Zabytki sakralne Ząbkowic Śląskich do drugiej połowy XVIII wieku

Wstęp

Zasługę założenia Ząbkowic przypisuje się prawnukowi Bolesława Wysokiego - Henrykowi IV Probusowi. Ziemia ząbkowicka leży wówczas w obrębie piastowskiego księstwa wrocławskiego. W 1290 roku po śmierci księcia w związku z podziałem księstwa wrocławskiego Ząbkowice i okolice znalazły się w granicach księstwa świdnickiego, rządzonego silną ręką przez księcia Bolka I . Zgodnie z ówczesną zasadą podziałów dynastycznych w 1301 roku (po jego śmierci księcia), księstwo świdnickie przypadło w udziale jego nieletnim synom: Bernardowi, Henrykowi i Bolkowi . W 1321 roku najmłodszy z braci Bolko otrzymuje we władanie wschodnią cześć księstwa świdnickiego z Ziębicami i Ząbkowicami. Obiera Ziębice na swoją siedzibę i przybiera imię Bolka II. Prawdopodobnie wydarzyło się to przed 7 stycznia 1315 roku, ponieważ od tego czasu datują się wystąpienia Bolka II dotyczące tejże dzielnicy . W ten sposób powstaje samodzielne, piastowskie księstwo ziębickie, które daje początek powstałemu później powiatowi ząbkowickiemu.
Od początku rządów Piastów ziębickich Ząbkowice były przedmiotem zastawów.
W 1351 roku zostały ostatecznie sprzedane królowi czeskiemu Karolowi IV za 6.000 grzywien praskich groszy . Data ta jest jedną z ważniejszych, bowiem zamyka ona ostatecznie okres piastowski w historii miasta. Odtąd na ząbkowickim zamku urzędują królewscy starostowie, a w herbie miasta w miejsce piastowskiego orła pojawia się luksemburski lew. Ząbkowice stają się stolicą utworzonego wówczas dystryktu miejskiego (Weichbild Frankenstein), który był pierwowzorem powstałego w XVII wieku powiatu ząbkowickiego.




Rozdział I
ZESPÓŁ KOŚCIOŁA FARNEGO ŚW. ANNY


Kościół parafialny św. Anny powstał równocześnie z miastem. W dniu 9 I 1292 r., czyli pięć lat po pierwszej wzmiance o Ząbkowicach, występuje Cristianus plebanus
de Sadelno. Pierwsza wzmianka o budowie kościoła w Ząbkowicach jest dziesięć lat późniejsza. W dokumencie z 14 X 1302 r. proboszcz Krystian wyjaśnia, że zmarły wójt Hermann na łożu śmierci zapisał jemu i jego następcom 1 ferton rocznego czynszu.
Syn Hermana, obecny wójt Arnold, dodał do tego legatu 2 skoty. W styczniu 1330 r. parafia otrzymała od księcia Bolka II ziębickiego dwie darowizny. Pierwsza to 2,5 łana ziemi we wsi Tarnów, którą parafia otrzymała 11 stycznia, następnie dwa dni później dochody z 21 łanów w Strąkowej. Ten ostatni z zapisów przeznaczony był na utrzymanie altarysty i proboszcza oraz na fundację ołtarza św. Krzyża. Mogłoby to świadczyć o skończeniu budowy . Data skończenia budowy znana jest wyłącznie z XVII-wiecznej kroniki Ząbkowic autorstwa Martina Koblitza. Wzmiankuje on to wydarzenie przed rokiem 1413, zaznaczając, że inni wymieniają rok 1415. Rozbieżność można wytłumaczyć jako pomyłkę w odczycie ostatniej cyfry z niezachowanego średniowiecznego źródła . Pięć lat po zakończeniu budowy kościoła miał powstać klasztor augustianów, usytuowany tuż obok. Niestety, nie ma bardziej szczegółowych informacji na ten temat, a sama placówka musiała istnieć bardzo krótko. Dnia 20 marca 1428 r. husyci zdobyli i spalili Ząbkowice. W płomieniach spłonął kościół parafialny, kościół dominikanów i większość domów. Wkrótce zaczęto naprawiać zniszczenia. Dobudowano nową nawę główną i nawy boczne. Kronikarz Koblitz napisał,
że nawy zaczęto wznosić w lipcu 1447, a nawę główną ukończono w roku 1453 . W 1507 r. została wzniesiona kaplica bractwa maryjnego, w której odbywały się msze dla jego członków. W ołtarzu tej kaplicy znajdowała się scena mistycznego polowania na jednorożca. W tym samym roku został zbudowany ganek łączący kościół z Krzywą Wieżą, czyli kościelną dzwonnicą. Ganek przetrwał do 1598 r., gdy w wyniku uszkodzenia został

rozebrany . W czasie wojny trzydziestoletniej odbywały się przemarsze wojsk, które nie sprzyjały pracom budowlanym w kościele. W 1651 r. odbyła się wizytacja. Z jej protokołu dowiadujemy się, że w świątyni znajdowało się wtedy 5 ołtarzy . W 1680 roku cmentarz przykościelny został otoczony murem. Okazała brama z zamykanymi wrotami, znajdująca się przy Krzywej Wieży, była jedynym wejściem. Proboszcz Andreas Jacobus Cassart, który objął urząd w 1698 roku, dokonał poważniejszych zmian. Rok po objęciu tego stanowiska polecił wybić okna w murze oddzielającym kaplicę bracką od prezbiterium, pobielić kościół
i wykonać nowe ławki, które ustawiono wiosną 1700 r. Nowy ołtarz główny, konfesjonał
i krata zamykająca kaplicę chrzcielną zostały wybudowane wiosną następnego roku. Remont dachu w 1706 r. był ostatnią pracą wykonaną za czasów proboszcza Cassarta. Następne prace wykonana w latach 30. W 1731 roku rozebrano starą emporę organową. Na jej miejscu wzniesiono nową i zostały na niej umieszczone nowe organy. Czwartego lipca 1735 r.,
w wyniku przemieszczenia tumby pod północną ścianę, ze środka prezbiterium został usunięty nagrobek Karola I i jego żony Anny . Dzisiejszy swój wygląd kościół św. Anny zawdzięcza pracom wykonanym w II połowie XIX wieku. W 1861 r. Z kościoła dominikanów zostały przeniesione do fary obrazy drogi krzyżowej. Obrazy odnowił malarz Karl Krachwitz, zaś nowymi ramami do tych obrazów zajął się cieśla Franz Xaver Moschner z Braszowic. Koszt renowacji wyniósł 2568 marek, z tego malarz otrzymał 1680, cieśla 840,
a reszta poszła na prace pomocnicze. Wszystko to zafundował Josef Welzel z Olbrachcic. Obrazy zostały poświęcone przez proboszcza 15 lutego 1861 roku i w tym samym czasie zawieszono je w kościele . W 1915 roku konserwator zabytków, po wcześniejszych rozmowach w Ząbkowicach, zezwolił na zburzenie starej szkoły, znajdującej się
w południowo-zachodnim narożniku terenu przykościelnego. Po II wojnie światowej,
w latach 1976-1977 przeprowadzono remont wnętrza. Polegał on na usunięciu wilgoci
i grzyba z tynków, osuszeniu cegieł i wymalowaniu ścian techniką wapienno-kazeinową .

Ząbkowicka fara jest orientowanym trójnawowym, ośmioprzęsłowym kościołem halowym. Ściany zewnętrzne zostały częściowo oblicowane cegłą maszynową, zendrówki użyto do muru gotyckiego. Bryłę budowli wzbogacają liczne przybudówki. Prezbiterium jest szersze od nawy środkowej, czteroprzęsłowe, zamknięte trójbocznie. Ośmioboczne filary międzynawowe wspierają się na cokołach z profilowanymi bazami i gzymsem impostowym. Od strony nawy głównej posiadają lizeny. Pomiędzy filarami znajdują się uskokowe arkady. Kościół nakrywają cztery typy sklepień: nad prezbiterium i nawą główną sieciowe;
nad nawami bocznymi, zakrystią i kaplicą chrzcielną jest sklepienie krzyżowo-żebrowe; gwiaździste czteroramienne nad północną kruchtą i w kaplicy bractwa Maryjnego oraz ośmioramienne nad zachodnim przęsłem nawy głównej . Sklepienie prezbiterium zawiera
5 ozdobnych zworników. Od wschodu przedstawiona jest płaskorzeźba, polichromowana głowa brodatego i wąsatego mężczyzny, zapewne jest nim św. Jan Chrzciciel, patron diecezji wrocławskiej. Następnym zwornikiem jest monogram Marii. Środkowy przedstawia malowany czteropolowy herb biskupstwa wrocławskiego, a czwarty od wschodu gmerk zwieńczony hełmem ze skrzydłami z jakby klejnotem, w którym został przedstawiony młot skrzyżowany z nieokreślonym przedmiotem . Ołtarz główny składa się z wysokiej mensy ujętej dwoma bramkami. Okazałe tabernakulum, znajdujące się nad mensą, zamknięte jest konchą wspierającą się na kolumnach. W tle znajdują się dwie ustawione skośnie pary kolumn dźwigające odcinki belkowania ze zwieńczeniami ujętymi w woluty . Dolną część ołtarza stanowi tabernakulum. Na czterech kompozytowych kolumnach wspiera się baldachim. Miejscem przechowywania Najświętszego Sakramentu jest dolna część tabernakulum . Po południowej stronie prezbiterium, znajduje się niewielka kaplica, zamknięta kratą. W jej wnętrzu znajduje się kaplica chrzcielna .


Ryc. 1Kościół św. Anny – nawa główna

Ryc. 2 Kościół św. Anny - widok z zewnątrz
Rozdział II
KOŚCIÓŁ PW. PODWYŻSZENIA KRZYŻA ŚWIĘTEGO
I KLASZTOR PODOMINIKAŃSKI


Z jałmużn zebranych na terenie Polski i Czech w 1221 roku został wzniesiony
w Ząbkowicach klasztor dominikanów. Klasztor ten miał swoje początki w Przyłęku. Zmiana miejsca pobytu dominikanów była związana z upadkiem Przyłęku, który stracił prawa miejskie na rzecz Ząbkowic . Od 1683 roku, raz w tygodniu, w kościele podominikańskim wygłaszano kazanie po polsku. W II połowie XVII wieku i na początku XVIII wieku spotkało się wielu przeorów przeorów polskich nazwiskach. Utworzono bractwa, których zadaniem było umacnianie pobożności. Najstarszym z nich było Arcybractwo Różańcowe, założone
w 1666 roku . Podczas wielkiego pożaru w dniu 24 kwietnia 1858 roku kościół znalazł się
w niebezpieczeństwie. Ogień ogarnął przylegające do niego zabudowania. W tej sytuacji pastor Hermann Graeve wszedł do kościoła, ukląkł przed ołtarzem i modlił się do Boga
o ratunek. Nagle wiatr zmienił kierunek i świątynia ocalała. W tym dniu spłonęło ¾ miasta .W dniu 21 VIII 1946 roku kościół oraz klasztor wraz z przyległościami przyjęło 11 sióstr Franciszkanek Najświętszego Sakramentu. W dniu 29 września odbyła się tam pierwsza msza. Po jej zakończeniu wystawiono Najświętszy sakrament do adoracji i od tej pory trwa
w kościele nieustanna adoracja .
Świątynia podominikańska jest odmianą kaplicową halowego kościoła ścienno-filarowego. Jest orientowaną budowlą murowaną i tynkowaną z trójprzęsłowym, prosto zamkniętym prezbiterium i pięcioprzęsłowym korpusie. Prezbiterium jest wyraźnie niższe od nawy głównej. Budowla kościoła jest położona poniżej poziomu terenu. Wnętrze kościoła jest nakryte sklepieniami krzyżowymi na gurtach .




Ryc. 3 Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego
Rozdział III
KOŚCIÓŁ PW. ŚW. JÓZEFA OBLUBIEŃCA NMP


Fundatorem klasztoru bonifratrów jest były skarbnik miejski Erdmann Joseph Tschirsch. Siódmego lipca 1847 roku zaczęto wznosić budowlę równoległą do obecnej ulicy
1 maja. W 1949 roku trwały prace wykończeniowe wewnątrz. Dzień poświęcenia kościoła wypadł w dniu świętego Franciszka Ksawerego, czyli 3 XII 1850 roku.Kolejna rozbudowa kościoła odbyła się w latach 1900-1902. Wzniesiono wówczas skrzydło prostopadłe do kościoła i budynki gospodarcze. W latach 1905-1908 została przebudowana stara część szpitala znajdującego się przy klasztorze.
Kościół jest budowlą neogotycką, tynkowaną, murowaną z cegły, z wejściem od wschodu, a ołtarzem głównym po zachodniej stronie. Świątynia składa się z trójprzęsłowego zamkniętego prezbiterium, dwuprzęsłowego transeptu, czteroprzęsłowego korpusu
i dostawionej od wschodu czterokondygnacyjnej wieży. Od północy przylegają do kościoła zabudowania klasztoru i szpital. Są to budowle murowane z cegły, tynkowane, dwukondygnacyjne, podpiwniczone, trzytraktowe. Nad zachodnim wejściem znajduje się herb bonifratrów. Przy południowej części szpitala ustawiony jest kamienny krucyfiks. Dawny ogród klasztorny rozciąga się za kościołem i szpitalem. Obecnie jest on bardzo zniszczony. Z pierwotnego urządzenia zachowały się jedynie ruiny kapliczki
oraz znajdujący się przy prezbiterium betonowy pomniczek przedstawiający św. Józefa
z malutkim Jezusem i piłą .

Rozdział IV
KOŚCIÓŁ PW. ŚW. JERZEGO
I DAWNY SZPITAL BOŻOGROBOWCÓW


Szpital bożogrobowców pw. św. Jerzego został ufundowany w 1319 roku przez ówczesnego wójta ząbkowickiego . W roku 1418 wzniesiono budynek szpitala. Utrzymywał on ponad 20 osób. W okresie wojny trzydziestoletniej kościół pw. św. Jerzego został spalony. Z pierwotnej świątyni zostało jedynie prezbiterium. Nawa główna początkowo została prowizorycznie odbudowana z drewna. Później była jeszcze wielokrotnie remontowana, m. in. w 1806, 1816, 1857 i w 1903 roku. Najbardziej widoczny był remont
z lat 1816-1817. W 1931 roku podczas prac restauratorskich odkryto gotyckie malowidła na wschodnim przęśle południowej ściany prezbiterium tego kościoła. Od lat 60. świątynia jest własnością kościoła prawosławnego. Mszę w tej świątyni odprawia ksiądz dojeżdżający raz
w miesiącu z Jeleniej Góry. W lecie 1998 roku ksiądz przeprowadził częściowy remont kościoła. Odbył się on z pieniędzy konserwatora zabytków.
Kościół św. Jerzego jest budowlą murowaną z kamienia i cegły, otynkowaną, orientowaną na planie prostokąta. Składa się z nawy głównej i prosto zamkniętego, oszkarpowanego prezbiterium. Wejście prowadzi przez gotycki portal, od strony północnej. Od południa do prezbiterium kościoła przylegają zabudowania dawnego szpitala, zwanego później domem burmistrza. Obecnie jest to budynek mieszkalny .

Rozdział V
KOŚCIÓŁ PW. ŚW. JADWIGI W SADLNIE


Wieś Sadlno (obecnie leżąca w granicach administracyjnych Ząbkowic Śląskich) leży w dolinie rzek Buszówki i Zatoki. Zwarta zabudowa po obu stronach szosy prowadzącej do Nysy nadaje tej osadzie charakter ulicówki. Pierwsze wzmianki o kościele w tej miejscowości wiążą się z legendą. Około 1200 roku na wzgórzu, na którym stoi dzisiejszy kościół, przebywała księżna Jadwiga. Bardzo silny wiatr zerwał jej z głowy zasłonę, co uznała za znak Boży. Postanowiła więc wybudować w tym miejscu kościół. Pierwsza drewniana kaplica miała zostać wybudowana około 1204 lub 1208 roku. Miała być ona poświęcona św. Witowi. W roku 1447 walący się drewniany kościółek został rozebrany. Podczas rozbiórki znaleziono deskę z napisem, że kościół jest budowany z fundacji św. Jadwigi. W latach 1468-1482 został wybudowany nowy kościół, z kamienia, i otrzymał nowe wezwanie – św. Jadwigi.
W październiku 1998 roku wybuchł w świątyni pożar. Jego powodem były nieugaszone świece. W jego wyniku ołtarz św. Wita uległ zwęgleniu, a malowidła zostały uszkodzone przez dym. W roku 1919, malarze Schneider i Kurz przeprowadzili prace restauratorskie. Odnowiono też wnętrze kościoła. Koszt prac wyniósł 30000 marek. Sumę tą pokryła kasa kościoła w Sadlnie, a także odszkodowanie wypłacone przez firmę ubezpieczeniową.
Kościół w Sadlnie jest przykładem architektury barokowej z barokowym i rokokowym wyposażeniem wnętrza. Z dawnego kościoła zachowała się jedynie wieża, zbudowana w stylu barokowym w roku 1721. Piękne freski, pokrywające sklepienie kościoła zostały namalowane przez Joanna Michaela Steinera w 1758 roku. Dobór przedstawień wyraża typowy program kontrreformacyjny: kult Trójcy Świętej, Najświętszej Maryi Panny i świętej – patronki kościoła .


Ryc.4 Kościół św. Jadwigi - widok z zewnątrz
Zakończenie

W pracy opisałem piękne zabytki sakralne Ząbkowic Śląskich do I połowy XVIII wieku. Starałem się zebrać jak najciekawsze materiały by w sposób właściwy opisać te zabytki.
Nasza miejscowość leży na Przedgórzu Sudeckim w południowo-wschodniej części Dolnego Śląska. O założeniu miasta w tym miejscu zadecydowało zapewne jego dogodne położenie przy ważnym szlaku handlowym łączącym Wrocław z Pragą.
Dolny Śląsk jest specyficznym regionem, wielo-kulturowym, który przez wiele lat przeżywał lata świetności i biedy. Polskie, czeskie i niemieckie korzenie tak się na siebie nakładały, gmatwały, że dziś nie sposób uniknąć wielu argumentów i pretensji zgłaszanych
z rozmaitych stron. Jednak wiele zagadek potrafi nam wyjaśnić łaciński XIII wieczny rękopis „Księga henrykowska” i przywrócić nam poczucie gospodarza, który nie tylko objął dziedzictwo, ale jest przede wszystkim za nie odpowiedzialny.

Spis rycin

Ryc. 1 Kościół św. Anny – nawa główna
Ryc. 2 Kościół św. Anny - widok z zewnątrz
Ryc. 3 Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego
Ryc.4 Kościół św. Jadwigi - widok z zewnątrz

Wykaz literatury

Dolny Śląsk, praca zbiorowa pod red., K. Sosnowskiego, M. Suchockiego, cz. II, Instytut
Zachodni, Poznań – Wrocław 1948
Dziedzic M., Organiściak J. Ząbkowickie., Ząbkowickie opowieści. Zabytki Ząbkowic
Śląskich, Ząbkowice Śląskie 2000
Petran E., Erinnerungsbltter aus den ersten Jahrzehnten der Geschichte des
Diakonissenmutterhauses zu Frankenstein: zur Feier des 50 jhrigen Jubilums den 7.
Mai 1916, [b.m.] 1916
Ptak. M, Sądownictwo szlacheckie Księstwa Ziębickiego, do 1570r., [w:] Acta Universitatis
Wratislaviensis, No 642, Prawo CX, Wrocław 1982
Schlesische Regesten, [w:] Codex Diplomaticus Silesiae, nr 3460.
Visitationsberichte der Dizese Breslau 1919-1923



Spis treści

Wstęp
Rozdział I. Zespół Kościoła Farnego Św. Anny
Rozdział II. Kościół Pw. Podwyższenia Krzyża Świętego
Rozdział III. Kościół Pw. Św. Józefa Oblubieńca NMP
Rozdział IV. Kościół Pw. Św. Jerzego i dawny szpital Bożogrobowców
Rozdział V. Kościół Pw. Św. Jadwigi w Sadlnie
Zakończenie
Spis rycin
Wykaz literatury