Ziemie polskie w czasie II wojny światowej.
Państwo polskie po wielu latach przebywania pod zaborami, odrodziło się po pierwszej wojnie światowej jako wolny i niepodległy kraj. Jego mieszkańcy nie cieszyli się jednak odzyskaną wolnością zbyt długo. Sąsiadujący z Polską – Niemcy szybko zdołali odbudować swoją armię i we wrześniu 1939 roku rozpoczęli kolejny globalny konflikt zbrojny ( drugą wojnę światową ) wkraczający na ziemie suwerennego państwa polskiego. Mimo zaciekłej obrony, wojska polskie były bezsilne wobec większej i lepiej uzbrojonej armii niemieckiej. Polacy bronili się cały wrzesień i początek października. Mimo iż wojna obronna nie przyniosła sukcesu militarnego Polakom, to zakończyła ona okres bezkrwawych zwycięstw Hitlera. Polacy nie byli w stanie sami stawić czoła jednej z najlepszych ówczesnych armii świata, atakującej z trzech stron na Polskę, a od 17 września wspomaganej przez wojska radzieckie ze wschodu. Zawiedli Polaków ich sprzymierzeńcy: Anglia i Francja, które mimo wcześniejszych obietnic nie zaatakowały Niemiec po rozpoczęciu agresji na Polskę. Ofiarna polska wojna zniwelowała jednak niemiecki plan wojny błyskawicznej i zakończyła okres ustępstw aliantów w stosunku do III Rzeszy. Mimo iż wojska polski poniosły ogromne straty, to zadały także dotkliwe rany armią Niemiec i Związku Radzieckiego. Podział ziem polskich między III Rzeszę i Związek Radziecki został już wstępnie dokonany przez przedstawicieli tych państw w tajnym protokole ustanowionym na zawartym 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie pakcie Ribbentrop – Mołotow. 28 września 1939 roku rządy Niemiec i ZSRR zawarły w Moskwie kolejne porozumienie – traktat „O granicach i przyjaźni”, a zawierał on nowy podział ziem polskich między te dwa mocarstwa. Dotychczasowa granica oddzielająca niemiecko – radzieckie interesy w Polsce ustalona w pakcie Ribbentrop – Mołotow na linii rzek: Narwi, Wisły i Sanu została nieco zmodyfikowana. ZSRR „odstąpił” Niemcom województwo lubelskie i część warszawskiego w zamian za rezygnację Rzeszy ze swoich wpływów na Litwie, którą wraz z Łotwą i Estonią, Hitler uznał za strefę wpływów radzieckich. W ten sposób pod okupacją radziecką znalazło się ponad 200 tys. km2 Polski przedwrześniowej z 12 mln jej obywateli, natomiast Rzesza zagarnęła 189 tys. km2 z 22 mln mieszkańców. Jeszcze podczas trwania walk na ziemiach polskich, najwyższe władze polskie uciekły do Rumunii, gdzie zostały wkrótce internowane. W tej sytuacji prezydent Ignacy Mościcki wyznaczył na swojego następcę Władysława Raczkiewicza. Nowy prezydent misję utworzenia rządu powierzył Władysławowi Sikorskiemu, jednemu z przywódców przedwojennej opozycji antysanacyjnej. Sikorski objął wkrótce również stanowisko Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych. W ten sposób jeszcze we wrześniu 1939 roku na terenie sprzymierzonej Francji, został powołany nowy rząd Rzeczypospolitej Polskiej, którego głównymi zadaniami było: kontynuowanie walki z Niemcami, organizowanie wojsk polskich na Zachodzie i współdziałanie z Wielką Brytanią i Francją. Rząd ten został wkrótce uznany przez wszystkie państwa koalicji antyhitlerowskiej, co oznaczało ciągłość państwowości polskiej. Przegranie wojny obronnej przez Polaków i postanowieniach paktu Ribbentrop – Mołotow zmodyfikowane w traktacie „O granicach i przyjaźni” z 28 września 1939 roku, oznaczało podział Polski na dwie strefy okupacyjne – niemiecką i radziecką. Okupowane przez Niemców ziemie polskie zostały podzielone na dwie części: Pomorze, Wolne miasto Gdańsk, Wielkopolska i Górny Śląsk zostały włączone bezpośrednio do III Rzeszy, natomiast na pozostałych terenach zostało utworzone Generalne Gubernatorstwo ze stolicą w Krakowie, którego pierwszym Generalnym Gubernatorem został Hans Frank. Od pierwszych dni okupacji, Niemcy dążyli do zagłady narodu polskiego drogą biologicznego wyniszczenia, germanizacji, prześladowań i przesiedleń. Ostrzej zamierzenia te były realizowane na terenach bezpośrednio włączonych do Trzeciej Rzeszy. Niemcy planowali w przeciągu 10 lat usunąć z tych terenów wszelkie ślady polskości. Na tych ziemiach został obowiązkowy język wprowadzony niemiecki, rozpoczęto masowe, brutalne przesiedlenia
ludności polskiej na tereny Generalnej Guberni lub na roboty przymusowe do Niemiec.
Rozpoczęły się także masowe aresztowania, wywózki do obozów koncentracyjnych i publiczne egzekucje. Wszelkie dobra ziemskie, majątki, zakłady przemysłowe itp. Osób wysiedlanych były konfiskowane lub przekazywane niemieckim kolonistą. Wszelkie polskie instytucje zostały zamknięte. Szczególnie prześladowana była inteligencja żydowska i cygańska. Lżejsze represje były stosowane na terenie Generalnego Gubernatorstwa, gdzie program germanizacji został odłożony na okres późniejszy. Polacy mieli prawo o własnego języka i kształcenia na poziomie szkolnictwa podstawowego i zawodowego, jednak bez przedmiotów nauczających o historii państwa polskiego jak historia lub geografia. Zamknięto wszystkie polskie teatry, muzea, biblioteki i tym podobne instytucje kulturalne. Podstawowym celem germanizacji było zniszczenie polskiej kultury i religii, oraz zlikwidowanie polskiej elity umysłowej i politycznej, a reszty narodu polskiego stworzenia zaplecza siły roboczej, niewolniczo pracującej dla dobra Rzeszy. Likwidacja mieszkańców Polski ( głównie Żydów i Cyganów ) odbywała się w zakładanych od 1940 roku obozach koncentracyjnych. Takich obozów było mnóstwo, a symbolem zbrodni nazistów są takie miejsca jak Oświęcim, Brzezinka, Treblinak i Majdanek. Masowo wywożeni do takich obozów ludzie byli ograbiani ze wszelkich dóbr materialnych a następnie poddawania selekcji. Jednostki słabsze były kierowane do masowej zagłady i zbrodniczych eksperymentów medycznych, natomiast osoby silniejsze stanowiły bezlitośnie wyzyskiwaną siłę roboczą. Ogrom zbrodni hitlerowskiej można przedstawić na przykładzie znanego na całym świecie obozu zagłady, który mieścił się w Oświęcimiu. Tylko w tym obozie zginęło blisko 1,5 mln ludzi, z czego przeważającą większość ( około 1 mln ) stanowili Żydzi. Był to naród skazany przez hitlerowców na unicestwienie. W każdym większym mieście była odizolowana od reszty miasta dzielnica, na terenie której mieściło się getto żydowskie. Warunki w takich gettach były ciężkie do zniesienia, dlatego duża część zamieszkujących je Żydów umierała na ich terenie, a pozostali byli masowo wywożeni do obozów zagłady. Największe w Europie getto żydowskie mieściło się w Warszawie, w którym to na niewielkim terenie Niemcy zamknęli około pół miliona Żydów. Ciężkie warunki życia panowały także na terenach polskich, wcielonych po wrześniu 1939 roku do ZSRR. Przez bardzo długi okres czasu zbrodnie dokonywane przez okupanta radzieckiego były tuszowane przez władze PRL, lecz w ostatnich latach zostały one publicznie ujawnione. Po zakończeniu działań wojennych tereny polskie zostały przyłączone do Związku Radzieckiego wraz z zamieszkującą je ludnością. NKWD rozpoczęła na tych ziemiach akcję, która już od kilku lat była prowadzona na terenie ZSRR, czyli tzw. Oczyszczanie z „elementów niepożądanych” stanowiących zagrożenie dla istnienia ZSRR. Za wrogów Związku Radzieckiego uważano przede wszystkim właścicieli majątków ziemskich, pracowników przedwojennego aparatu państwowego, działaczy politycznych i społecznych, urzędników, wojskowych itp. . Ta część społeczeństwa w pierwszej kolejności była aresztowana i wywożona w głąb ZSRR, głównie do obozów pracy na Syberii i w Kazachstanie. Pozostała część społeczeństwa nie mogła się także czuć bezpieczna, gdyż aparat terroru działał bardzo sprawnie, a NKWD wystarczył bezpodstawny donos by uznać człowieka za winnego. Jeżeli ktoś nie chciał się dobrowolnie przyznać do zarzuconego mu czynu, to owo przyznanie wymuszało się na nim podczas długich i okrutnych przesłuchań. Tragicznie zakończyły się także losy około 230 tys. polskich jeńców wojennych ( głównie oficerów służby czynnej i rezerwy ), którzy we wrześniu 1939 roku dostali się do niewoli radzieckiej. Byli oni zsyłani do obozów pracy niewolniczej, gdzie wielu z nich zginęło. W marcu 1940 roku na Kremlu zapadła decyzja o likwidacji polskich oficerów, którą osobiście podpisał Stalin. W latach 1939 – 1941 w wyniku różnych form
eksterminacji zginęło ponad 150 tys. polskich jeńców wojennych, lecz ich liczba ciągle
wzrasta na skutek odkrywania coraz to nowych grobów Polaków na terenie byłego ZSRR. Dla 15 tys. oficerów polskich zostały utworzone specjalne obozy w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Prawie wszyscy więźniowie tych obozów zostali wymordowani, głównie w Katyniu, Charkowie i Miednoje. Nie są jednak znane dokładne dane dotyczące tych zbrodni dokonanych przez NKWD. Zajęcie ziem polskich przez wrogie armie zmusiło żołnierzy wojska polskiego, którym udało się uniknąć wzięcia do niewoli, do „zejścia do podziemia”. Władzę nad w ten sposób formującymi się organizacjami zbrojnymi przejął rząd polski, który po klęsce Francji ewakuował się wraz z częścią Polskich Sił Zbrojnych do Anglii. W skład tego rządu wchodzili członkowie czterech partii politycznych: Polskiej Partii Socjalistycznej „Wolność, Równość, Niepodległość”, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego (endecji) i Stronnictwa Pracy, z którym osobiście był związany premier Władysław Sikorski. Generał Sikorski był także zwierzchnikiem Polskich Sił Zbrojnych walczących u boku aliantów oraz w kraju. W Polsce początkowo nie było zorganizowanych. Polacy w każdy możliwy sposób starali się utrudniać działania okupantów, począwszy od uchylania się od dostarczania żywności dla wojska, przez zniżanie produkcji na potrzeby armii a skończywszy na ukrywaniu przedmiotów wartościowych dla kultury polskiej. Działały także konspiracyjne drukarnie i wydawnictwa. Powstawały także tajne szkoły w stopniu średnim i wyższym. Polacy zaczęli także organizować oddziały zbrojne. Jeszcze przed kapitulacją Warszawy powstała w nie Służba Zwycięstwu Polsce ( 27 września 1939 roku ). Po dwóch miesiącach działalności na rozkaz Władysława Sikorskiego została przekształcona w tajną organizację wojskową – Związek Walki Zbrojnej, a następnie w 1942 roku w Armię Krajową ( AK ), której dowódcą został mianowany generał Stefan „Grot” Rowecki. Po jego aresztowaniu w 1943 roku stanowisko to przejął Tadeusz „Bór” Komorowski. Armia Krajowa liczyła wtedy ponad 250 tys. żołnierzy. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie chciał przeprowadzić akcje scaleniową, podczas której wszystkie organizacje podziemne miały podporządkować swoje komórki wojskowe strukturą Armii Krajowej. Jednak nie wszystkie organizacje wojskowe podporządkowały się temu rozkazowi. Obok Armii Krajowej inną wielką tajną polską organizacją wojskową były Bataliony Chłopskie, liczące ponad 100 tys. żołnierzy, partyzantka konspiracyjna na wsi podporządkowana Stronnictwu Narodowemu, nie w pełni przyłączyła się do Armii Krajowej. Część jej członków, przeciwnych akcji scaleniowej, utworzyła Narodowe Siły Zbrojne ( NSZ ) o obliczu skrajnie prawicowym. Celem głównym Armii Krajowej było przygotowanie ogólnonarodowego powstania w terminie uzgodnionym z rządem polskim w Londynie i jego sojusznikami. Rząd był przeciwny organizowaniu większych akcji zbrojnych w terenie, gdyż były one zawsze okupione dużymi stratami, a przynosiły mizerny skutek. Jednak przez cały czas Armia Krajowa prowadziła tzw. walkę bieżącą, czyli działania dywersyjne, mające za zadanie osłabienie potencjału militarnego nieprzyjaciela, oraz akcje odwetowe, za terror stosowany wobec społeczeństwa polskiego. Akcjami dywersyjnymi zajmowały się specjalne oddziały pod kierownictwem „Kedywu” – od Kierownictwa Dywersji. „Kedyw” podzielony był na dwie części: na terenach niemieckich działał Związek Odwet, a na Kresach Wschodnich organizacja „Wachlarz”. Oddział „Kedywu” przeprowadził wiele trudnych operacji dywersyjnych jak na przykład: zamach na kata Warszawy, dowódcę SS i Policji, generała Franza Kutscherę, zamach w Krakowie na generała Franka Koppe, odbicie z transportu gestapo harcmistrza Jana „Rudego” Bytnara. Głównodowodzącym „Kedywu” był początkowo pułkownik Emil „Nil” Fieldorf, a następnie pułkownik Jan „Radosław” Mazurkiewicz. W ramach Armii Krajowej działała także młodzież zgrupowana w Związku Harcerstwa Polskiego, który w czasie okupacji występował pod
pseudonimem Szarych Szeregów. Wśród dowództwa Armii Krajowej było wielu
„cichociemnych” – polskich żołnierzy szkolnych w Anglii, a następnie zrzuconych w Polsce w celu rozbudowy organizacji wojskowych. Armia Krajowa posiadała też dobrze zorganizowaną siatkę wywiadowczą, która między innymi dostarczała dokumentację i prototypy rakiet V1 i V2 aliantom, oraz namierzyła fabryki je produkujące, które zostały zbombardowane przez lotnictwo alianckie. Mimo iż dowództwo Armii Krajowej nie zezwalało na większe akcje wojskowe w terenie, to zezwoliło na taką działalność oddziałom z Zamojszczyzny, dzięki którym została powstrzymana niemiecka akcja wysiedlania i pacyfikowania tamtejszej ludności w celu ustąpienia miejsca niemieckim kolonizatorom. Oddziały Armii Krajowej i Gwardii Ludowej także z pomocą powstańcom warszawskiego getta żydowskiego. Armia Krajowa była siłą zbrojną Polskiego Państwa Podziemnego. Działalność polityczną i administracyjną prowadziły jednak władze cywilne Polski Podziemne. Sprawy polityczne należały do Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, do którego wchodzili przedstawiciele czterech głównych partii tworzących koalicyjny rząd polski na emigracji. Konspiracyjny rząd w kraju i jego organizację terenową tworzyła Delegatura. Na jej czele stał Delegat Rządu na Kraju, który pełnił funkcję zastępczą premiera rządu polskiego w Londynie. W ramach delegatury wyodrębniony został specjalny pion pod nazwą Kierownictwo Walki Cywilnej. Zajmował się organizowaniem różnego rodzaju oporu przeciwko okupantowi nie związanego z działalnością wojskową. Kierownictwo Walki Cywilnej organizowało nauczanie w tajnych szkołach, zajmowało się opieką więźniami, organizowało pomoc dla przesiedlanej ludności, wydawało czasopisma i różnego rodzaju publikacje. Delegaturze podlegały także różnego rodzaju organizacje społeczne jak na przykład Rada Pomocy Żydom „Żegota”. Władze Polski Podziemne nie były jednak jedynymi organizacjami społecznymi działającymi na terenach polskich, gdyż na początku stycznia 1942 roku na polecenie Stalina z Moskwy do Warszawy przybyła grupa komunistycznych działacz, którzy utworzyli Polską Partię Robotnicza ( PPR ). Na jej czele stanął początkowo Marceli Nowostko. Został on jedna wkrótce zabity na skutek wewnętrznych sporów i jego miejsce zajął Paweł Finder. Gdy jesienią 1943 roku został on aresztowany przez gestapo, zastąpił go krajowy działacz dawnej Komunistycznej Partii Polski Władysław „Wiesław” Gomółka. Od momentu powstania Polska Partia Robotnicza rozpoczęła organizację własnych oddziałów zbrojnych, które w marcu 1942 roku rozpoczęły działalność pod nazwą Gwardii Ludowej. Ludność jednak podchodziła z nieufnością do tej organizacji ze względu na zwierzchnictwo nad nią ZSRR. Dlatego nie doszło do współpracy komunistów z Delegaturą Rządu na Kraj. Tak więc Polska Partia Robotnicza była zmuszona prowadzić odrębną działalność w polskim podziemiu pod kontrolą ZSRR. W listopadzie 1943 roku PPR przedstawiła swój program oraz zapatrywania na wygląd państwa polskiego pod nazwą „O co walczymy ”. Na przełomie lat 1943 i 1944 PPR powołała Radę narodową, pretendującą do roli podziemnego parlamentu polskiego. Jej przewodniczącym został Bolesław Bierut. Krajowa Rada Narodowa powołała Armię Ludową do której wcielono Gwardię Ludową i kilka mniejszych formacji zbrojnych lewicy ruchu ludowego I socjalistycznego. Rozrastanie się sieci konspiracyjnej KRN było zalążkiem władzy komunistycznej w Polsce. Polskie organizacje komunistyczne rozrastały się także w ZSRR. Utworzony w marcu 1943 roku Związek Patriotów Polskich (ZPP) stał się centralnym ośrodkiem spraw polskich w Związku Radzieckim. Głównymi jego działaczami była Wanda Wasilewska i Alfred Lampe. W imieniu ZPP Wanda Wasilewska wystąpiła do Stalina z propozycją zorganizowania jednostek wojska polskiego w ramach sojuszniczej armii radzieckiej. Polskie dywizje tworzone w Siedlcach nad Oką witały polskich ochotników
narodowymi sztandarami i polskim umundurowaniem. Większość Polaków przybywała tutaj
jednak dlatego, iż była to jedyna szansa wydostania się z łagrów i więzień rosyjskich. W ten sposób na terenie ZSRR powstały dwie duże polskie armie i komuniści polscy posiadali realną siłę zbrojną, która miała wkrótce odegrać realną rolę w walce o ustrój nowo powstałego państwa polskiego. Po przełomowym roku 1943 stało się oczywiste, że na ziemie polskie wkroczą wojska radzieckie, nie jak zaś wcześniej przewidywano sprzymierzone wojska alianckie. Skutkiem tego było opracowanie przez Komendę Główną Armii Krajowej planu "Burza". Miała ona na celu zajmowanie ziem polskich po wycofujących się oddziałach niemieckich i przyjmowanie wkraczającej Armii Czerwonej na terenie już zajętym przez oddziały Armii Krajowej. W lutym 1944 oddziały Armii Krajowej rozpoczęły realizację planu "Burza" na terenach Kresów Wschodnich. Operacja "Burza" przeszkadzała realizacji planu Stalina dotyczącego podporządkowania ZSRR wyzwolonych terenów Polski. Dlatego często dochodziło do walk pomiędzy oddziałami Armii Czerwonej i AK. Żołnierze AK którzy nie chcieli się przyłączyć do Armii Czerwonej byli internowani w głąb ZSRR, natomiast pozostałe oddziały AK musiały stopniowo powracać do konspiracji. W lipcu 1944 roku przebywający w Moskwie członkowie kierownictwa KRN za zgodą Stalina podjęli decyzję o powołaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) jako organu władzy wykonawczej w kraju. Oznaczało to istnienie drugiego ośrodka władzy w kraju, niezależnie od rządu w Londynie i Państwa Podziemnego. Z datą 22 lipca 1944 roku opracowany został Manifest PKWN. Określał on ustrój i podział władzy w nowo powstającym państwie polskim i jako głównego sojusznika i zwierzchnika Polski wskazywał ZSRR. Powołanie PKWN zakończyło pierwszy etap walki komunistów o władze w powojennej Polsce. Ogłoszenie Manifestu oznaczało, że przystąpili oni do jej przejmowania. Mieli oni wielkiego sojusznika w tej walce, którym niewątpliwie był Związek Radziecki. Przejmowanie władzy przez PKWN na terenach wyzwolonych zmusiło władze Podziemnego Państwa Polskiego do rozpoczęciu powstania w Warszawie, która miała stać się stolicą przyszłej Polski. Gdy 31 lipca wojska radzieckie zbliżyły się w okolice Warszawy, Komendant Główny AK - generał Tadeusz "Bór" Komorowski wydał rozkaz rozpoczęcia "zwielokrotnionej Burzy" 1 sierpnia o godzinie 17:00 (tzw. godzina "W"). W ten sposób rozpoczęło się Powstanie Warszawskie. Ponad 20 tys. żołnierzy AK uderzyło na wybrane punkty strategiczne miasta. Powstańcom nie udało się jednak opanować wielu strategicznych punktów jak na przykład mosty na Wiśle, dworce kolejowe, lotniska itp. Główną tego przyczyną było słabe uzbrojenie oddziałów powstańczych. Jednak po kilku dniach powstańcy opanowali większą część śródmieścia, Żoliborza, Woli, część Mokotowa, Ochoty i Czerniakowa. Pod koniec pierwszego tygodnia powstania inicjatywę przejęli jednak Niemcy. Pierwsze uderzenie poszło na Wolę, gdzie tylko 5 i 6 sierpnia hitlerowcy wymordowali 40 tys. ludzi, głównie cywilów. Z każdym dniem powstania zmniejszały się tereny zajęte przez powstańców. Brakowało żywności, lekarstw, amunicji, leków itd. Mimo pomocy dostarczanej przez aliantów w postaci zrzutów broni i żywności, większość tych dostaw trafiał do Niemców, ponieważ bombowcom alianckim brakowało paliwa na wykonanie precyzyjnego zrzutu, a Armia Czerwona nie chciała zezwolić na lądowanie maszyn alianckich, dostarczających pomocy powstańcom, na swoich lotniskach. Wojska Armii Czerwonej wstrzymały także swoją ofensywę i czekał na przedpolach Warszawy na wygaśnięcie powstania. Próbę sforsowania Wisły i udzielenia pomocy walczącym rodakom podjęła 1 Armia Wojska Polskiego ,jednak nie otrzymała od Rosjan osłony artyleryjskiej i musiała się wycofać. Powstanie ostatecznie upadło 2 października 1944 roku. Upadek powstania zadecydował ostatecznie o przejęciu władzy w odradzającej się
Polsce przez PKWN i tym samym o zmianie ustroju państwa polskiego na komunistyczny.
Głównym sprzymierzeńcem odradzającej się Polski został ZSRR. Ostateczne granice ziem
państwa polskiego zostały ustanowione na powojennej konferencji w Jałcie.
Bibliografia:
- „Mała Encyklopedia Wojskowa” Wydawnictwo Ministerstwa obrony narodowej
- „Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej” Czesław Łuczaki
- „Historia Polski 1914 – 1997” Wojciech Roszkowski
- „Multimedialna Encyklopedia PWN”
- „Multimedialna Encyklopedia Gutenberga”
- „Świat Wiedzy“ Marshalla Cavendisch
-7-