Charakterystyka gromady pajęczaków

KRÓLESTWO: Animalia (zwierzęta)
PODKRÓLESTWO: Metazoa (tkankowce)
TYP: Arthropoda (stawonogi)
PODTYP: Chelicerata (szczękoczułkowce)
GROMADA: Archanida (pajęczaki)

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GROMADY ARCHANIDA

Gromada liczy około 60 000 gatunków, z których większość to drapieżniki polujące na owady i inne stawonogi. Ciało większości pajęczaków podzielone jest na głowotułów, zwany prosomą, powstały w wyniku zlania się głowy i tułowia, oraz odwłok, czyli opistosomę. Głowotułw nie dzieli się na segmenty, w przeciwieństwie do jedenasto- lub dzieszięcio- segmentowanego odwłoku. Arachnida posiadają sześć par odnóży przyłączonych do głowotułowia, z których cztery pełnią funkcje lokomotoryczne. Pozostałe dwie pary to różniące się morfologicznie między sobą narządy gębowe. Pierwsza para to tzw. szczękoczułki, inaczej chelicery, stąd też nazwa podtypu. Służą do chwytania i uśmiercania zdobyczy. Druga para to wieloczłonowe nogogłaszczki, zwane inaczej pedipalpami. Główny człon służy do rozdrabniania pokarmu, inne pełnią rolę narządu chwytnego bądź czepnego, mogą też służyć do poruszania się. Pajęczaki jako jedyne skorupiaki nie posiadają czułków. Są to w większości zwierzęta lądowe, oddychające za pomocą tchawek lub płucotchawek. Pojawia się nowy narząd oddychania, czyli płucotchawki, zwane też workami płucnymi. Każdy worek płucny składa się z 15-20 płytek wyposażonych w drobne naczynia krwionośne i ułożonych jedna pod drugą, jak stronice książki. Powietrze wchodzi przez drobne szczeliny, tzw. przetchlinki, w brzusznej części odwłoka i krąży pomiędzy płytkami płucotchawek. Gdy przechodzi w pobliżu naczyń krwionośnych, następuje wymiana gazowa. Narządami zmysłów pajęczaków są proste oczy, których liczba jest różna u różnych gatunków, następnie szczecinki czuciowe oraz wgłębienia na powierzchni ciała pełniące rolę narządów węchu.

CHARAKTERYSTYKA RZĘDÓW

RZĄD: Scorpiones (skorpiony)

Zamieszkują one suche i gorące rejony strefy klimatu tropikalnego i subtropikalnego. Ciało wyraźnie segmentowane, pokryte jest twardym pancerzem, o barwie brunatnej, szarej lub żółtawoszarej. Skorpiony mają ogromne nogogłaszczki z silnie rozwiniętymi szczypcami, niewielkie szczękoczułki zaopatrzone w drobne szczypce. Nogogłaszczki i dwie pierwsze pary odnóży krocznych wyposażone są ponadto w płytki podstawowe, zwane też szczękowymi, służące do miażdżenia pokarmu. Odwłok skorpiona dzieli się na przedodwłok i ruchomy, sześciosegmentowy zaodwłok, stanowiący końcową część ciała, wąski i wydłużony, a jego ostatni człon, zwany telsonem, zaopatrzony jest w kolec jadowy w kształcie pazura. Skorpiony oddychają przy pomocy płucotchawek znajdujących się na odwłoku. Układ krwionośny składa się z serca, zatok i drobnych naczyń krwionośnych. Układ nerwowy jest typu drabinkowego. Skorpiony prowadzą nocny tryb życia, polują na bezkręgowce, głównie pająki, wije oraz owady i ich larwy, czasem na małe gady lub ssaki. Są jajożyworodne. W okresie godowym wykonują tańce godowe, podczas których samiec przykleja do ziemi tzw. spermatofor, samica przejmuje go i sama doprowadza do zapłodnienia. Samiec bywa pożerany przez samicę, jeśli nie zdąży uciec. W narządach rozrodczych samicy z zapłodnionych jaj wylęgają się młode, które po urodzeniu pozostają pod opieką matki przez ok. 2 miesiące. Młode są często biało ubarwione lub bezbarwne, mają kształt osobników dorosłych. Przedstawicielami rzędu Scorpiones są np. występujące w rejonie M. Śródziemnego skorpion włoski (Escorpius italicus) i skorpion polny (Buthus occitanus). Ukłucie skorpiona polnego jest zdecydowanie niebezpieczne i powinno być leczone. Jego jad zawiera toksynę złożoną z białek i hialuronidazy.

RZĄD: Palpigrada (głaszczkochody)

Liczące ponad 50 gatunków głaszczkochody żyją w wilgotnej glebie na obszarze Afryki, Ameryki Północnej i Południowej oraz Europy Południowej. Cechą różniącą Palpigrada od pozostałych pajęczaków jest obecność płytek pancerza po stronie brzusznej. Głaszczkochody mają ciało wydłużone, a odwłok zakończony jest szczeciniastym ogonkiem. Przykładowym gatunkiem jest Eukoenenia mirabilis

RZĄD: Solifugae (solfugi)

Solfugi zamieszkują strefy klimatu ciepłego i gorącego Ameryki Północnej i Południowej, Europy i Azji oraz Afryki. Są ubarwione zazwyczaj brunatnoszaro lub płowo, cechują się potężnymi szczękoczułkami w formie szczypiec, wyraźną segmentacją odwłoka oraz wydłużonymi nogogłaszczkami pełniącymi rolę organów dotyku. Solfugi żywią się owadami i inymi bezkręgowcami, atakują czasem nawet niewielkie kręgowce, np. małe jaszczurki, schwytaną ofiarę przecinają szczypcami. Samice nie opiekują się jajami ani wylęgiem. Przykładem solfuga jest Glubia dorsalis.

RZĄD: Ricinulei (kapturnice, podogony)

Kapturnice zamieszkują wilgotną ściółkę leśną i niektóre jaskinie zachodniej części Afryki Równikowej oraz Ameryki Południowej i Środkowej. Mają ciało okryte niezwykle grubym oskórkiem, barwy ciemnobrunatnej, w przedniej części głowotułowia znajduje się wyrostek posiadający ruchome połączenie z ciałem. Osiągają niewielkie rozmiary, nie przekraczające zazwyczaj 1 cm. Odżywiają się owadami, głównie larwami, atakują również termity. Narządy kopulacyjne u samców znajdują się na trzeciej parze odnóży.

RZĄD: Pseudoscorpionidea (zaleszczotki)

Zaleszczotki kształtem przypominają skorpiony, głównie dzięki dużym szczypcom z gruczołami jadowymi, znajdującymi się na końcach nogogłaszczków. Odwłok zaleszczotek jest segmentowany, owalny, szczękoczułki niewielkie, zakończone szczypcami, głowotułów pokryty pancerzem zawiera gruczoły przędne, których wydzielina służy do budowy kokonu stanowiącego ochronę dla osobników dorosłych i potomstwa. Większość gatunków to drapieżnicy, polujący na drobne owady. Są rozdzielnopłciowe. Wiosną samice składają jaja do torby lęgowej w okolicy otworu płciowego, jaja zapładniane są spermatoforem wytwarzanym przez samca, który samica wprowadza do dróg rozrodczych. Młode po wylęgu pozostają przez pewien czas pod opieką samicy. Zaleszczotki występują w różnych środowiskach, spotykane są w pomieszczeniach mieszkalnych, gdzie pełnią pożyteczną rolę atakując szkodniki. Szeroki zasięg występowania zawdzięczają m.in. zdolności przemieszczania się z owadami, do których przyczepiają się za pomocą szczypiec. Oddychają za pomocą tchawek. Poruszają się swobodnie we wszystkie strony, co jest możliwe dzięki temu, iż dwie pary nóg zaleszczotków skierowane są ku przodowi, a pozostałe ku tyłowi. W Polsce występuje około 40 gatunków zaleszczotek, których przedstawicielem jest np. Chelifer cancroides, czyli zaleszczotek pospolity czy zaleszczotek.

RZĄD: Uropygi (biczykoodwłokowce) i Amblypygi (tepoodwłokowce)

Biczykoodwłokowce łączone były niegdyś z tepoodwłokowcami w jeden rząd nagogłaszczkowców. Uropygi przypominają wyglądem skorpiony, od których różnią się jednak brakiem wygiętego do góry zaodwłoka z kolcem jadowym, a także wyraźnym oddzieleniem głowotułowia od odwłoka, na końcu którego znajduje się długa, członowana wić tworząca rodzaj ogonka. Mają silnie rozwinięte nogogłaszczki, uzbrojone w szczypce bądź pazury Uropygi prowadzą nocny tryb życia. Ich cechą charakterystyczną jest mechanizm obronny, polegający na wystrzykiwaniu (na odległość kilkudziesięciu cm) z gruczołów, położonych w okolicy odbytowej, cieczy o właściwościach żrących, wywołującej u ludzi dotkliwe oparzenia skóry, a w zetknięciu z ciałem owada powodującej rozkład jego pancerza chitynowego. Są drapieżne, atakują głównie owady i inne bezkręgowce, a także niewielkie kręgowce, np. żaby. Przedstawicielem tego rzędu stawonogów jest żyjący w Ameryce Środkowej gatunek Mastigoproctus giganteus.Wspomniany wcześniej rząd tepoodwłokowców różni się jedynie od biczykoodwłokowców brakiem ogonka oraz obecności czułek, powstałych z przekształcenia pierwszej pary odnóży krocznych. Przykładowym przedstawicielem jest Paraohyrnus laevifrons.

RZĄD: Opiliones (kosarze)

Charakteryzują się stosunkowo niewielkim ciałem, dochodzącym u największych przedstawicieli do ok. 2 cm długości, oraz niezwykle długimi nogami, osiągającymi maksymalnie ponad 20 cm długości. Nie posiadają gruczołów jadowych, a głowotułów okrywa jednolity pancerz. Zazwyczaj występuje jedna para oczu, a gatunki żyjące w jaskiniach nie posiadają narządów wzroku. Są głównie drapieżnikami, choć występują gatunki padlinożerne. Przykładem kosarza występującego w Polsce jest kosarz ścienny (Opilio parietinus), zamieszkujący głównie zabudowania.

RZĄD: Arachneae (pająki)

Posiadają wyraźnie wyodrębniony głowotułów i odwłok, połączone ze sobą pierwszym segmentem odwłoka, tzw. łącznikiem. Wszystkie pająki posiadają jad wydzielany przez gruczoł jadowy umieszczony w głowotułowiu. Ujście gruczołu jadowego mieści się w pazurkach stanowiących zakończenie szczękoczułków. Nogogłaszczki pająków są pięcioczłonowe, na ostatnim członie u samców znajduje się narząd kopulacyjny o złożonej budowie. Pająki nie przeobrażają się, wzrost następuje w toku kolejnych wylinek. Cechą charakterystyczną pająków są kądziołki przędne, wydzielające substancję krzepnącą w zetknięciu z powietrzem, służącą do budowy pajęczyny, a także warstwy ochronnej, gniazda, kryjówki - niektóre gatunki pająków używają nici pajęczyny do przemieszczania się. Pająki prowadzą drapieżny tryb życia, polują głównie na owady, najwięksi przedstawiciele pająków atakują również drobne kręgowce. Ze względu na sposób polowania wyróżnia się pająki: sieciowe, czatujące, biegające i skaczące. Przykładowym przedstawicielem rzędu jest karakurt (Latrodectus tredecimguttatus), należący do tego samego rodzaju co czarna wdowa (Latrodectus mactans), której jad jest 15 razy silniejszy od jadu grzechotnika. U zwierząt doświadczalnych, stwierdzono, iż po wstrzyknięciu jadu karakurta następuje uwalnianie acetylocholiny, obniżającej pracę serca.

RZĄD: Acarina (roztocze)

Najbardziej wyspecjalizowanym rzędem pajęczakow są roztocze. Występują niemal we wszystkich środowiskach. Większość gatunków jest wolno żyjąca, roślinożerna lub drapieżna, inne prowadzą pasożytniczy tryb życia. Jako iż odwłok roztoczy jest zrośnięty z głowotułowiem, ciało Acarina dzieli się na gnatosomę, na której znajdują się szczękoczółki i nagogłaszczki, oraz idiosomę, stanowiącą resztę ciała. Ich nogogłaszczki mogą kończyć się hakami lub przypominać odnóża kroczne; natomiast szczękoczółki mogą mieć formę kleszczy lub sztyletów. Oddychają tchawkami lub jak u większości gatunków powierzchnią skóry. Następuje w tym rzędzie redukcja układu krwionośnego, który zwykle składa się z krótkiego serca z dwoma tylko ostiami oraz wychodzącego z niego naczynia przedniego. Roztocze posiadają narządy zmysłów w postaci szczecinek oraz zagłębień, nieliczne gatunki mają oczy. Są rozdzielnopłciowe, przechodzą rozwój ze stadiami larwy i nimfy. Znanych jest ok. 20 tys. gatunków roztoczy, których przedstawicielami są m.in.: rozkruszki, świerzbowiec oraz kleszcze. Rozkruszki (Acaridae) są szkodnikami magazynów żywnościowych. Odchody rozkruszek wywołują alergie, a także zatrucia u ludzi. Są odporne na niekorzystne warunki bytowania, co znacznie utrudnia ich zwalczanie. Przedstawicielem rozkruszek jest m.in. rozkruszek mączny (Acarus siro). Świerzbowce pasożytują głównie w skórze kręgowców, zwłaszcza ptaków i ssaków. Żywią się naskórkiem bądź wnikają w głąb skóry drążąc korytarze i odżywiając się płynami ustrojowymi. Większość świerzbowców występuje kosmopolitycznie, niektóre gatunki związane są z określonymi zwierzętami, często jednak przenoszą się na innych żywicieli lub na człowieka. Świerzbowce pasożytujące w skórze lub naskórku wywołują schorzenia zwane ogólnie świerzbem, objawiające się silnym swędzeniem, stanami zapalnymi skóry, wypadaniem sierści, nadżerkami, strupami itp. Najbardziej rozpowszechniony świerzbowiec to m.in. świerzbowiec ludzki (Sarcoptes var homimis) pasożytujący w naskórku ludzkim, gdzie drąży białawe kanaliki, powodujący początkowo silne swędzenie, a następnie powstawanie wtórnych zakażeń i powikłanych schorzeń skórnych. Kleszcze dzielą się na dwie rodziny: kleszcze twarde (Ixodidea) oraz obrzeżki (Argasidae). Żywią się krwią zwierząt wczepiając się w skórę tzw. hipostomem przy pomocy szczękoczułków. Hipostom ma postać wypustki posiadającej skierowane ku tyłowi kolce utrudniające oderwanie wczepionego w skórę kleszcza. Po okresie trwającym nieraz nawet kilka tygodni kleszcz odczepia się od swojego żywiciela i wówczas samice składają jaja, po czym wspinają się na krzewy lub wysokie rośliny oczekując na kolejną ofiarę. Przykładowym gatunkiem jest występujący również w Polsce kleszcz pastwiskowy (Ixodes ricinus). Nie wytwarza jadu, ale może przenosić na człowieka dwie poważne choroby: wywoływane przez arbowirusy wiosenno-letnie zapalenie mózgu oraz chorobę wywoływaną przez krętki duru powrotnego. Obie choroby mają bardzo ostry przebieg.