Powojenne Węgry – od końca II Wojny Światowej po powstanie w roku 1956.

Powojenne Węgry wychodziły z okresu II wojny światowej mocno osłabione. W czasie działań wojennych straciły blisko 400 tys. mieszkańców, a dalsze 250 tys. zostało wysiedlone do Związku Radzieckiego. W wyniku zniszczeń wojennych i grabieżczych działań wyzwoliciela ze wschodu, szacuje się iż w 1945 roku węgierska produkcja wyniosła 30 proc. poziomu przedwojennego, a majątek narodowy zmniejszył się o 40 proc. Pod względem terytorialnym Węgry nie poniosły strat. Na mocy traktatu pokojowego z 1947 roku wróciły do swojego przedwojennego kształtu. Czynnikiem, który najmocniej odcisnął się na powojennej historii Węgier, stał się fakt wejścia w strefę wpływów Związku Radzieckiego.

Z inicjatywy ZSRR na Węgrzech odrodziła się partia komunistyczna. Reaktywowana we wrześniu 1944 roku, liczyła zaledwie 2 500 członków. Trzy lata później partyjne legitymacje posiadało już 864 000 osób. Kierowanie Węgierską Partią Komunistyczną powierzono wracającym z ZSRR Żydom. Do ścisłego kierownictwa weszli Matyas Rakosi, Erno Gero, Mihaly Farkas i Józef Revai. Spośród działaczy węgierskich wymienić należy Laszlo Rajk i Janos Kadar.

Strategia pierwszych lat działalności komunistów nie odbiegała od powszechnie znanego w tym regionie wzorca. Partia komunistyczna tworzyła szeroką koalicję ze wszystkimi antyfaszystowskimi siłami politycznymi w kraju, obejmując przy tym kluczowe stanowiska w administracji. Pierwszy powojenny rząd węgierski działał zgodnie z umiarkowanie socjalnym programem debreczyńskim. Na scenie politycznej po II Wojnie Światowej na Węgrzech znajdowały się cztery znaczące siły. Poza komunistami, była to partia narodowo-ludowa, socjaldemokraci oraz największa w kraju Partia Drobnych Rolników. Zgodnie z przyjętą taktyką komunistom szybko udało się zbliżyć do dwóch pierwszych stronnictw i doprowadzić do ich rozpadu. Było to o tyle łatwe, że wielu działaczy partii narodowo-ludowej i socjaldemokratów otwarcie deklarowała sympatię dla komunistów. Duże znaczenie, podobnie jak w innych krajach regionu, odegrał aparat terroru.

Trudniejszym zadaniem dla sowieckiej agentury było pozbycie się głównego konkurenta ? Partii Drobnych Rolników, która cieszyła się naprawdę dużym poparciem wśród węgierskiego społeczeństwa. Komuniści starali się rywalizować się z nimi głównie przez obietnice radykalnej reformy rolnej, oraz inne nieracjonalne, ale popularne wśród mas pomysły rewolucji gospodarczej.

Taktyka walki z węgierskimi partiami została nazwana przez lidera węgierskich komunistów Radkosiego ?techniką salami?. Aby ją zastosować potrzebny jest osioł, którego rolę w tym wypadku spełniały wszystkie trzy partie niekomunistyczne na węgierskiej scenie politycznej. Z osła robi się kiełbasę, a następnie z czasem odcina się od niej coraz więcej plasterków. W praktyce spotkało to Partię Drobnych Rolników, która mimo bezwzględnego zwycięstwa w wyborach w listopadzie 1945 roku już dwa lata później została personalnie rozbita. Drobni Rolnicy uzyskali w wyborach 57 proc. poparcia, co pozwalało im tworzyć samodzielnie rząd, jednak na mocy zawartej przed wyborami umowy zgodzili się na wejście do rządu przedstawicieli komunistów, którzy objęli kluczowe resorty, w tym ministerstwo spraw wewnętrznych. Dalsze miesiące to stałe osłabianie zaplecza politycznego Partii Drobnych Rolników. Czołowi politycy tej partii zostali skorumpowani. Wobec tych, którzy nie chcieli ulec namowom do współpracy, stosowano bezwzględny terror, aresztowania a z czasem i egzekucje.

Wybrany w 1945 roku na premiera Ferenca Nagy z partii Drobnych Rolników musiał w dwa lata później uciekać z kraju, a wybranego w tym samym czasie prezydenta Zoltana Tyldy zmuszono do ustąpienia ze stanowiska. W sfałszowanych wyborach z sierpnia 1947 roku komuniści pokonali partię Drobnych Rolników. Partia narodowo-ludowowa uległa rozpadowi a socjaldemokraci zostali wchłonięci przez komunistów. Z połączenie tych dwóch partii powstała Węgierska Partia Pracy. Władzę w kraju przejął sekretarz generalny partii, a w późniejszych latach premier Matyas Rakosi (a właściwie Rosenfeld).

Rakosi jako pierwszy sekretarz partii rządził do 1956 roku, a jako premier do 1953 roku. Spośród licznych sukcesów tego wybitnego komunisty należy wymienić: zamach stanu z 1947 roku, rządy terroru, w czasie których straciło życie 2 tys. osób, a dalsze 150 tys. znalazło się w więzieniach (więcej niż w tym samym okresie w Polsce, gdzie liczby ludności była trzykrotnie wyższa), kolektywizację rolnictwa, która spowodowała załamanie się w 1953 roku całej węgierskiej produkcji rolnej, likwidację zakonów, aresztowania, procesy pokazowe i wyroki śmierci na przedstawicielach duchowieństwa, oraz przyjęcie w 1949 roku przez Węgry ustawy zasadniczej wzorowanej na konstytucji stalinowskiej.

Rakosi został skłoniony do ustąpienia ze stanowiska premiera na fali odwilży po śmierci Stalina w 1953 roku. Ster Węgierskiej Republiki Ludowej przejął Imre Nagy, którego działania poddano krytyce i już w dwa lata później wykluczono z partii. Funkcję premiera objął Andreas Hegedus, a Rakosiego jako ?najwierniejszego węgierskiego ucznia Stalina? wykluczono w 1956 roku z partii. Stanowisko pierwszego sekretarza objął jego blisko współpracownik, Erno Gero.

Tymczasem w kraju panowały nastroje antystalinowskie i antysocjalistyczne. Przez kraj przetaczały się masowe demonstracje. Jedna z nich, zorganizowana jako wyraz solidarności z Polską i wyrażająca poparcie dla spodziewanych zmian, których symbolem miał być Gomółka, 23 października 1956 roku przerodziła się w powstanie zbrojne. Żądano wycofania z Węgier wojsk radzieckich i poszanowania suwerenności kraju. Komitet Centralny powołał Komitet Wojskowy, który zwrócił się o natychmiastową pomoc do ZSRR. Powołano również nowy rząd na czele z odwołanym niedawno Imre Nagym, który wynegocjował wstrzymanie ofensywy radzieckiej. W trwających 4 dni walkach zginęło ponad 3 tys. osób.

Premier Nagy, który przekonywał Rosjan, że zapanował nad sytuacją, doprowadził do zawieszenia broni i uzyskał od rządu ZSRR deklarację o prawie do suwerennego samostanowienia każdego narodu o swoim losie. Skłoniło go to do rozwiązania Węgierskiej Partii Pracujących i powołania Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, w kierownictwie, której zabrakło ?partyjnego betonu?. Uważa się, że kroplą, która przelała czarę goryczy było ogłoszenie 31 października przez nowy węgierski rząd neutralności i wystąpienia republiki z Układu Warszawskiego.

W kraju zapanował chaos. W ciągu następnych kilku dni powstało blisko 70 nowych partii politycznych, a autorytet rządu spadał z godziny na godzinę. Powstał kontrrewolucyjny rząd stworzony przez węgierskich komunistów i radzieckich agentów, który wystąpił do ZSRR z prośbą o interwencję. Ofensywa Armii Radzieckiej ruszyła 4 listopada. Walki w kraju trwały do końca miesiąca. W toku działań zbrojnych zginęły kolejne tysiąca obywateli, a blisko 200 tys. osób opuściło kraj. Władzę w kraju przejął rząd Kadara, demokratycznie wybrany przez Chruszczowa i zainstalowany przy pomocy radzieckich czołgów. Premier Imre Nagy schronił się w ambasadzie Jugosławii, lecz niebawem został podstępnie aresztowany i skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano w czerwcu 1958 roku.

Jarosław Ryba
politologia - Uniwersytet Wrocławski
05.12.2007 r.