Żuromin

Początki osadnictwa w okolicach Żuromina datowane są na XI-XII w. Osada Żuromin, zwana początkowo Żeromin, Żeromino lub Żyromin powstała zapewne na jednej z polan wśród puszczy.

w 1293 roku pierwsza pisemna, informująca o tym, że dobra Żuromińskie książę mazowiecki Bolesław II podarował komesowi Brodzie ze Szreńska. Żuromin był wtedy wsią drobnoszlachecką należącą do powiatu szreńskiego na terenie ziemi Zawkrzańskiej.
Siemowit IV w 1384r. oddał Ziemię Zawkrzańską. Okres zastawu trwał do 1399 roku. Ostatecznie Zawkrze, a w tym Żuromin, znalazło się w granicach państwa Polskiego za rządów króla Jana Olbrachta w 1495r.

W tym samym czasie Żuromin z swoją okolicą jako własność szlachecka należał do rodziny Szczygłów, a kiedy minął 1489 rok miejscowość znalazła się w władaniach rodziny Dąbskich.
Na początku XVI wieku osada posiadała w 5 działach dwanaście łanów kmiecych, osiem zagród bez roli i jednego rzemieślnika. W 1578 roku osiedliło się tam około 200 mieszkańców. Misto te było już wtedy ośrodkiem handlu bydłem i końmi. Przed 1643 rokiem Żuromin znalazł się w rękach Tomasza Działyńskiego, który był wojewodą chełmińskim.

W 1703 roku Żuromin wraz z pobliskim Bieżuniem i okolicznymi dobrami stał się posagiem Anny Działyńskiej, która została wydana za mąż za Michała Zdzisława Zamoyskiego.
Dzięki przedsiębiorczości rodziny Zamojskich Żuromin zaczął przeżywać rozwój gospodarczy, religijny i kulturalny. Dużą rolę odegrał w tym względzie rozwijający się w osadzie kult Maryjny. Początki kultu Matki Bożej Żuromińskiej sięgają czasów panowania Króla Augusta II, kiedy Szwedzi dokonali najazdu na Polskę.
Początek XVIII wieku to intensywny rozwój kultu Matki Bożej Żuromińskiej. W tym czasie Biskup Płocki polecił wybudować w Żurominie kaplicę, a w 1712 roku większy kościół.
W 1714 roku przez fundację Zdzisława Zamoyskiego i Bohdana Mostowskiego Podczaszego Płockiego i potem Kasztelana Sierpeckiego, zbudowano w Żurominie drewniany kościół oraz klasztor. Kościół konsekrował Biskup Płocki Ludwik Załuski.
W 1718 roku Biskup sprowadził z Pułtuska Ojców Jezuitów, którzy mieli sprawować pieczę nad sanktuarium i założoną szkołą elementarną. W 1755 roku szkoła liczyła już 56 uczniów. W klasie I dwadzieścia dwóch uczniów, w klasie II siedemnaste uczniów, w klasie III siedemnaste uczniów.
W tym czasie Żuromin przeżywał rozkwit handlu, gdyż na targi, jarmarki i odpusty przybywało dużo handlarzy. Drewniany kościół z powodu wzrostu wiernych stawał się zbyt ciasny, dlatego Jezuici rozpoczęli starania o wybudowanie świątyni murowanej.
W 1760 roku dzięki własnym środkom i fundacji Andrzeja Zamoyskiego Jezuici rozpoczęli budowę nowej murowanej świątyni (obecnego kościoła).
13 lutego 1767r. Andrzej Zamoyski, Kanclerz Wielki Koronny uzyskał dla Żuromina prawa miejskie u króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był to przywilej na lokację miasta na prawie magdeburskim. Wydarzenie to wywarło zasadniczy wpływ na rozwój miasta i jego miejsce wśród miast północnego Mazowsza.

Andrzej Zamoyski w swoich dobrach bieżuńsko-żuromińskich zniósł pańszczyznę i zamienił ją na czynsze. Domagał się zakładania szkół po wsiach.
Postawa Zamoyskiego powodowała także migrację chłopów z okolicznych folwarków do jego dóbr.
Do szkoły elementarnej w Żurominie uczęszczało coraz więcej uczniów. Po wizytacji Generalnego Wizytatora KEN Szczepana Hołowczyca, który nie wyrażał pochlebnych opinii o szkole w Żurominie, miała ona następującą obsadę:
- kleryk Józef Rykaczewski ? nauczyciel gramatyki;
- ks. Stanisław Szabłowski ? nauki humanitarne i matematyka;
- kleryk Piotr Gantzwind ? nauczyciel języka niemieckiego.
1773 rok, budowę świątyni przerywa kasata zakonu jezuitów. Dzieło rozpoczęte przez Jezuitów dokończyli w 1778 roku Ojcowie Reformaci, sprowadzeni z Łąk Bratiańskich. Żuromin liczył wtedy 312 mieszkańców.

2 lipca 1786 roku konsekracji świątyni dokonał biskup Wojciech Józef Gadomski. W tym czasie zmarłych grzebano na cmentarzu w Lubowidzu, a Ciała zakonników wstawiano do krypt pod kościołem.
W 1782 roku szkoła parafialna w Żurominie liczyła już 150 uczniów. Mieściła się w osobnym murowanym domu krytym dachówką.

W 1792 roku Żuromin z okolicznymi dobrami stał się własnością księcia Józefa Poniatowskiego, który następnie sprzedał go Dąbrowskim. Od 1847 roku Żuromin należał do Adama Wołowskiego, który był sędzią powiatu mławskiego. W latach drugiego rozbioru szkoła reformatów w Żurominie kładła nacisk na łacinę i retorykę. Kiedy Reformaci obejmowali po Jezuitach szkołę elementarną, była ona z drewna.

W 1794 roku wielki pożar zniszczył prawie całe miasto, spłonął budynek szkoły wraz z drewnianym klasztorem. Ocalało kilka domów i nowo wybudowany, murowany kościół. Po wielkim pożarze Reformaci przy wsparciu możnych wybudowali w 1797 roku nowy, murowany, piętrowy klasztor, tworzący czworobok z wewnętrznym dziedzińcem i murowaną szkołę krytą dachówką przy cmentarzu kościelnym. Była to szkoła elementarna. Po rozbiorach kiedy Płockie przypadło Prusom, politycy pruscy wiele szkół zlikwidowali i dążyli do upaństwowienia pozostawionych w celu germanizacji. Ówczesny wizytator pruski Zllner badając stan szkół i szkółek omijał szkoły dominikanów, mariawitów, bernardynów i reformatów, które z góry były przez zaborcę skazane na zagładę.

W okresie Księstwa Warszawskiego (1807 ? 1815) szkoła elementarna prowadzona przez Reformatów uzyskała rangę podwydziałowej. Nauczali w niej ojcowie zakonnicy nie pobierając pensji. Oprócz czytania i pisania, uczono łaciny, nauk przyrodniczych, technologii, kaligrafii i rysunków. Nauczano także języka niemieckiego.
W 1819 roku szkoła podwydziałowa w Żurominie miała rektora, 3 profesorów zakonników, i jednego profesora świeckiego. Uczyło się tu 260 uczniów, w tym w klasie I ? 87 uczniów, w klasie II ? 135, w klasie III ? 38 uczniów.
Żuromin należał wówczas do guberni płockiej i obwodu mławskiego i liczył 1429 mieszkańców.

W 1824 roku szkoła uzyskała rangę szkoły wydziałowej i czynna była do 1831 roku. W 1833 roku szkołę publiczną z Żuromina przeniesiono do Mławy. Motywowano to złym stanem zabudowań szkolnych, błotnistym i niezdrowym położeniem miasta, niedostatkiem pomieszczeń dla uczniów, brakiem apteki, lekarza, poczty i niskimi notami wystawianymi przez kolejnych wizytatorów rządowych w poprzednich latach.
Ojcowie Reformaci przetrwali w Żurominie do Powstania Styczniowego.

Z 28 na 29 listopada 1864 roku, nocą do klasztoru wkroczyła żandarmeria carska, dokonała jego zamknięcia, a zakonników przewieziono siłą do Włocławka.
W Żurominie pozostawiono tylko jednego zakonnika do pełnienia posługi kapłańskiej do 1865 roku. Po tych wydarzeniach opiekę nad kościołem i Cudownym Obrazem sprawowali wikariusze z Lubowidza. W ten sposób żuromińska świątynia stała się kościołem filialnym parafii Lubowidz aż do 1908 roku.
W 1867 r. Żuromin liczył 2257 mieszkańców z czego 868 stanowiła ludność żydowska.

1 czerwca 1869 roku ukazem carskim 29 miast, w tym i Żuromin, w guberni płockiej powiecie sierpeckim, zdegradowano do rangi gminy. Za ważniejsze kryteria zachowania statusu miasta zaborca przyjął 3000 rubli rocznego budżetu i nie mniej niż 3000 mieszkańców. Żuromin tych kryteriów nie spełniał w związku z powyższym utracił prawa miejskie. Odebranie praw miejskich było jedną z form represji zaborcy za udział mieszkańców Żuromina w Powstaniu Styczniowym.

Mimo utraty praw miejskich Żuromin zachował prawo organizowania jarmarków. W tym czasie wiodącą rolę odgrywało rzemiosło. W 1883 roku władze carskie pozwoliły założyć aptekę, w której od 1913 roku pracował Stanisław Wolski brat doktora Antoniego Wolskiego. Apteka mieściła się przy Pl. Piłsudskiego w domu państwa Pajewskich i Kąpińskich. Później w to miejsce przeniósł skład apteczny Antoni Rutowski. Wdowa po Stanisławie Wolskim, wyszła za mąż po raz drugi i już jako Józefa Kocel wybudowała nową aptekę naprzeciwko magistratu.
Siedziba władz gminnych znajdował się w budynku obecnego kina "TON". Duża sala służąca wówczas do zebrań i potańcówek została w latach 70 minionego stulecia przerobiona na salę widowiskową dla potrzeb kina.

W 1895 roku w Żurominie były 182 domy, Urząd Gminy, kasa wkładowo - zaliczkowa, browar, garbarnia, 2 olejarnie, 5 młynów wiatracznych, szkoła początkowa, kościół poklasztorny filialny, synagoga i przytułek dla ubogich. W 1898 roku sklep Lisowskiego otrzymał pozwolenie na sprzedaż książek, w 1900 roku założono telegraf, a w 1902 roku założono w Żurominie pierwszą herbaciarnię, która miała być alternatywą dla 7 szynków. W aktach z 1901 roku wymienia się 9 szewców, 26 stolarzy, 16 murarzy, 13 rzeźników, 11 piekarzy (w tym 9 żydowskich), 10 kowali, 9 handlarzy bydła i koni, 4 kramarzy dewocyjnych, 3 cieśli, 3 młynarzy, 3 rymarzy, 3 restauratorów, kotlarza, kamieniarza i rybaka. W tym czasie działało 48 sklepów, w tym 46 sklepów prowadzili Żydzi.

Z powodu zbyt dużej ludności brakowało pracy. W 1901 roku z Żuromina wyjechało 279 osób do USA, Brazylii i Argentyny. Wiele osób wyjeżdżało sezonowo do robót polowych do pobliskich Prus. Część emigrantów powróciła inwestując zarobione dolary w rozwój rzemiosła i handlu, część pozostała do śmierci za oceanem wielokrotnie zostawiając żony i dzieci. Procederem nielegalnego przerzutu do Prus zajmowali się miejscowi Żydzi, którzy wyrabiali fałszywe dokumenty i przeprowadzali przez pruską granicę w Zieluniu lub w Iłowie.

W 1903 roku rozebrano stary przyklasztorny budynek szkoły a w jego miejsce postawiono za 4500 rubli piętrowy gmach szkolny.
W latach 1902 ?1906 trwały prace nad zorganizowaniem straży ogniowej. Największym problemem było zgromadzenie odpowiednich funduszy na zakup nowego sprzętu i działalność. Trudność te pokonano ustalając budżet w postaci 400 rubli z funduszy gminnych, 601 rubli z dzierżawy rzeźni, 150 rubli z miejscowego Towarzystwa Drobnego Kredytu, 300 rubli z dobrowolnych składek. Głównym inicjatorem powstania Ochotniczej Straży Ogniowej byli Antoni Wolski wspólnie z aptekarzem Pawłem Kamińskim. Pierwszy dokument dotyczący organizacji straży ochotniczej pochodzi z 10 lipca 1906 roku.

23 lipca 1905 roku mieszkańcy Żuromina odbyli naradę, po której podjęli uchwałę o utworzeniu parafii Żuromin. Projekt tej uchwały przesłano do rządu carskiego celem zatwierdzenia. Na przeszkodzie stanęły zaległe świadczenia nałożone przez zaborcę i względem parafii Lubowidz. Pierwszym rektorem żuromińskiego kościoła w latach 1903-1905 był ks. Ignacy Charszewski.
Dzięki zabiegom ks. Ignacego Staniaszki i uregulowaniu przez niego zaległości z własnych środków mieszkańcy Żuromina z poparciem Wiadrowa mogli złożyć powtórnie wniosek w 1908 roku do Biskupa Płockiego.

W 1908 roku Biskup Apolinary Wnukowski erygował parafię przy kościele Świętej Trójcy, jej patronem został się św. Antoni z Padwy. Obowiązki proboszcza biskup powierzył rektorowi żuromińskiej świątyni ks. Ignacemu Staniaszce, który pełnił tę funkcję do 1958 roku.

Początek XIX wieku to dalszy rozwój handlu i usług. W Żurominie powstała fabryka sukna, rozwinęło się rzemiosło, handel zbożem i końmi.
W tym czasie w osadzie zarejestrowani byli następujący rzemieślnicy:
- szewc Jan Radzikowski
- cieśla Władysław Zieliński
- murarz Franciszek Dąbrowski
- rzeźnicy Stanisław Białowąs, Józef Olszlegier, Antoni Rakowski i Franciszek Wiśniewski
- młynarze Jan Oryl, Wincenty Łukaszewski
- piekarze Stefan Wiliamowicz
- stelmach Jan Kępiński
- kowale Bolesław Jankowski, Jakub Karolewski, Franciszek Graczyk, Józef Jankowski
- blacharz Stanisław Piotrowski
- tapicer Bolesław Kownacki
- kominiarze Stanisław Dąbrowski, Władysław Sokołowski
- ślusarz Franciszek Sarnecki
- bednarz Teofil Włodowski
- piwowar Antoni Lissowski
- malarz Antoni Karczewski
- płóciennik Władysław Berg
- aptekarz Paweł Kamiński
- doktor medycyny Antoni Wolski w 1908 roku odszedł do Bieżunia, zastąpił go doktor Tadeusz Zaborowski
- stolarze Franciszek Kamiński, Franciszek Mieczkowski, Bolesław Milewski, Franciszek Jankowski, Bronisław Kostrzewski, Jan Szymanowski, Kazimierz Welenc, Stanisław Polewski, Bernard Zazurkin, Łukasz Lewandowski, Feliks Kubiński, Teodor Cichmiński, Franciszek Juszkiewicz, Władysław Wetmański, Stanisław Szymański, Edward Gerlach, Szczepan Komorowski, Maksymilian Cichaczewski
- starszy cechu Zygmunt Ludwimowicz
Prowadzenie usług, rzemiosła i handlu wymagało posiadanie stosownego zezwolenia ze strony władz carskich.
W 1915 roku w Żurominie zarejestrowano 53 urodzenia, 4 małżeństwa i 50 zgonów. Liczba ludności przekroczyła wówczas 4000 osób. Wójtem gminy był Franciszek Kempiński a pisarzem Bolesław Umiński.

W 1915 roku w Żurominie zarejestrowano 53 urodzenia, 4 małżeństwa i 50 zgonów. Liczba ludności przekroczyła wtedy 4000 osób. Wójtem gminy był Franciszek Kempiński a pisarzem Bolesław Umiński.

W 1919 roku podczas epidemii grypy w Żurominie zmarło 77 osób, a w pobliskim Olszewie 13 osób.
Na początku XX wieku Żuromin przeżył dalszy napływ ludności żydowskiej. Liczne w tym okresie środowisko żydowskie podtrzymywało własną hermetyczną kulturę i religię. Tradycyjnym miejscem modłów i sobotnich zgromadzeń była synagoga, jedna z pierwszych żydowskich budowli jakie pojawiły się w mieście. Synagoga stała na Placu Piłsudskiego.
Żydzi brali czynny udział w życiu publicznym, zasiadali w radzie miasta, wybierani byli na członków zarządu, działali w straży ogniowej. Żuromińscy Żydzi dominowali w handlu jako kupcy i właściciele sklepów, a także w usługach. Tylko nieliczni żyli z uprawy ziemi. W tym okresie najbardziej znani byli bracia Dawid i Mordka Ryżowy. Żona Dawida Dwojra odbierała porody. Krawcem był Icek Dragon, znanymi kupcami byli min. Abram Choronżyc i Nikita Lent ? właściciel piętrowego sklepu bławatnego posadowionego w miejscu gdzie obecnie znajduje się Urząd Miasta. Rabinem był Majer Ciechanower, a po nim około 1930 roku Benog Blumberg.
W 1921 roku na ogólną liczbę 3962 mieszkańców przypadało 1902 Żydów, a w 1931 roku na 4165 mieszkańców 1959 było Żydami. Był to najwyższy wskaźnik ludności żydowskiej w okolicy.
27 maja 1925 roku Żuromin odzyskał prawa miejskie utracone w 1869 roku. Stało się to dzięki staraniom mieszkańców, władzom powiatu sierpeckiego, do którego należał Żuromin i przychylności województwa warszawskiego.
8 października 1939 roku, po wkroczeniu Niemców, dekretem Hitlera Żuromin otrzymał nazwę Grtzen i został włączony wraz z całym północnym Mazowszem do rejencji ciechanowskiej. Władzę w mieście sprawował komisarz niemiecki
W dzisiejszych czasach w Żurominie są dwa przeczkola i dwie szkoły podstawowe. Są liczne sklepy i firmy.

Ważniejsze daty z historii Żuromina:
? 1293 r. - pierwsza wzmianka o Żurominie; książę mazowiecki Bolesław I darowuje osadę Żeromino komesowi Brodzie.
? 1410 r. - Żuromin i okolice są miejscem postoju wojsk Jagiełły w drodze na Grunwald.
? 1489 r. - przejęcie osady przez rodzinę Dębskich.
? 1643 r. - Żuromin staje się własnością Tomasz Działyńskiego, wojewody chełmińskiego.
? 1703 r. - osada przechodzi na własność Michała Zdzisława Zamoyskiego, łowczego wielkiego koronnego.
? 1714 r. - Michał Zamoyski i Bogdan Mostowski, podczaszy płocki, fundują kościół drewniany.
? 1718 r. - sprowadzenie Jezuitów; geneza powstania szkoły początkowej.
? 1734 r. - właścicielem Żuromina zostaje Andrzej Zamoyski, kanclerz wielki koronny.
? 1760 r. - Jezuici rozpoczynają budowę kościoła murowanego.
? 1767 r. - król Stanisław August Poniatowski nadaje Żurominowi prawa miejskie.
? 1778 r. - sprowadzenie do miasta zakonu Reformatów. Zgromadzenie liczy 24 członków i przejmuje dobra pojezuickie.
? 1786 r. - konsekracja nowego kościoła.
? 1794 r. - wielki pożar niszczy całe miasto, w tym szkołę i stary kościół.
? 1810 r. - Reformaci tworzą szkołę podwydziałową, podniesioną 14 lat później do rangi szkoły wydziałowej (średniej).
? 1864 r. - kasata zakonu Reformatów.
? 1869 r. - ukaz carski znosi prawa miejskie Żuromina; stagnacja w rozwoju gospodarczym.
? 1908 r. - powstaje parafia żuromińska. Pierwszym proboszczem zostaje ks. Ignacy Staniaszko, pełniący tę funkcję przez 50 lat.
? 1925 r - Żuromin odzyskuje prawa miejskie.
? 1939 r. - na mocy dekretu Hitlera Żuromin zostaje wcielony do Rzeszy otrzymując nazwę Grtzen.
? 1939-1941r. - masowe deportacje ludności żydowskiej.
? 1945 r. - do miasta wkraczają żołnierze II Frontu Białoruskiego; wyzwolenie Żuromina; miasto liczy ok. 2 tys. mieszkańców.
? 1956 r. - Żuromin zostaje stolicą powiatu.
? 1961 r. powstaje Technikum Ekonomiczne - pierwsza szkoła średnia po wojnie.
? 1972 r. - utworzenie Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Dąbrowskiej.
? 1982 r. - po ośmiu latach budowy przekazany zostaje do użytku Szpital Rejonowy.
? 1990 r. - Gmina i Miasto Żuromin staje się wspólnotą samorządową.
? 1999 r. - Miasto Żuromin zostaje siedzibą powiatu.
? 2000 r. - uroczysta koronacja Obrazu Matki Boskiej Żuromińskiej przez Prymasa Polski - Kardynała Józefa Glempa