W interakcje z jakimi niepedagogicznymi naukami o wychowaniu wchodzą nauki pedagogiczne?

W interakcje z jakimi niepedagogicznymi naukami o wychowaniu wchodzą nauki pedagogiczne?
Na czym interakcje te polegają?


Pedagogika jest nauką o wychowaniu człowieka. Pojęcie pedagogiki pochodzi z języka greckiego- paidagogos i oznacza „prowadzenie chłopca”. Twórcą nowożytnej pedagogiki był Jan Amos Komeński1, jako pierwszy sformułował problemy badawcze dla pedagogiki, które zawarł wraz z zasadami swojej pedagogiki w „Wielkiej dydaktyce”.
Pedagogika jako dyscyplina naukowa powstała w XIX wieku za sprawą „ojca pedagogiki”- Johana Fredricha Herbarta2. Był on pierwszym doktorem habilitowanym pedagogii jak również doprowadził do oderwania pedagogiki od filozofii. Rozwój pedagogiki jako nauki był długotrwały i powolny. Spowodowane to było brakiem podstaw do podejścia teoretycznego i naukowego opracowania zasad, norm działań wychowawczych. Zmiana nastąpiła wraz z rozwojem wiedzy przyrodniczej i społecznej oraz wykształceniem pełniejszego obrazu rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka.
Pedagogika stanowi odrębną dyscyplinę naukową, ale jednocześnie jest jedną z dziedzin nauk społecznych, ponieważ w centrum jej zainteresowań leży człowiek. Stanowi to wspólny przedmiot wszystkich nauk społecznych, co powoduje nieuchronność interakcji zachodzących pomiędzy tymi naukami. Jak już wcześniej stwierdziłam każda nauka pedagogiczna jest nauką o rozwoju i wychowaniu i jednocześnie istnieją nauki niepedagogiczne o rozwoju i wychowaniu do których zaliczyć można m.in.: filozofię, psychologię, socjologię a także nauki biomedyczne, ekonomiczne, oraz prakseologię.
W niniejszej pracy spróbuję przedstawić interakcje pedagogiki z wyżej wymienionymi naukami jak również wyjaśnić na czym owe relacje polegają.
Rozpocznę od interakcji pedagogiki z filozofią. Pod względem metod badań a także założeń światopoglądowych i wskazań ideowych pedagogika nawiązuje bezpośrednio do filozofii. Przyczyną tej interakcji jest fakt, że filozofia pomaga pedagogice w całościowym podejściu do człowieka. Ponad to filozofia udostępnia podstawowe wskaźniki wzorca osobowości człowieka, czyli pedagogika odwołuje się do pewnych prawidłowości ludzkiego istnienia w tworzeniu zasad, praw i ustalaniu norm wychowania odpowiadających aktualnym potrzebom. Jak wspominałam już na samym początku twórcą pedagogiki nowożytnej był Jan Amos Komeński, jednak od wieków poglądy pedagogiczne nawiązywały do filozoficznych przesłanek swojej epoki. Poczynając od starożytności ( filozoficzna pragmatyka sofistów, filozofia Platona i Arystotelesa, wychowanie Cycerona,)a kończąc na wieku XIX i XX ( pedagogika pod wpływem filozofii pozytywistycznej ) –W. Dielthey3 i E. Spranger 4jako źródła swych teorii wychowania dopatrują się w tzw. filozofii życia i filozofii kultury; ahistoryczny naturalizm psychoanalizy S. Freuda i A. Adlera5 to tylko nieliczne tego przykłady. Teoria wychowania czerpie dość dużo z filozofii, ponieważ to właśnie filozofia nadaje sens( określony według konkretnych zasad, za pomocą rozumu), czyli konsekwentną pod względem zarówno światopoglądowym jak i ideowym praktykę pedagogiczną , która wytycza kierunki myśli poglądów a także opinii w zakresie teorii wychowania. Nadaje treść intencjom teorii wychowania a tym samym wypełnia nią dążenia i działania pedagogiczne. Można więc stwierdzić, że jest to pewne ześrodkowanie czynności wychowawczych na ideowej pryncypialności zasad ( kierujących zachowaniem człowieka w stosunku do człowieka) oraz podejmowanie tych czynności na podstawie określonych wskaźników norm. Gdyby nie było tych zasad to teoria wychowania stałaby się pedagogicznie bezsensowna, bo nie miałaby ukierunkowania( ludzko-celowego). Szczególna rola w tym „ukierunkowywaniu” przypada filozofii materializmu dialektycznego i historycznego.
Filozofia ta wykrywa ogólne, przedmiotowo-podmiotwe zasady. Poza tym w materialno- duchowej obiektywności spaja rzeczywistość świata i człowieka z działalnością wychowawczą. Rzeczywistość ta to nic innego, jak świat społeczny istnienia człowieka i jego otoczenia i to właśnie owa rzeczywistość stanowi źródło celów człowieka i w niej rozwija się wszelka działalność pedagogiczna. Filozofia materializmu dialektycznego i historycznego ukazuje, że zarówno w teorii jak i praktyce wychowanie nigdy nie było „neutralne”, ponieważ wychowujący, jak i wychowywany przynależą różne miejsca w społeczeństwie. Człowiek jako jednostka stanowiąca zarazem przedmiot i podmiot oddziaływań i działań wychowawczych, jednostka uniwersalna a przede wszystkim samo określająca się. Ideałem wychowania opartego na tej koncepcji jest jak najszerzej rozumiany humanizm. Co najważniejsze wychowywany jest równocześnie własnym wychowawcą (a nie biernym podmiotem), co czyni go odpowiedzialnym za siebie i za swoje zachowanie. Dlatego filozofia materializmu dialektycznego i historycznego staje się dla pedagogiki teoretycznym i metodologicznym źródłem zasad poznania, ale także daje podstawy etyki i wychowania moralnego, odpowiadające godności człowieka.- ,,bądź człowiekiem” Pedagogika przeobraża wychowanie w ,,czynienie człowieka człowiekiem”, czyli przystosowywanie go do życia, do jego tworzenia i korzystania z jego uroków. Natomiast drugi człon przesłania: ,,bądź człowiekiem ‘’, czyli :”powróć do samego siebie jako do człowieka społecznego, to znaczy ludzkiego”- mowa jest tu o tym , że człowiek , który przestaje być narzędziem i środkiem staje się dla siebie i dla innych najwyższą wartością. Pedagogika w procesie wychowawczym łączy osobowościową istotę człowieka z jego społecznym istnieniem, prowadzi do zniesienia konfliktu między światem rzeczy, a nowo budowanym „światem człowieka”, konfliktu między człowiekiem ,a człowiekiem (pedagogika socjalistyczna)- człowiek jako wartość najwyższa.
Należy jednak zaznaczyć, że wiele systemów filozoficznych początkowo zamykało się na człowieka, nie doceniało go. Zapominano o człowieku konkretnym, tworząc jeden model człowieka, absolutny, ponadjednostkowy i przede wszystkim ponadhistoryczny- po prostu nierzeczywisty. Dlatego sens i celowość pedagogiki jest możliwy tylko z filozofią dla , której najwyższą wartością jest człowiek, a najważniejszym zadaniem humanizowanie świata.
Kolejne zagadnienie poruszane przeze mnie stanowi interakcja pedagogiki z psychologią. Na wstępie należy przedstawić przedmiot badań psychologii. Początkowe teorie wyjaśniania czym zajmuje się psychologia np. teoria behawioryzmu6, introspekcjonizmu7, czy psychoanaliza Freuda zostały wyparte przez następującą, właściwą teorię: psychologia jest to nauka o regulacji czynności ludzkich. Do głównych procesów regulacji zaliczamy: uczenie się8, temperament9, zdolności10, osobowość11. W związku z tym jeśli oddziaływanie pedagogiczne ma przynieść pożądane rezultaty to musi liczyć się z prawidłowościami psychologicznymi, a mianowicie procesem przyswajania wiedzy i formowania osobowości. Wszelkie oddziaływania pedagogiczne muszą być dostosowane , czyli posiadać zespół cech związanych z wiekiem osób na które oddziaływają. Badaniem właściwości funkcjonowania psychicznego w poszczególnych okresach życia zajmuje się psychologia rozwojowa. Istotnym faktem jest także to, że oddziaływania pedagogiczne musza różnic się w zależności od indywidualnych cech wychowanków: różnice temperamentu, zdolności, różnice w stosunkach rodzinnych, w toku kształcenia to czynniki różnicujące wpływ wychowawców na wychowanków. Wiąże się to z umiejętnością pedagogoga ,rozpoznania przyczyn braku pozytywnego oddziaływania na daną jednostkę(jego indywidualne problemy, trudności). Na wychowanka oddziaływuje się za pomocą określonych technik i sposobów. Natomiast każdy z tych środków posiada własne, określone właściwości ze względu na wpływ jaki wywiera na ucznia/wychowanka. I tu zaznacza się także rola psychologii, ponieważ prowadzi badania zmierzające do wykrywania tych specyficznych właściwości technik, od których zależy wpływ na osobę kształconą np. badania nad rolą filmów i telewizji. Badania psychologiczne mają duże znaczenie dla pedagogiki należą do nich np. studia nad przekazywaniem wiadomości- teoria wiadomości. To właśnie na podstawie badań psychologicznych można doprowadzić do bardzo ważnych i istotnych udoskonaleń procesu dydaktyczno- wychowawczego. Kolejnym przykładem współpracy obu nauk jest sprawdzanie wiadomości i umiejętności ucznia. W psychologii wprowadzono wiele technik zmierzających do obiektywizacji tych czynności. Przyczyniają się m.in. do bardziej sprawiedliwej oceny a także są łatwiejsze w użyciu, ponad to kierują pracą ucznia.
Należy jednak podkreślić, że nie tylko pedagogika wykorzystuje osiągnięcia psychologii, ale dzieje się również odwrotnie- również psychologia czerpie z działalności pedagogicznej bardzo ważne doświadczenia będące podstawa do weryfikacji twierdzeń psychologicznych. Można więc stwierdzić, że obie nauki są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania.
Przejdźmy do kolejnego zagadnienie jakim jest interakcja pedagogiki z socjologią. Pedagogika i socjologia posiadają wspólny przedmiot badań jakim jest proces wychowania, czyli: dorastanie do zadań, ludzi konkretnych społeczeństw danych okresów historycznych. Tak wychowanie jest definiowane przez nauki pedagogiczne. Ale jednocześnie akceptowane i wykorzystywane przez socjologię, ponieważ wskazuje, że proces ten zachodzi w obrębie danej kultury, czy też cywilizacji stanowiąc uspołecznienie jednostki w wyniku uczestnictwa jej w tym życiu społecznym. W związku z tym wykształcone zostają dwa ogniwa stosunku wychowawczego: społeczeństwo wychowujące, jako podmiot wychowawczy, a także pokolenie wychowywane, jako jego przedmiot. Widoczne są płaszczyzny tego procesu, czyli płaszczyzna wpływów wychowawczych niezamierzonych oraz płaszczyzna planowanego wychowania w zinstytucjonalizowanym systemie wychowawczym.
Proces wychowawczy przebiega inaczej w poszczególnych kulturach, czy społeczeństwach o rożnych ustrojach społeczno- gospodarczych; dostosowane do ustroju systemy oświatowe. Należy zaznaczyć, naukowe sprecyzowanie szerokiej definicji wychowawczej zawdzięczamy socjologii, ale nauka ta nie rezygnuje z badania wychowania zinstytucjonalizowanego, a nawet w wyniku analizy instytucji wychowawczych na tle życia społeczno- kulturowego, zwraca uwagę na uproszczony sposób badania tych instytucji przez pedagogów. Przy czym socjologia traktuje je na równi z innymi instytucjami, jako jedną ze swoich podstawowych dziedzin badawczych. Natomiast nieuzasadnione jest to, że wychowanie naturalne12 znajduje się często poza zasięgiem badań pedagogiki. Wychowanie jest istotnym elementem w życiu społeczeństwa i czynnikiem ogólnego postępu- staje się przedmiotem zainteresowania społecznego , jako całości.
Wychowanie zarówno w wąskim , ja i szerokim znaczeniu jest przedmiotem badań pedagogiki jak i innych nauk z nią współdziałających, w szczególności socjologii. Należy jednak zaznaczyć różnice między obiema naukami. Pedagogika spełnia funkcje ingerencyjno-integracyjną, jako nauka prakseologiczna13. Pedagogika badając proces wychowawczy ujmuje go z konieczności całościowo, we wszystkich jego aspektach- w rozwiązywaniu problemów praktycznych wykorzystuje metody badawcze i systemy wiedzy różnych nauk zajmujących się procesem wychowania. Natomiast socjologia , jako nauka opisowo- wyjaśniająca bada procesy wychowawcze w aspekcie społecznym. Analizuje je, jako zjawiska albo procesy społeczne, posługując się przy tym własnymi założeniami metodologicznymi, procedurami badawczymi i systemami wiedzy. Pojawiają się także różnice w stosunku do przedmiotu badań i chociaż jest on wspólny dla obu nauk to występują różne podejścia badawcze. Dla socjologa proces wychowawczy stanowi kategorię interesujących go zjawisk społecznych. Pedagog natomiast kierując się przesłankami prakseologicznymi ujmuje go w jego najpełniejszej strukturze- w miarę potrzeb praktyki. Różnice te spowodowane są stosowaniem w badaniach odrębnych założeń metodologicznych i systemów wiedzy.
Wspomnieć jeszcze należy, że pedagogika w badaniu różnych dziedzin procesu wychowawczego odwołuje się do poszczególnych nauk o nierównym stopniu i zakresie. Różnicowanie się badań pedagogicznych ze względu na ich przeważające nachylenie ku takiej lub innej nauce opisowo- wyjaśniającej doprowadziła do wykształcenia się tzw. kierunków pedagogicznych: filozoficznego, historycznego, socjologicznego, psychologicznego, biologicznego. Również narastające wyniki badania socjologicznego rozwinęły się stopniowo w socjologii wychowania. W związku z tym doszło także do interakcji miedzy dziedzinami naukowymi pedagogiki i socjologii, czyli pedagogiki społecznej i socjologii edukacji. Obie te dyscypliny wywodzą się z filozoficznej myśli społecznej, wyodrębniły się z licznych odmian stanowisk i teorii dotyczących wspólnego, społecznego aspektu procesów wychowawczych. Socjologia wychowania posługując się metodami badawczymi i systemami wiedzy socjologii, analizuje prawidłowości procesów wychowawczych. Pedagogika społeczna stanowi i rozwiązuje problemy prakseologiczne, kieruje się przesłankami metodologicznymi i systemami wiedzy pedagogiki. Kamiński14 stwierdza:” Socjolog wychowania- to nade wszystko inteligentny analityk; pedagog społeczny to człowiek wrażliwy na sprawy wychowania”
Kolejną interakcję stanowi interakcja pedagogiki z naukami ekonomicznymi. Ekonomiści interesują się wpływami wychowawczymi, czy tez szkolnictwem , ponieważ od zawsze szkolnictwo wywierało duży wpływ na zasoby siły roboczej, kształtując także pracownicze nawyki i umiejętności a także kwalifikacje. Jednak zainteresowania te nie wychodziły poza problematykę przygotowania wykwalifikowanej siły roboczej będącej podstawą produkcji kapitalistycznej. Zatem kształcenie to służyło do osiągnięcia zamierzonych celów prywatno- kapitalistycznych. Dlatego funkcje szkolnictwa nie będące w bezpośrednim związku z produkcją były raczej traktowane, jak forma świadczeń socjalnych zw. z określonymi klasami społecznymi i dlatego uchodziły z pola badań ekonomicznych. Praca ludzka i umiejętności pracownicze nabrały dopiero znaczenia w marksistowskiej teorii ekonomii politycznej. Marks twierdził: „siły produkcyjne oraz społeczne powiązania w bezpośrednim procesie pracy przeniosły się z pracy na kapitał”. Kapitał rozumiany ,jako określone wartości użytkowe stanowiące „warunek produkcyjny dla pracy”. Dlatego szkolnictwo powinno spełniać ściśle określone funkcje . Do podstawowych grup zagadnień leżących u podstaw działalności szkolnictwa należą: potrzeby gospodarki i kultury narodowej w zakresie kadr kwalifikowanych15, funkcje społeczno-polityczne, które powinno spełniać szkolnictwo w rozwoju kraju oraz szkolnictwo, jako forma zaspokajania potrzeb indywidualnych w dziedzinie konsumpcji usług oświatowych. Podobnie jak wśród innych dziedzin naukowych wykształciły się także w ekonomii pewne dyscypliny naukowe. A mianowicie na myśli mam ekonomikę kształcenia , której przedmiotem badawczym stały się związki i zależności pomiędzy rozwojem społeczno-gospodarczym kraju a rozwojem szkolnictwa a także zagadnienia racjonalnego gospodarowania w dziedzinie szkolnictwa. Zainteresowanie badawcze ekonomiki sferą oświatową bierze się stąd iż szkolnictwo pochłania coraz więcej środków finansowych i angażuje coraz więcej ludzi. Mamy tu do czynienia z „ekonomizacją” kształcenia- kształcenie podobnie , jak inne sfery działalności społecznej wymaga również stosowania bodźców ekonomicznych oraz nowych kryteriów ekonomiczno-pedagogicznej oceny pracy personelu pedagogicznego i administracyjnego. Badania ekonomiczno- oświatowe obejmują swym zasięgiem następujące problemy: problemy makroekonomiczne szkolnictwa dotyczące wzajemnych związków i zależności występujących pomiędzy szkolnictwem a całą gospodarką narodową16, czyli związki miedzy rozwojem gospodarczym a poziomem wykształcenia społeczeństwa
problemy mikroekonomiczne zagadnień kształcenia dotyczy strukturalno-organizacyjnych rozwiązań modelu oświaty zmierzające do realizacji celów nakreślonych dla szkolnictwa przy zachowaniu zasady racjonalnego gospodarowania środkami przeznaczonymi na kształcenie17
struktura kształcenia w szkole średniej i zasady przygotowywania w niej młodzieży do pracy zawodowej lub studiów wyższych.
Ważnym zagadnieniem badań ekonomiczno-oświatowych jest także system organizacji pracy w samej szkole18, a także dotyczące sieci szkół. Do elementów niezbędnych w badaniach nad ekonomiką kształcenia należy zaliczyć sytuację społeczno-gospodarczą, polityczną i kulturową kraju, w której działa system oświatowo-wychowawczy19. Kolejnym elementem jest uwzględnienie tego, że system oświatowo- wychowawczy opiera się na czterech zasadniczych ogniwach: wychowanie rodzinne, wychowanie przedszkolne i szkolne, wychowanie pozaszkolne( równoległe) i kształcenie ustawiczne(permanentne). Trzecim elementem, który należy wziąć pod uwagę jest pozycja szkolnictwa w obrębie systemu oświatowo-wychowawczego. Natomiast organizacja szkolnictwa powinna opierać się na następujących zasadach: powszechności20, pełnej drożności21, elastyczności kształcenia, preorientacji szkolnej i zawodowej, szerokiego profilu kształcenia, ustawiczności kształcenia, funkcjonalności22 i wewnętrznej spójności.
Również pedagogika wchodzi w interakcje z naukami biomedycznymi. Pedagogika chcąc wpływać na rozwój dziecka, człowieka musi korzystać z informacji dostarczanych przez nauki biomedyczne. Jak wiadomo człowiek rodzi się z genetycznie przekazywanymi cechami przez rodziców, natomiast dalszy rozwój jest także uwarunkowany przez warunki w jakich odbywa się proces wychowawczy. Zadaniem pedagogów jest stworzenie warunków do optymalnego rozwoju fizycznego i umysłowego dziecka. Możliwości rozwoju intelektualnego i fizycznego są określane genetycznie, natomiast pułap ich rozwoju osiąga się w przeważającym stopniu poprzez proces wychowania. Skoro wychowanie polega na ukształtowaniu osobowości , na dostarczaniu odpowiedniego zasobu wiedzy teoretycznej, a przede wszystkim na stworzeniu optymalnych warunków do jego rozwoju fizycznego musi uwzględniać biologiczne aspekty swego oddziaływania.. Również stan zdrowia, czyli stan dobrego samopoczucia fizycznego i psychicznego ma znaczący wpływ na wychowanie i nauczanie.
Należy również wspomnieć o związkach prakseologii z pedagogiką. Prakseologia to ogólna teoria sprawnego działania , dziedzina badań naukowych dotyczących metod wszelkiego celowego działania. Można określić także prakseologię jako naukę zajmującą się problematyką skutecznego działania. Można wyróżnić dwa kierunki badań, którymi posługują się prakseologowie- opisują i analizują elementy i formy działania a także formułują prakseologiczne zasady postępowania dotyczące każdej, poszczególnej dziedziny racjonalnej działalności ludzkiej. Do podstawowych pojęć prakseologii możemy zaliczyć m.in. sprawstwo, sprawność, skuteczność, czy też korzystność i ekonomiczność. Dzięki prakseologii- jej refleksji nad działaniami pedagogicznymi powstało pełniejsze zrozumienie, że pedagogice nie wystarcza czerpanie z dorobku tradycyjnego kręgu dyscyplin współdziałających. I to właśnie prakseologia znalazła się w tym nowym kręgu zainteresowań pedagogiki. Prakseologia służy (nie tylko pedagogice, ale także innym naukom) ze względu na to, że tworzy i doskonali aparaturę pojęciową, ponad to formułuje praktyczne problemy działania a także systematyzuje twierdzenia dotyczące działań. Wartość prakseologii dla pedagogiki jest bardzo duża szczególnie w zakresie tworzenia uogólnień. W związku z tym zastosowanie tych uogólnień w pedagogice jest niezbędne dlatego, że pedagogika dąży do wyodrębnienia tego, co jest w zakresie jej działań specyficzne. Zaznaczyć jednak należy, że pedagogika jako nauka oparta na danych naukowych jest stosunkowo młoda i może dojść do jej „upodobnienia” do innych dyscyplin- jest to oczywiście zjawisko niekorzystne. Poza tym prakseologia zapobiega schematyzowaniu i rutynizowaniu działań pedagogicznych, dzięki czemu działania te nie przestają być skuteczne. W zastosowaniach prakseologii w pedagogice na uwagę pedagoga zasługują takie o to walory: porozumiewawczy i porządkujący. Prakseologia dostarcza pedagogice pojęć o działaniu celowym oraz „konkretyzuje” pojęcia pedagogiczne. Ponad to prakseologia przyczynia się także do wyeliminowania z pedagogiki określeń potocznych i wieloznacznych, co w rezultacie doprowadza do usprawnienia badań naukowych. Walor porządkujący to systematyzacja- pozwala na uwzględnienie wszystkich potrzebnych w działaniu rzeczy, czy też czynności. Jednocześnie zmusza do sensownej selekcji elementów działania, nazywania ich i klasyfikowania. Prakseologia wiąże się także z planowaniem pedagogicznym, czyli przygotowawczą częścią cyklu działania zorganizowanego, a przygotowanie działalności pedagogicznej ma szczególne znaczenie.
Analizowanie procesu pedagogicznego w kategoriach prakseologicznych oznacza używanie walorów prakseologicznych na gruncie pedagogiki23.Usprawninie pracy pedagoga i realizacja prakseologicznych zadań wobec społeczeństwa wyznacza ogólne cele programu prakseologii pedagogicznej. W tworzeniu prakseologii pedagogicznej niezbędne są badania empiryczne nad strukturą działania zorganizowanego.
Na podstawie wyżej przytoczonych przykładów można zauważyć, że pedagogika wchodzi w interakcje z wieloma naukami. Zajmując się formułowaniem teorii, treści a także metod i form procesu wychowania korzysta z doświadczeń i dorobku innych nauk o wychowani a także te nauki czerpią z zasobów wiedzy pedagogiki. Pedagogika współczesna współdziała z wieloma innymi szczególnymi dyscyplinami naukowymi, które jak filozofia, psychologia, czy socjologia, w swoim zakresie uwzględniają badawczo problematykę wychowawczą, bądź stają się dla pedagogiki dyscyplinami pomocniczymi. Natomiast pod względem metodologicznym oraz pod względem założeń światopoglądowych i wskazań ideowych pedagogika nawiązuje bezpośrednio do filozofii.

Bibliografia:


PEDAGOGIKA- podręcznik akademicki pod redakcją:
Michała Godlewskiego
Stanisława Krawcewicza
Tadeusza Wujka
Warszawa 1975; wydanie trzecie