Wojna polsko-boleszewicka 1939-1941.

W październiku 1939 roku widmo wojny krążyło nad Polską. 19-go lutego 1921 roku podpisano polsko – francuską umowę sojusznicza w Paryżu przez ministrów spraw zagranicznych E. Sapiehę i A. Brianda. Przewidywała ona wspólne ustalanie polityki zagranicznej, rozwijanie wzajemnych stosunków gospodarczych, konsultacje przy podejmowaniu nowych zobowiązań we wschodniej i środkowej Europie oraz pomoc w wypadku agresji na jedną ze stron. Uzupełnieniem umowy była tajna konwencja wojskowa z 21-go lutego 1921 roku skierowana przeciwko Niemcom i sowieckiej Rosji. Polsko – francuski traktat gwarancyjny, parafowany 16-go października 1925 roku w Locarno, sprowadzał zobowiązania pomocy do ram procedury przewidzianej Paktem Ligi Narodów. Ściślejsze ustalenie zobowiązań wojskowych nastąpiło w tzw. protokole Kasprzycki – Gamelin, podpisanym 19-go maja 1939 roku w Paryżu, a zobowiązań politycznych - w protokole podpisanym 4-go września 1939 roku tamże. Gwarancje Francji okazały się we wrześniu 1939 roku nieskuteczne, gdyż ograniczyły się do wypowiedzenia Niemcom wojny 3-go września 1939 roku. Umowa stała się podstawą do tworzenia Wojska Polskiego na terenie Francji od września 1939 roku. 25-go sierpnia 1939 roku został podpisany w Londynie polsko – brytyjski układ o pomocy wzajemnej, był on rozwinięciem deklaracji premiera Wielkiej Brytanii Arthura Nevill’a Chamberlaina z 31-go marca 1939 roku, zapowiadającej pełną pomoc zbrojną w wypadku wyraźnego zagrożenia niepodległości Polski, oraz komunikatu polsko - brytyjskiego z 6-go kwietnia 1939 roku o przekształceniu jednostronnych gwarancji brytyjskich dla Polski w gwarancje wzajemne. Układ przewidywał wzajemną pomoc i poparcie w wypadku agresji bądź jakiejkolwiek akcji jednego z mocarstw europejskich, zagrażających pośrednio lub bezpośrednio niezawisłości którejś ze stron. Podpisany został jednocześnie tajny protokół, który precyzował, że przez wymienione w umowie „mocarstwo europejskie” należy rozumieć Niemcy. Gwarancje Wielkiej Brytanii okazały się we wrześniu 1939 roku nieskuteczne, gdyż ograniczyły się do wypowiedzenia Niemcom wojny 3-go września 1939 roku. Układ stał się podstawą do formowania Wojska Polskiego na terenie Wielkiej Brytanii od czerwca 1940 roku. W 1925 roku doszło do podpisania Traktatów Lokarneńskich, zostały one parafowane na konferencji w Locarno, z udziałem Belgii, Czechosłowacji, Francji, Niemiec, Polski, Wielkiej Brytanii, Włoch, i podpisane w Londynie 1-go grudnia 1925 roku. Obejmowały tzw. pakt reński - traktat wzajemnej gwarancji między Belgią, Francją, Wielką Brytanią, Włochami i Niemcami, umowy arbitrażowe (belgijsko - niemieckie, francusko - niemieckie, polsko - niemieckie i czechosłowacko - niemieckie), traktaty wzajemnej gwarancji (francusko - polskie i francusko - czechosłowackie),traktaty lokarneńskie zróżnicowały granice niemiecki: zachodnie otrzymały gwarancje brytyjsko -włoskie, natomiast granice wschodnie (z Polską i Czechosłowacją) – nie. Polityka traktatów lokarneńskich kierowała ekspansję niemiecką na wschód, inspirowała stworzenie antyradzieckiego bloku (z udziałem Niemiec), zapoczątkowała okres ustępstw mocarstw zachodnich w stosunku do poczynań Niemiec i ułatwiła im przystąpienie w 1926 roku do Ligi Narodów. W 1936 roku Niemcy wypowiedziały jednostronnie pakt reński. W 1936 roku zawarto pakt Antykominternowski między Niemcami i Japonią pod hasłem wspólnej walki z działalnością Międzynarodówki Komunistycznej - Kominternu, skierowany także przeciw mocarstwom zachodnim. Faktycznym celem była walka o hegemonię światową. W latach 1937–41 do paktu antykominternowskiego przystąpiły m.in. Włochy, Hiszpania i państwa satelickie Niemiec. Dnia 25-go sierpnia 1932 roku w Moskwie podpisany został polsko – sowiecki pakt o nieagresji - zobowiązywał do wzajemnego wstrzymywania się od agresji oraz nieuczestniczenia w porozumieniach skierowanych przeciwko jednej ze stron. Mógł być wypowiedziany bez uprzedzenia w wypadku napaści jednej ze stron na trzecie państwo. Został złamany przez ZSRR 17-go września 1939 roku.Dnia 26-go stycznia 1934 roku w Berlinie na 10 lat została podpisana polsko – niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy. Pakt ten przewidywał oparcie stosunków wzajemnych na zasadach zawartych w pakcie Brianda – Kellogga (rozwiązywanie zagadnień spornych środkami pokojowymi) Nie zlikwidowała rewizjonistycznych żądań niemieckich wobec Polski. 28-go kwietnia 1939 roku Niemcy wypowiedziały układ, a 1-go września 1939 roku napadły na Polskę, rozpoczynając II wojnę światową. W 1933 roku został podpisany tzw. Pakt Czterech lub pakt porozumienia i współpracy, zawarto go w Rzymie przez Francję, Wielką Brytanię, Niemcy i Włochy. Ustalał zasady współpracy politycznej i gospodarczej, a także ewentualnego współdziałania militarnego przy nowelizacji obowiązujących traktatów międzynarodowych. Został uznany za próbę narzucenia Europie dyktatu jego sygnatariuszy, pakt czterech wywołał silny sprzeciw (m.in. Rady ententy małej i rządu Rzeczypospolitej).Był krytykowany przez francuską opinię publiczną i parlament, nie został przez Francję ratyfikowany i nie wszedł w życie. W 1936 roku doszło do porozumienia między Niemcami, a Włochami (nazwane „Oś Berlin – Rzym”), które zapoczątkowało realizację polityki podbojów (uznanie podboju Etiopii przez Włochy, ustalenie wspólnej polityki wobec wojny domowej w Hiszpanii, rozgraniczenie stref penetracji politycznej i gospodarczej na Bałkanach i w regionie naddunajskim). Porozumienie to przesądziło o zgodzie Włoch na przyłączenie Austrii. Przedłużeniem porozumienia był pakt antykominternowski z 1936 roku zawarty między Niemcami i Japonią, do którego w 1937 roku dołączyły się Włochy -odtąd Oś Berlin – Rzym – Tokio. Dalszym ogniwem w realizacji Oś Berlin – Rzym był pakt stalowy, a następnie pakt berliński. Porozumienie to zapoczątkowało agresywny sojusz polityczno -militarny, który przygotował II wojnę światową. W 1940 roku został podpisany Berliński Pakt / Pakt Trzech w Berlinie przez Niemcy, Włochy i Japonię. Stanowił ważne ogniwo w realizacji planów wojennych państw osi Berlin – Rzym – Tokio. Pozostawał w ścisłym związku z projektowaną napaścią na ZSRR. Przewidywał podział świata między sygnatariuszy paktu.

Niemcy po anschlussu wiosną 1939 roku Austrii do III Rzeszy, jesienią 1938 na konferencji w Monachium uzyskali zgodę na anektowanie części Czech i Moraw. Niemcy w 1938 roku wystąpili do Polski z pretensjami dotyczącymi Wolnego Miasta Gdańska i Pomorza. Minister spraw zagranicznych Polski Józef Beck powiedział : „Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną. Nasza generacja, skrwawiona w wojnach, na pewno na pokój zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy jego świata, ma swoją cenę wysoką, ale mierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest tylko jedna rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor ” -minister odrzucił w ten sposób roszczenia niemieckie wobec Gdańska i Pomorza. Potwierdzenie przez Francję i Wielką Brytanię wzajemnych gwarancji spowodowało, że Adolf Hitler rozpoczął intensywne przygotowania do wojny z Polską. Zdopingowany rozmowami angielsko – francusko - radzieckimi w Moskwie Hitler zaoferował Stalinowi realizację „wspólnych interesów” w Europie Wschodniej. Stalin podbił swą cenę żądając od negocjatorów zachodnich zgody na udzielenie „pomocy” Polsce i Rumunii na wypadek agresji „pośredniej”. Rozmowy moskiewskie uległy zawieszeniu. Stalin wybrał partnera zapraszając do Moskwy szefa dyplomacji niemieckiej Joachima von Ribbentropa. W dniu 23-go sierpnia 1939 roku podpisał on z komisarzem spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesławem Mołotowem układ o nieagresji zawierający tajny protokół dodatkowy o podziale stref wpływów w Europie Wschodniej. Licząc na łatwe zdobycze terytorialne Kreml dał Niemcom wolną rękę w działaniach przeciw Polsce. Było to 10 – letnie zobowiązanie nieagresji i neutralności obu krajów na wypadek konfliktu z innym krajem. Do paktu tego został dołączony z inicjatywy Stalina tajny protokół dający ZSRR wolną rękę w Besarabii, Estonii, Finlandii, Łotwie i wschodniej Polsce. Niemcy i ZSRR dokonali podziału strefy wpływów w środkowo – wschodniej Europie. Niemiecki plan wojny przewidywał bezpośrednie uderzenie na Polskę z jednoczesną osłoną na zachodzie. Plan polski zakładał obronę na pograniczu, później odwrót na linię ostatecznego oporu natomiast plan rosyjski dotyczył osiągnięcia linii Wisły. Dnia 1-go września Niemcy zaatakowały Polskę, 3-go tegoż samego miesiąca wojnę Niemcom wypowiedziały Francja i Wielka Brytania. Konflikt przekształcił się z lokalnego w światowy.

Liczebność i wyposażenie Wojska Polskiego 1-ego września 1939 roku wynosiła około 950 tysięcy żołnierzy, 4300 dział, 870 czołgów i samochodów pancernych. Siły lądowe wspierała brygada lotnictwa bombowego i brygada myśliwska (Brygada Pościgowa) oraz lotnictwo armijne, łącznie 400 samolotów. Pod dowództwem kontradmirała znajdowały się siły morskie, które składały się z 18 jednostek: 4 niszczycieli, w tym Okręt Rzeczypospolitej Polskiej „Wicher” był na polskim wybrzeżu 1 – ego września 1939 roku - natomiast trzy pozostałe – ORP„Grom”, ORP„Burza” i ORP„Błyskawica” otrzymały 31-go sierpnia rozkaz przejścia do Wielkiej Brytanii w celu ocalenia ich przed wpadnięciem w ręce niemieckie – wszystkie trzy okręty dotarły do celu. Marynarka Wojenna Rzeczypospolitej posiadała oprócz niszczycieli jeszcze 6 trałowców – ORP„Czajka”, ORP„Czapla”, ORP„Jaskółka”, ORP„Mewa”, ORP„Rybitwa”, ORP„Żuraw”, 5 okrętów podwodnych – ORP„Orzeł”, ORP„Ryś”, ORP„Sęp”, ORP„Wilk”, ORP„Żbik”,2 kanonierki – ORP„Generał Haller”, ORP„Komendant Piłsudski” i jednego stawiacza min – ORP„Gryf”, oraz kilka okrętów pomocniczych.

17-go września 1939 roku o godzinie 4:00 rano 50 dywizji Armii Czerwonej w sile ponad 800 tysięcy żołnierzy, przekroczyło wschodnie granice Polski. Inwazję radziecką na Polskę zmagającą się z najazdem hitlerowskim nazwano w Anglii „pchnięciem w plecy”, wynikała ona z chęci zajęcia kresów wschodnich, zgodnie z podziałem stref wpływów zawartym w tajnym protokole do paktu Ribbentrop – Mołotow. Agresja radziecka była pogwałceniem traktatu ryskiego z 1921 roku, polsko – radzieckiego układu o nieagresji z 1934 roku, a także umów międzynarodowych podpisanych przez Polskę i ZSRR. Wojska sowieckie złamały obronę Korpusu Ochrony Pogranicza oraz improwizowanych oddziałów Wojska Polskiego liczących łącznie 300 tysięcy żołnierzy. Dyrektywa Naczelnego Wodza nakazywała unikania walk z Armią Czerwoną i podejmowanie ich tylko w przypadkach prób rozbrojenia lub utrudniania marszu. Ze względu na brak łączności dyrektywa dotarła do niewielu oddziałów polskich. Armia Czerwona dotarła do linii Narwi, Bugu, Wisły i Sanu. Dnia 28 września w Moskwie podpisano traktat o przyjaźni i granicy pomiędzy Niemcami a ZSRR. Sankcjonował on rozbiór Polski i tworzył podstawę dla systemu sowiecko – niemieckich uzgodnień szczegółowych, zawartych w jednocześnie podpisanych oświadczeniach, tajnych protokołach oraz wymienionych przez Ribbentropa i Mołotowa listach. Skorygowano m.in. zasady podziału strefy wpływów – ZSRR w zamian za województwo lubelskie i wschodnią część województwa warszawskiego włączył do swej strefy całą Litwę, uzgodniono zasady wspólnego zwalczania polskiej konspiracji niepodległościowej. W związku z ponownym podziałem Polski wojska sowieckie wycofały się na linię Narwi, Bugu i Sanu. Agresja radziecka na Polskę nastąpiła w chwili, gdy toczyła się bitwa nad Bzurą, broniły się Lwów, Modlin oraz Hel, a dowództwo wojsk polskich podejmowało próby organizacji obrony na tzw. Przedmieściu rumuńskim. Wobec szybkich postępów wojsk radzieckich Frontu Ukraińskiego organizacja obrony stała się niemożliwa. 28-go września skapitulowała Warszawa, 29-go września Modlin, 2-go października Hel. Podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku w walkach uczestniczyły obok regularnych oddziałów Wojska Polskiego oddziały ochotnicze utworzone m.in. przez byłych powstańców śląskich i wielkopolskich oraz przez harcerzy. Odziały Wojska Polskiego otrzymały rozkaz przekraczania granicy rumuńskiej i węgierskiej. Próby przebicia się do Rumunii lub na Węgry większych oddziałów kończyły się niepowodzeniem. Oddziały generała Władysława Andersa zakończyły swój marsz w kierunku granicy węgierskiej bitwą Nowogródzkiej Brygady Kawalerii z wojskami radzieckimi pod wsią Władypol 27-go września. Zgrupowanie wojsk Korpusu Ochrony Pogranicza „Polesie” generała Wilhelma Orlika – Rckemana stoczyło około 40 potyczek i 2 większe bitwy pod Szackiem i Wytycznym i ostatecznie 1-go października w okolicach Włodawy zostało rozwiązane. Najdłużej walczącym związkiem operacyjnym w wojnie obronnej Polski była Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie”, dowodzona przez generała Franciszka Kleeberga. Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” rozpoczęła walki z Niemcami od 14-go września zakończyła zwycięską bitwą regularnych sił Wojska Polskiego. Po sowieckiej agresji 17-go września 1939 roku generał Franciszek Kleeberg na czele swojej dwudywizyjnej SGO podjął próbę przebicia się z rejonu Polesia w kierunku Lwowa. Po stoczeniu kilku potyczek z Armią Czerwoną i odcięciu od jednostek polskich walczących na Lubelszczyźnie zdecydował się na zwrot w kierunku Warszawy. Pod Włodawą do jego zgrupowania dołączyła Podlaska Brygada Kawalerii. Wobec kapitulacji stolicy generał Kleeberg próbował przebić się w Góry Świętokrzyskie, by dalej prowadzić tam walkę partyzancką. 2-go października w rejonie Kocka został otoczony przez dwie zmotoryzowane dywizje niemieckie. Specjalnej Grupy Operacyjnej „Polesie” w uporczywej czterodniowej bitwie rozbiła niemiecką 13. Dywizję, jednak wobec braku amunicji i szans na kontynuowanie walki generał Kleeberg zdecydował się 6-go października na złożenie broni. Kampania wrześniowa w 1939 roku zakończyła się rozbiciem armii polskiej. Straty polskie wynosiły około 70 tysięcy poległych, 130 tysięcy rannych i zaginionych i 620 tysięcy wziętych do niewoli w tym 242 tysiące do niewoli radzieckiej. Na Węgry przedostało się 40 tysięcy żołnierzy. Straty niemieckie, według oficjalnych źródeł, wynosiły około 45 tysięcy zabitych, rannych i zaginionych. Niemcy ponieśli duże straty w sprzęcie pancernym i lotnictwie sięgające 1/3 samolotów i czołgów. Straty Armii Czerwonej wynosiły 10 tysięcy zabitych, rannych i zaginionych.

W 1939 na terytorium Polski zajętym przez ZSRR wprowadzono administrację okupacyjną stosującą terror: eksterminacje, areszty i deportacje, które dotknęły setki tysięcy ludzi. Jednocześnie zaczęły powstawać zalążki ruchu oporu i konspiracji, a także rządy na uchodźstwie. Władze ZSRR objęły okupacją tereny polskie tj. ponad 201 tysięcy km2,czyli około 51,6% obszaru II Rzeczypospolitej i ponad 13 milionów ludności. Podczas gdy Hitler otwarcie realizował politykę zaboru i kolonizacji ziem polskich, Stalin w analogicznej polityce starał się tworzyć pozory praworządności. By jak najszybciej sformalizować włączenie nowych obszarów do ZSRR, 22-go października władze sowieckie zorganizowały „wybory” do zgromadzeń narodowych Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy. Głosowanie przeprowadzano tylko na jedną komunistyczną listę. Kandydatów – miejscowych i sprowadzonych z ZSRR komunistów – wysuwały komitety wyborcze we Lwowie i Białymstoku, powołane przez tymczasową administrację sowiecką, opartą na policji politycznej – NKWD. W atmosferze policyjnego terroru i zorganizowanych fałszerstw przy obliczaniu głosów „wybory” zatwierdziły wszystkich 2410 delegatów – przy rzekomo 90% frekwencji. Nowo wybrane zgromadzenia – lwowskie 27, a białostockie 29-go października 1939 jednocześnie postanowiły zwrócić się z prośbą do Rady Najwyższej ZSRR o włączenie okupowanych terytoriów do Związku Sowieckiego. Rada Najwyższa przychyliła się do prośby i 1-go listopada Zachodnia Ukraina została wcielona do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, a 2-go listopada Zachodnia Białoruś do białoruskiej SRS. Całej ludności tych ziem Prezydium Rady Najwyższej nadało – z pogwałceniem konwencji haskiej z 1907 roku obywatelstwo sowieckie . Na zagarniętych terenach nowe władze natychmiast przystąpiły do polityki planowej sowietyzacji społeczeństwa. Wkraczające dywizje Armii Czerwonej rozrzucały masowo ulotki wzywające do klasowej rozprawy z właścicielami ziemskimi, fabrykantami, oficerami, urzędnikami polskiego państwa, księżmi itp. Władze sowieckie od początku wykorzystywały antagonizmy, pretensje i resentymenty istniejące między narodowościami zamieszkującymi ziemie wschodnie Rzeczpospolitej, przyciągając niektóre z nich do współpracy. Chętnie garnęła się do niej część Żydów i Ukraińców, zwłaszcza w różnych akcjach antypolskich, w tym także o charakterze policyjnym. Jednocześnie w całym społeczeństwie organizowano szeroką sieć policyjnej agentury. Pod tym względem okupacja sowiecka była bardziej niebezpieczna od niemieckiej, paraliżowała bowiem wspólny opór społeczeństwa, wewnętrznie go antagonizując według podziałów klasowych i narodowościowych. Spośród wszystkich narodowości zamieszkujących ziemie włączone do ZSRR władze sowieckie szczególnie wrogo traktowały Polaków. Ich przede wszystkim dotknęła polityka masowych deportacji, w ramach których z ziem wschodnich Rzeczpospolitej wywieziono do czerwca 1941 ogółem blisko 1 500 000 ludzi. Deportacje w połączeniu z serią grupowych egzekucji polskich oficerów i urzędników bezpośrednio po wkroczeniu Armii Czerwonej we wrześniu 1939 roku, fizyczną likwidacją większości zatrzymanych oficerów polskich, a także nieustannymi aresztowaniami indywidualnymi – ogółem około 150 000 osób – składały się na system masowego terroru zorganizowany przez sowiecką policję polityczną NKWD. W oczach władz sowieckich każdy urzędnik, wojskowy, prawnik czy policjant, który służył polskiemu państwu, zasługiwał na wysoką karę. Przedmiotem systematycznych prześladowań stal się Kościół katolicki i religia w ogóle. Wkraczająca Armia Czerwona podpalała świątynie, dewastowała cmentarze. Kościoły i klasztory bądź zamykano, bądź nakładano tak wysokie podatki, by same musiały się zlikwidować – ogółem doprowadzono do zamknięcia około 400 świątyń – nie tylko rzymskokatolickich, ale także unickich i prawosławnych. Zamknięto także seminaria duchowne oraz szkoły prowadzone przez zakony. Blisko 1000 księży zostało aresztowanych, osadzonych w więzieniach lub zesłanych do obozów. Przestępcą mógł być także pisarz, który napisał utwór sprzeczny z ideologią sowiecką lub reżyser, który wystawił sztukę nie podobającą się sowieckim władzom.. Jednocześnie sowieccy okupanci dbali o zachowanie pozorów utrzymania swobody w zakresie życia kulturalnego. W przeciwieństwie do Niemców pozwolili na otwarcie uniwersytetów, szkół i teatrów, zmieniając wszakże ich program w duchu sowieckiej ideologii. Ze szkół usunięto naukę religii, polskiej historii. Literatury o geografii. Wycofano także wszystkie polskie podręczniki. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie i Stefana Batorego w Wilnie zostały pozbawione wydziałów teologicznych oraz licznych katedr z zakresu humanistyki. Grono profesorskie poddano ścisłemu nadzorowi. Kontrolującemu ich lojalność wobec nowej władzy – niepokornych aresztowano i wywożono. Powstające nowe pisma, a także audycje radiowe widowiska teatralne nie tylko zostały poddane ścisłej cenzurze, ale musiały realizować narzucone im zadania ideologiczne. Istotne przeobrażenia zaszły także w gospodarce ziem wcielonych do ZSRR. Wprowadzenie ustroju sowieckiego spowodowało zanik własności prywatnej przedsiębiorstw i zastąpienie jej państwową i spółdzielczą. Także na wsi prowadzono konsekwentną akcję likwidacji prywatnej własności chłopskiej i tworzenia kołchozów. Władze sowieckie przejmowały na własność całe mienie ruchome i nieruchome osób deportowanych w głąb ZSRR. Duża cześć polskiego mienia ruchomego padła ofiarą rabunków dokonanych przez oficerów i żołnierzy Armii Czerwonej jesienią 1939 roku. Akcję planowego zubożenia społeczeństwa polskiego uzupełniła przymusowa dokonana 24-go grudnia 1939 wymiana polskiego pieniądza na sowiecki. W głąb ZSRR wywożono najbardziej nowoczesne urządzenia techniczne i całe fabryki, jak również wielkie ilości bydła zagrodowego, surowców, zapasów drewna, żywności, ropy oraz innych dóbr. Masowy wywóz towarów w połączeniu z sowieckim systemem gospodarowania prowadził do ciągłego braku podstawowych artykułów na rynku. Większość towarów można było nabywać tylko w racjonowanych ilościach, po wielogodzinnym wyczekiwaniu w kolejkach. Masowe morderstwa , aresztowania, deportacje, wywłaszczenia, nowa „polityka kulturalna” oraz system chronicznego niedoboru podstawowych artykułów na rynku – wszystko to złożyło się na specyfikę sowieckiej okupacji, która w latach 1939 – 1941 kosztowała życie pół miliona Polaków, degradując jednocześnie całe państwo.

Podczas kampanii wrześniowej siły zbrojne Rzeczypospolitej dowodzone były prze Naczelnego Wodza – marszałka Edward Rydza – Śmigłego. Broniły one Rzeczypospolitej na dwóch frontach-zachodnim i wschodnim, gdzie z Armią Czerwoną stoczono walki pod Grodnem i Krockiem. Obrona Grodna toczyła się od 20 do 22-go września 1939 roku – trwały zacięte walki obrońców Grodna dowodzonych przez wiceprezydenta miasta R. Sawickiego, obrońcy miasta zostali wzmocnieni rezerwowymi pułkami kawalerii i oddziałem piechoty generała Witolda Przeździeckiego, musieli stawić opór przeważającym siłom Armii Czerwonej. W dniu 21-go września 1939 roku oddziału sowieckie po dwudniowych walkach zajmują Grodno (Grodno było jedynym miastem tak długo stawiającym im opór). Zginęło około 800 żołnierzy sowieckich, po stronie polskiej doliczono się około 100 zabitych w walce oraz zostało rozstrzelanych kilkaset osób. We wrześniu 1939 do 1941 roku Grodno znalazło się pod okupacją sowiecką, w odwet za obronę trwały masowe grabieże i gwałty. Kilka tysięcy mieszkańców deportowano na Syberię.
W dniu 22-go września 1939 roku pod Koziejowicami nad jeziorem Czarna Hańcza 101 pułk ułanów niszczy 22 czołgi sowieckie – była to największa zwycięska bitwa z oddziałami Armii Czerwonej. W działaniach wojennych wzięło udział około 1 miliona żołnierzy, później niektóre oddziały przeszły do działań partyzanckich, prowadzonych do jesieni 1940 roku. 26-go września 1939 roku w przeddzień kapitulacji Warszawy, na rozkaz Naczelnego Wodza marszałka Rydza – Śmigłego, została powołana konspiracyjna organizacja wojskowa „Służba Zwycięstwu Polski”, na przełomie 1939 i 1940 roku na rozkaz premiera rządu Rzeczypospolitej na uchodźstwie i Naczelnego Wodza generała Władysława Sikorskiego utworzono „Związek Walki Zbrojnej”, który lutego 1942 roku przekształcony został w Armię Krajową. Na obszarze całego kraju powstawały konspiracyjne organizacje wojskowe i zbrojne. Od jesieni 1939 roku poza granicami kraju trwało formowanie podporządkowanych władzom Rzeczypospolitej na uchodźstwie, regularnych formacji wojskowych. Dowodzone one były przez Naczelnych Wodzów: od września 1939 do lipca 1943 generała Sikorskiego, od lipca 1943 – do września 1944 generała Sosnowskiego, od września 1944 do listopada 1946 generała Komorowskiego., od lutego do maja 1945 obowiązki Naczelnego Wodza pełnił generał Władysław Anders. 27-go września 1939 powołano w Warszawie na rozkaz Naczelnego Wodza Służbę Zwycięstwu Polski, którą na przełomie lat 1939/ 1940 przekształcono w Związek Walki Zbrojnej ,14-go lutego 1942 przemianowano go na Armię Krajową stanowiącą podziemne siły zbrojne Rzeczypospolitej, jednocześnie kształtowały się instytucje Polskiego Państwa Podziemnego. Ruch oporu był zwalczany przez władze okupacyjne ZSRR lub rządy kolaboracyjne, organizacje konspiracyjne rozbijano masowymi aresztowaniami, wielu bojowników było więzionych, zginęło w obozach. W trakcie represji stosowano zasadę zbiorowej odpowiedzialności. Niektóre oddziały Armii Czerwonej dokonywały egzekucji za żołnierzach Wojska Polskiego, funkcjonariuszach Policji Państwowej. W wyniku działań wojennych i późniejszych aresztowań uwięziono ponad 230 tysięcy żołnierzy Wojska Polskiego, policjantów, funkcjonariuszy żandarmerii, urzędników państwowych. Po ucieczce około 10 tysięcy jeńców, przekazaniu Niemcom ponad 40 tysięcy i zwolnieniu około 42 tysięcy w listopadzie 1939 w niewoli znajdowało się około 170 tysięcy żołnierzy, umieszczonych w 139 obozach, w tym 90 na okupowanym obszarze Rzeczypospolitej m.in. Frydrychówka, Husiatyn, Monasterzyska, Nitów, Nowogród Wołyński. Jeńcy wykorzystywani byli do pracy niewolniczej przy budowie dróg, obiektów wojskowych. Od marca do kwietnia 1940 roku trwały masowe egzekucje oficerów Wojska Polskiego i innych więźniów obozów w Kozielsku, Charkowie i Twerze. W 1940 – 1941 jeńców stopniowo przewożono w głąb ZSRR do łagrów, ostateczną ewakuację przeprowadzono po rozpoczęciu w czerwcu 1941 roku wojny niemiecko – sowieckiej. 29 listopada 1939 roku obywatelom polskim przymusowo nadawano obywatelstwo sowieckie, a od lutego do maja 1940 roku odbył się spis ludności i wydanie dowodów osobistych .Terror NKWD obejmował wszystkie warstwy społeczne i narodowości, na łagry skazywano działaczy politycznych, oficerów Wojska Polskiego, funkcjonariuszy Policji Państwowej , urzędników państwowych, intelektualistów, uciekinierów wojennych, osoby oskarżone o uchylanie się od płacenia podatków lub oddawania kontyngentów. Dane dotyczące ilości łagrów i więźniów są niepewne. Początkowo istniało dużo niewielkich łagrów. Od 1929 – 1930 system łagrów szybko powiększał się, spełniając równocześnie funkcje represyjne i stanowiąc źródła taniej siły roboczej. Oficjalnie dane liczbowe obejmują okres 1934 – 1953. Według nich w 1934 przebywało w łagrach 510 tysięcy więźniów, od 1935 zawsze ponad 1,2 miliona, od 1948 co najmniej 2,2 miliona. Według tych danych przez łagry i kolonie przeszło około 10 – 12 milionów osób, śmiertelność wynosiła 5 – 6% rocznie, więźniowie polityczni stanowili 20 – 50%. W 1940 istniały 53 łagry, które miały kilka tysięcy filii i 425 kolonii oraz osobne kolonie dla młodocianych. Po uzgodnionej w ramach paktu Ribbentrop – Mołotow agresji na Polskę i zajęciu jej wschodnich ziem władze sowieckie przystąpiły do planowej polityki depolonizacji, połączonej z masowym terrorem. Temu celowi służyły deportacje ludności cywilnej w głąb ZSRR. Już w 1937 roku tego rodzaju przymusowa wywózka do Kazachstanu dotknęła kilkudziesięciotysięczną mniejszość polską z przygranicznych terenów Białorusi i Ukrainy. Po agresji 17-go września 1939 władze sowieckie przesiedliły około 200 000 polskich podoficerów i żołnierzy oraz 10 000 oficerów –większość z tej ostatniej grupy padła w 1940 roku ofiarą masowego mordu w Katyniu. Kolejne trzy masowe akcje deportacyjne przeprowadzono w dniach 8 – 10-go lutego, 13 – 15-go kwietnia i 20 – 30-go czerwca 1940 roku. W pierwszej z nich wywieziono około 220 000 osób, w drugiej 320 000, w trzeciej 240 000. W tej liczbie ze względu na wywożenie całych rodzin znaleźli się także starcy i dzieci. Wśród wysiedlonych przeważali przedstawiciele przedwojennego aparatu władzy – urzędnicy, kolejarze, leśnicy, a także działacze partii politycznych i organizacji społecznych, właściciele przedsiębiorstw gospodarczych, Polacy osiedleni na ziemiach wschodnich po 1920 roku i uciekinierzy z centralnej polski, obawiający się niemieckich represji w 1939 roku. Podstawowym celem tych trzech deportacji było pozbawienie ziem wschodnich Rzeczypospolitej najbardziej uświadomionej politycznie, najsilniej związaną z polską państwowością i kultury grupy społecznej. Nieco inne oblicza miała deportacja przeprowadzona w czerwcu 1941 roku, gdyż oprócz osób uznanych za wrogo usposobione do ZSRR, objęła przede wszystkim kwalifikowanych pracowników zatrudnionych w przemyśle, rzemiośle i transporcie – nabierając charakteru ewakuacyjnego. Ogółem wywieziono w niej około 300 000 osób. Deportacje przeprowadzały organy sowieckiej policji politycznej – NKWD. Wszyscy wysiedlani mogli zabrać ze sobą niewielki bagaż, a na jego spakowanie pozostawiono od 15 – 30 minut. W zasadzie cały majątek deportowanych zostawał na miejscu. Wysiedlanych przewożono pod eskortą w zamkniętych, nie ogrzewanych wagonach towarowych, także podczas ostrych mrozów, bardzo często bez wyżywienia. Zwłaszcza podczas pierwszej lutowej wielu wywiezionych umarło z głodu i zimna. Wielka śmiertelność utrzymywała się także w nowych miejscach osiedlenia, zwłaszcza w obozach na terenie Syberii i Kazachstanu. W czerwcu i lipcu 1940 roku władze sowieckie deportowały również ludność z Litwy i Łotwy. Z Litwy wywieziono w głąb ZSRR m.in. około 12 000 polskich oficerów i żołnierzy, z Łotwy około 200 polskich oficerów. Kolejna fala deportacji w głąb ZSRR objęła ziemie wschodnie Rzeczypospolitej wraz z postępami Armii Czerwonej od wiosny 1944 roku. Wywożono wówczas przede wszystkim żołnierzy Armii Krajowej ujętych po ujawnieniu w ramach akcji „Burza” i członków innych organizacji konspiracyjnych – łącznie około 100 000 osób. Ogółem sowieckie deportacje z ziem wschodnich Rzeczypospolitej w całym okresie II wojny objęły z górą 1 500 000 w tym ponad 1 000 000 Polaków, zmieniając zasadniczo demograficzny, kulturalny i ekonomiczny charakter tego terytorium. Władze sowieckie w zamyśle jak najszybszego zrusyfikowania zajętego terenu przesiedlały nań jednocześnie Rosjan z głębi ZSRR. Łącznie przybyło na te obszary kilkaset tysięcy przedwojennych obywateli ZSRR.

Od kwietnia do maja 1940 roku w lesie koło Katynia NKWD, na podstawie decyzji Stalina i Biura Politycznego KC WKP(b), zostało zamordowanych około 4,4 tys. jeńców - oficerów polskich z obozu w Kozielsku. Wyszniweć w latach 1943–44 był miejscem masowych mordów ludności dokonywanych przez nacjonalistów ukraińskich. Borysław – od września 1939–41 roku znalazł się pod okupacją sowiecką, odbywały się tu deportacje ludności (gł. Polaków) w głąb ZSRR. Lwów - we wrześniu 1939 roku stał się ośrodkiem oporu polskiego pod dowództwem generała W.Langnera, 12–20/21-go września bezskutecznie był szturmowany przez wojska niemieckie. W wyniku polsko – sowieckich rokowań, gwarantujących m.in. żołnierzom polskim prawo swobodnego przekroczenia granicy rumuńskiej lub węgierskiej albo pozostania w kraju. 22-go września do Lwowa wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Strona sowiecka nie dotrzymała umowy - internowano około 2 tysięcy oficerów i około 8 tysięcy podoficerów i szeregowców. Część jeńców wywieziono w głąb ZSRR, oficerów osadzono w obozie w Starobielsku. 28-go października 1939 roku włączony do Ukraińskiej SRR. Od grudnia 1939 roku miały miejsce masowe aresztowania i deportacje w głąb ZSRR, głównie inteligencji i oficerów polskich oraz Żydów i Ukraińców. Po klęsce wrześniowej we Lwowie znalazło się wielu pisarzy i naukowców polskich, część z nich podjęła współpracę z tutejszymi instytucjami i prokomunistyczną prasą polską - miesięcznikiem społeczno - litewskim „Nowe Widnokręgi” oraz gazetą „Czerwony Sztandar”. Istniało szkolnictwo polskie, w latach 1940–41 występował Polski Teatr Dramatyczny - kierowany przez W.Krasnowieckiego. Sokal – od września 1939–41 roku znalazł się pod okupacją sowiecką, obywały się tu masowe deportacje mieszkańców w głąb ZSRR. Brześć – we wrześniu 1939 roku stał się miejscem spotkania i wspólnej defilady wojsk niemieckich i sowieckich uczestniczących w agresji na Polskę. Następnie do 1941 roku znalazł pod okupacją sowiecką, gdzie masowo odbywały się deportacje ludności (głównie Polaków) w głąb ZSRR. Miejscowości okupowane przez Sowietów skąd odbywały się masowe deortacje ludności w głąb ZSRR: Białystok, Bełz, Borysław, Brasław, Brody, Brzeżany, Buczacz, Czortków, Dawidgródek, Hajnówka, Halicz, Kobryń, Kołomyja, Kowel, Krzemieniec, Lida, Łuck (również duży napływ Żydów), Nieśwież, Mościska, Nowogródek, Podkamień, San (podczas okupacji sowieckiej w latach 1939 – 1941 został podzielony wzdłuż Sanu na część okupacyjną sowiecką i niemiecką - w strefie sowieckiej deportacje ludności w głąb ZSRR, w tym około 7 tysięcy Żydów), Równe, Ruś Czarna, Ruś Czerwona, Sambor (w latach 1939 – 1941 znalazł pod okupacją sowiecką obywały się tu masowe deportacje mieszkańców, w tym wielu polskich i żydowskich rodzin w głąb ZSRR), Słonim, Sokal, Stryj, Tarnopol, Zasław.

Po 17-go września 1939 do obozów radzieckich trfiło około 400 tysięcy Polaków zamieszkałych na terenach anektowanych do ZSRR. Zostali oni rozmiszczeni w 2,5 tysiącach obozów w rejonie Archangielska, Norylska, w Zagłębiu Donieckim i Kazachstanie. Umieszczonych w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oficerów wojska, straży granicznej, służby więziennej i policji – zamordowano. Obozy internowania żołnierzy polskich podczas II Wojny Światowej były miejscem przymusowego pobytu części żołnierzy Wojska Polskiego, którzy po upadku kampanii wrześniowej w 1939 roku znaleźli się na terytorium państw neutralnych. Już we wrześniu 1939 roku powstały obozy w Rumuni (około 21 tysięcy żołnierzy, w tym 3 tysiące oficerów), na Węgrzech (około 40 tysięcy, w tym 5,4 tysiąca oficerów), na Litwie (13 tysięcy, w tym 2,5 tysiąca oficerów), na Łotwie (1,3 tysiąca, w tym 176 oficerów), w Szwecji (okręty podwodne: „Ryś”, „Sęp” i „Żbik” z załogami. Do czerwca 1940 roku, w wyniku akcji władz Rzeczypospolitej na uchodźstwie, przy przychylnej postawie władz państw internujących, duża część internowanych została ewakuowana do Francji i na Bliski Wschód (łącznie ponad 40 tysięcy żołnierzy). Kilka tysięcy powróciło do okupowanej Polski, pozostałych w obozach żołnierzy wywieziono do Niemiec i ZSRR – w czerwcu i lipcu 1940 roku z Litwy i Łotwy do obozu w Ostaszkowie, we wrześniu 1941 roku zwolnieni wstąpili do Armii Polskiej generała Władysława Andersa.

Na anektowanych przez ZSRR ziemiach wschodniej części II Rzeczypospolitej wielkie straty przyniosło zniszczenie polskiej państwowości i podporządkowywanie społeczeństwa ideologii komunistycznej, likwidacja dworów i ziemiaństwa, ukrainizacja w duchu stalinowskim oraz litwinizacja. Okupanci upaństwowili publiczne zbiory dzieł kultury i sztuki, pozostawiając je w zasadzie na miejscu. Ze względów ideologicznych i policyjnych dokonywali dewastacji w archiwach i bibliotekach. Akty barbarzyństwa i grabieży, połączone z aresztowaniami, mordowaniem i wysiedleniami ludności polskiej, spowodowały zniszczenia i rozproszenie większości kolekcji prywatnych. W wyniku wymuszonej zmiany granic kultura polska utraciła znajdujące się na ziemiach wschodnich zasoby dóbr kultury.
W dniu 22-go czerwca 1941 roku o godzinie 3,30 cztery miliony 600 tysięcy żołnierzy niemieckich i 900 tysięcy ich sojuszników wspieranych przez 47200 dział, 4000 czołgów, 5000 samolotów i 190 okrętów wojennych rozpoczęło realizację planu „Barbarossa”-uderzenia Niemiec na Rosję. Świat zamarł patrząc jak niemieckie dywizje pancerne rozcinały linie sowieckiej obrony. Pierwsze dni natarcia zdawały się potwierdzić słowa Adolfa Hitlera: ”Kiedy zacznie się operacja Barbarossa świat wstrzyma oddech z podziwu i nic nie powie”........


Literatura :
 „Wrzesień 1939” – Andrzej Krzysztof Kunert – Warszawa 1993
 „Jeśli zapomnę o nich” – Grażyna Lipińska – Warszawa
 „Sensacje XX wieku – Druga Wojna Światowa” – Bogusław Wołoszański – Warszawa 1996
 „Sensacje XX wieku – Ten okrutny wiek” – Bugusław Wołoszański – Warszawa 1995
 „Inny Świat” – Gustaw Herling Grudziński – Warszawa 1992
 „Ludzie, społeczeństwo, cywilizacje – Historia XIX i XX wieku” – Warszawa 2003
 „Encyklopedia II Wojny Światowej” – S. L. Mayer – Kraków 1994