dochodziło do brutalnego zaostrzenia kursu przeciwko „wichrzycielom i zgniliźnie imperjalistycznej”. Symbolicznym zakończeniem ery „październikowej” jest zamknięcie w październiku 1957 gazety „Po prostu”. Podobnie sytuacja wyglądała w marcu 1968 roku, kiedy to wystąpili studenci żądając prawa do prawdy oraz o przywrócenie Adama Michnika i Henryka Szlajfera karnie relegowanych z UW. Marzec był li i wyłącznie twardą lekcją totalitaryzmu dla młodzierzy nie pamiętającej bezpośrednio okupacji, a wielu ich żydowskich kolegów propaganda określała jako „syjonistycznych podżegaczy wojennych”. Dzięki takiej retoryce oraz działaniom Urzędu Bezpieczeństwa z Polski wyjechało ok. 20 tyś. ludzi pochodzenia hebrajskiego. Do kolejnego przesilenia doszło w grudniu 1970 roku, kiedy partia na kilka dni przed Bożym Narodzeniem podniosła ceny podstawowych artykułów żywnościowych- masła, mięsa, cukru. Władza nie cofnęła się przed niczym, nawet przed strzelaniem z ostrej amunicji do własnych obywateli. 14 XII 1970 roku milicja i wojsko strzelało do ludzi. Najbardziej znaną postacią tych wydarzeń jest Zbigniew Godlewski, znany bardziej jako Janek Wiśniewski. Stał się on bohaterem Ballady Grudniowej „Za chleb i wolność i nową Polskę Janek Wiśniewski padł.” Opisane wydarzenia same w sobie bardzo istotne stały się wstępem do akceptacji przez władze, co prawda nielegalnej, ale istniejącej opozycji. Po wydarzeniach z czerwca 1976 roku doszło do uznania powstałego 23 IX 1973 Komitetu Obrony Robotników, którego celem było ogłoszenie amnestii dla więźniów politycznych oraz udzielenie im pomocy, a także przywrócenie wyrzuconych za strajki robotników do pracy. Obok KOR-u w tym samym czasie powstała Konfederacja Polski Niepodległej z L. Moczuskim jako jej liderem. Po zamordowaniu przez SB studenta UJ Stanisława Pyjas utworzono Studencki Komitet Solidarności. Jednakże najważniejszym chyba wydarzeniem końca lat 70 jest zakładanie Wolnych Związków Zawodowych w Katowicach (Kazimierz Świtoń), Gdańsku (Anna Walentynowicz, Lech Wałęsa) Jednakże miało to być tylko preludium do wydarzeń lat 80-tych...
Polski sierpień 80 uznawany jest za cezurę kończącą erę reżimu totalitarnego w Europie Wschodniej. Złożyło się na to wiele elementów, spośród których wymienię tylko najważniejsze: wybór Karola Wojtyły na papieża 16X 1978 oraz jego pielgrzymka do Polski, w której wygłosił pamiętne słowa „I wołam, ja syn polskiej ziemi, a zarazem ja: Jan Paweł II, papież, wołam z całej głębi tego tysiąclecia, wołam w przeddzień Święta Zesłania, wołam wraz z wami wszystkimi: Niech zstąpi Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój! I odnowi oblicze ziemi! Tej ziemi!” Kolejnym bardzo szczęśliwym dla Polski elementem była słabnąca pozycja ZSRR, a także realizowana przez USA polityka odprężenia i balance of power.
Pierwszego sierpnia 1980 roku doszło do kolejnej podwyżki cen mięsa, a następnego dnia rozpoczęły się strajki robotnicze w całej Polsce. Robotnicy żądali podwyższenia płac toteż doszło do wybuchu strajków w Stoczni Gdańskiej, gdzie powołano Międzyzakładowy Komitet Strajkowy pod przywództwem Lecha Wałęsy. Podobne inicjatywy rozwinęły się w Szczecinie (Marian Jurczyk) oraz w Jastrzębiu (Sienkiewicz). Gdański MKS wysunął 21 postulatów w których żądał m.in. wolnych związków zawodowych, prawa do strajku, uwolnienia więźniów politycznych, wolności słowa, podwyżki płac oraz wolnych sobót. Poparcia strajkującym udzieliła siedmioosobowa Komisja Ekspertów m.in. Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki. Dzięki ich mediacji doszło do wygaszenia strajków, które zakończyły się pomyślnym rezultatem, a robotnicy uzyskali między innymi wolne związki zawodowe, prawo do strajku, wolne soboty, stopniową podwyżkę płac. 3 X władze zgodziły się na rejestrację NSZZ Solidarność pierwszego w pełni wolnego związku zawodowego. Wydarzenie to pośredni godziło w tezę o przewodniej roli partii marksistowsko-leninowskiej. Ostatnią decyzją skompromitowanego betonu komunistycznego było wprowadzenie w sposób sprzeczny z ustawą zasadniczą w dniu 13 XII 1981 Stanu Wojennego. Wojciech Jaruzelski mówił o tej decyzji w taki sposób: „Jest to potworna, makabryczna kompromitacja dla władzy, że po 36 latach sprawowania władzy trzeba jej bronić siłą milicyjną. Ale przed nami nie ma już nic. Trzeba być przygotowanym do podjęcia decyzji, która potrafi uratować to co podstawowe”. Decyzja ta równoznaczna z całkowitą erozją systemu politycznego, a także z kresem możliwości konsensualnych obu stron, dowodzi jedynie tezie o słabości naszego kraju. Militaryzacja największych przedsiębiorstw, weryfikacja kadr administracji wprowadzenie godziny policyjnej oraz wszechobecna cenzura, stojące w sprzeczności z konstytucją, a także koncepcją praw naturalnych ukazuje jedynie słabość systemu jako całości oraz każdego z jej elementów. Do najtragiczniejszych zajść doszło w kopalni Wujek, gdzie zginęło 9 osób, a Solidarność zeszła do podziemia. Przełomowym okresem był rok 1983 kiedy to doszło do trzech ważnych wydarzeń- Wizyta biskupa Rzymu, zniesienia stanu wojennego oraz uzyskanie przez Lecha Wałęsę Pokojowej Nagrody Nobla. Ruch wolnościowy doznał kolejnego ciosu kiedy odkryto ciało zamordowanego w bestialski sposób duchowego opiekuna Solidarności księdza Jerzego Popiełuszki, który był szermierzem hasła „Zło dobrem zwyciężaj”. Jak się okazało system nie był w stanie poradzić sobie z najostrzejszą z rodzajów broni- prawdą. Pomiędzy 6 II, a 5 IV kwietnia doszło do Obrad Okrągłego Stołu, które dyskutowały w trzech płaszczyznach: politycznej, gospodarczej oraz społecznej. Po obradach późniejszy prezydent Lech Wałęsa stwierdził „ Zdajemy sobie sprawę, że obrady okrągłego stołu nie spełniły wszystkich naszych oczekiwań, nie mogły ich spełnić. Muszę jednak podkreślić, że po raz pierwszy rozmawialiśmy ze sobą, posługując się siłą swoich argumentów, a nie argumentami siły. To dobrze wróży na przyszłość. Uważam, że obrady okrągłego stołu mogą stać się początkiem drogi do demokratycznej i wolnej Polski. ” Ostatnią częścią drogi do wolnej i niepodległej Polski były wybory z 6 czerwca 1989 roku. Frekwencja wyniosła 62% a opozycja zajęła wszystkie możliwe miejsca t.j. 35% czyli tyle ile mogli uzyskać na mocy kontraktu zawartego podczas rozmów w Magdalence.
Podsumowując, praca ta w najogólniejszym zarysie przedstawia historię polityczną PRL. Czytelnika może zadziwić dysproporcja pomiędzy rozważaniami na temat konstytucji lipcowej, a opisem niepokojów społecznych i strajków. Jest to podyktowane przekonaniem autorek, iż tylko dokładna egzegeza konstytucji jest w stanie wytłumaczyć dokładnie instytucje ustrojowe PRL. Wszakże Konstytucja jest aktem normatywnym najwyższego rzędu. Warto zwrócić uwagę, iż przedstawiony przez nas temat byłby godny do prezentacji podczas kolokwium habilitacyjnego.
Nie można całkowicie przekreślać dorobku ustrojowego Polski Ludowej ponieważ, aby móc jednoznacznie potępić PRL należałoby wpierw odpowiedzieć sobie na pytanie, czy w określonym systemie geopolitycznym można było przeprowadzić Polskę inną drogą rozwoju, uniezależniając się od ZSRR? W przekonaniu autorek nigdy nie posiądziemy stanu wiedzy pozwalającego jednoznacznie odpowiedzieć na tak zadane pytanie i na zawsze pozostanie ono w kręgu historical fiction.

Bibliografia:
1. „Historia Ustroju i Prawa PRL” M. Kallas, A. Lityński, wyd. LexisNexis, Warszawa, 2005
2. „Notatki z lekcji. Tom IV” M. Ciejka, wyd. Omega, Kraków, 2001
3. „Encyklopedia Szkolna. Historia Polski” red. A. Sójka-Leszczyńska, wyd. Podsiedlik-Raniowski i s-ka, Poznań, 2005
4. „Historia 1939-56” A. R adziwił, W. Roszkowski, wyd. PWN, Warszawa, 2000
5. „Historia 1956-1997” A. Radziwił, W. Roszkowski, wyd. PWN, Warszawa, 1999
6. „Tablice historyczne” red. W. Mizerski, wyd. Adamantan, 2004
7. „Czego nie ma w podręcznikach do historii?” wyd. Wokół nas, Gliwice, 1991
8. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” nr 54-55; 70-71; 75
9. „Cień Jałty. Raport” W. Roszkowski, wyd. Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa, 2005