Polityka pienężna i oddziaływania Banku Centralnego

Wstęp

Polityka pieniężna to całokształt rozwiązań i działań, które są podejmowane w gospodarce narodowej w celu zaopatrzenia jednostek gospodarujących w pieniądze i kredyt, a także w celu regulowania wielkości pieniądza .
Polityka pieniężna to zestaw decyzji dotyczących rozmiarów podaży pieniądza .
Odpowiedzialny za politykę pieniężną jest przede wszystkim bank emisyjny, który wykorzystuje banki do transmisji wysyłanych przez siebie impulsów. Odpowiedzialne za politykę pieniężną jest także państwo (rząd), które, ustalając politykę finansową, ustala nie tylko cele fiskalne, ale także cele polityki pieniężnej.
Cele polityki pieniężnej należy rozpatrywać w ramach celów stawianych przed polityką gospodarczą danego kraju. Polityka pieniężna jest bowiem, częścią tej polityki. Na osiągnięcie celów w sferze pieniężnej ma wpływ nie tylko polityka pieniężna, ale także polityka fiskalna i polityka dochodów. Podstawowym celem polityki pieniężnej jest osiągnięcie stabilizacji poziomu cen. Równocześnie trzeba pamiętać, że polityka pieniężna powinna mieć na uwadze także inne cele polityki gospodarczej: wysoki stan zatrudnienia, równowagę gospodarki zewnętrznej, wzrost gospodarczy. W związku z tym polityka pieniężna powinna sprzyjać wymienionym celom, jeśli tylko nie stoją one w sprzeczności z podstawowym celem stabilizacji cen.
Podstawowym celem polityki pieniężnej jest utrzymanie stabilności cen. Realizacja tego celu jest jednak utrudniona z następujących przyczyn.
? Oddziaływanie banku emisyjnego ma charakter pośredni. Poprzez impulsy pieniężne mają być wzbudzone reakcji w zachowaniach ogólnogospodarczych. Występują tu mechanizmy transmisji, której prawidłowości nie są do końca poznane.
? Na cele ogólnogospodarcze oddziałuje nie tylko polityka pieniężna, ale także polityka fiskalna, socjalna, płacowa i inne. Stopień współdziałania z polityką pieniężną tych innych dziedzin polityki gospodarczej nie jest do końca zbadany.
? Sformułowania celów ogólnogospodarczych nie jest zbyt precyzyjne. Dotyczy to także podstawowego celu działania polityki pieniężnej: stabilności cen. Zarówno indeks cen, jak i pojęcie stabilności mogą być prezentowane w wielu wariantach.
Realizacja celów polityki pieniężnej wymaga określenia celów pośrednich.
Cele te powinny:
? Znajdować się w zakresie problematyki pieniężnej, na którą mógłby wpływać bank centralny;
? Być sformułowane w sposób pozwalający na ocenę efektywności polityki pieniężnej;
? Być tak określone, żeby mogły stanowić sygnał o trudnościach w realizacji polityki pieniężnej;
? Być mierzalne oraz sprzyjać ocenie stopnia wykonania zadań polityki pieniężnej;
Agregatami monetarnymi, które mogą służyć jako cele pośrednie są; stopa procentowa, wielkość kredytów udzielonych przez bank oraz wskaźniki masy pieniężnej (M1, M2, M3).
Przeciwko wykorzystaniu dwóch pierwszych możliwości świadczą następujące argumenty. Wielkość stopy procentowej, która powstaje na rynku pieniężnym, może się kształtować niezależnie od intencji banku centralnego. Wynika to m.in. z wpływu, jaki mają na jej wysokość przewidywania w kwestii kształtowania się procesów inflacyjnych i koniunktury. Podobnie bank centralny ma ograniczony wpływ na kształtowanie się wielkości kredytów, jeżeli banki będą mogły korzystać z kredytów zagranicznych. Także wielkość środków na rachunkach przedsiębiorstw i ludności może ulegać dużym wahaniom, a to wpływa na wielkość kredytów. Dlatego też najbardziej prawidłowym agregatem monetarnym służącym jako cel polityk pieniężno-kredytowej banku centralnego jest wielkość masy pieniężnej.
Przy określaniu wielkości masy pieniężnej mogą być brane pod uwagę następujące wskaźniki:
? M1: gotówka i wkłady a vista;
? M2: M1 plus wkłady terminowe;
? M3; M2 plus wkłady oszczędnościowe, a także
? Pieniądz banku centralnego: gotówka plus wkłady na rachunkach w banku centralnym ewentualnie wielkość obowiązkowej rezerw.
Wykorzystanie jako głównego wskaźnika M1 lub M2 napotyka trudności, gdyż w zależności od kształtowania się stopy procentowej następuje przepływ środków z wkładów a vista na rachunki wkładów terminowych, a z wkładów terminowych na wkłady oszczędnościowe lub odwrotnie. Takich niebezpieczeństw pozbawione są wskaźniki M3 i pieniądz banku centralnego.
Wskaźnik wielkości pieniądza banku centralnego obejmuje zarówno emisję banku centralnego, jak i pośrednio emisję banków komercyjnych. Kształtowanie się wielkości pieniądza banku centralnego określa możliwości emisji kredytowej banków komercyjnych. Za wskaźnik ten, a także za wskaźniki pochodne, w dużym stopniu może odpowiadać bank centralny. Wskaźniki te, zwane indykatorami, mogą być:
? W pełni sterowane przez bank centralny;
? Ustalane ilościowo, a w związku z tym w pełni mierzalne i kontrolowane;
? Ściśle powiązane z pozostałymi celami pośrednimi polityki pieniężnej.
Do wskaźników tych należą przede wszystkim pieniądz banku centralnego (gotówka i środki na rachunkach w banku centralnym), środki banku centralnego będące w dyspozycji banków oraz wolne (potencjalnie) rezerwy banków komercyjnych w pieniądzu banku centralnego.
Efektywność działania polityki pieniężnej zależy od tego, w jakim stopniu będzie miała ona wpływ na osiągnięcie celów ogólnogospodarczych. Mechanizm transmisji między działaniem pieniężnym a osiągnięciem celu nadrzędnego jest przedmiotem teoretycznej dyskusji i badań. Nie ma ścisłych mierników określających związek między wielkością i kierunkiem impulsu pieniężnego a wielkością zmian w sferze gospodarczej. Wynika to z faktu, że transmisja impulsów monetarnych banku centralnego na gospodarcze cele nadrzędne następuje w procesie, który charakteryzuje się trudnym do prognozowania sposobem zachowania się banków, przedsiębiorstw i prywatnych gospodarstw domowych, a także państwa. Dlatego można mówić raczej tylko o pewnych kierunkach działania banku centralnego.
W celu wyjaśnienia mechanizmu transmisji powstało wiele teorii, takich jak np. portfelowe mechanizmy transmisji, majątkowe mechanizmy transmisji czy mechanizm transmisji Keynesa.
Celem polityki pieniężnej banku centralnego jest umocnienie pieniądza, co można rozumieć jako stabilizację cen, a więc kontrolę tempa inflacji. Celem pośrednim jako kontrola podaży pieniądza i kształtowania kursu walutowego. Natomiast bezpośrednie cele operacyjne polegają na kształtowaniu wielkości pieniądza rezerwowego banku centralnego (wielkości płynnych rezerw banków komercyjnych) oraz poziomu stopy procentowej. Następuje to przez takie instrumenty polityki pieniężnej banku centralnego, jak system rezerw obowiązkowych, kredyty refinansowe i operacje otwartego rynku
Polski system pieniężny i jego podmiotowy gestor-system bankowy ? przechodzą przemiany zbliżające się do form występujących w krajach o gospodarce rynkowej od 1982 roku, początek procesu transformacji od tego roku z uwagi na to, że w tym roku weszły w życie nowe ustawy z dnia 26 lutego 1982 roku: ustawa Prawo bankowe i ustawa o statucie Narodowego Banku Polskiego .Ustawy te przewidywały możliwość tworzenia nowych banków, w tym także z udziałem kapitału niepaństwowego, co przetrwało ? przynajmniej na gruncie regulacji prawnych panującą dotąd tendencję do tworzenia jednego wielkiego mono-banku łączącego funkcje banku centralnego i banków kredytowych co uważano za model bankowości właściwy dla gospodarki centralnie planowanej.
Odwrót od dążeń do całkowitej centralizacji bankowości (których wyrazem było m.in. wchłonięcie przez NBP Banku Inwestycyjnego i Powszechnej Kasy Oszczędności w latach siedemdziesiątych) w kierunku tej decentralizacji był może niewielkim ale ważnym symptomem podejmowania zmian w strukturze bankowości, mających istotne znaczenie dla działania systemu pieniężnego. Ważnym postanowieniem powołanych wyżej ustaw było formalne wydzielenie Narodowego Banku Polskiego jako banku centralnego ze struktur organizacyjnych Ministerstwa Finansów (dotąd prezes NBP był jednocześnie wiceministrem finansów, co prowadziło do bezpośredniego funkcyjnego podporządkowania banku centralnego ministrowi finansów), co można uznać za pierwszy krok w kierunku nadania bankowi centralnemu samodzielności, uważanej za jedną z podstaw sprawnego działania systemów pieniężnych w krajach o gospodarce rynkowej. Innym następstwem powołanych ustaw było utworzenie nowych banków w formie spółek akcyjnych: Banku Rozwoju Eksportu i Łódzkiego Banku Rozwoju. W roku 1988 wydzielono też ponownie ze struktury NBP Powszechną Kasę Oszczędności, która do tradycyjnej nazwy PKO dodała określenie ?Bank Państwowy? i uzyskała charakter uniwersalnego banku, uprawnionego do podejmowania wszystkich rodzajów operacji bankowych.
Zasadnicze zmiany w strukturze polskiego systemu bankowego nastąpiły dopiero w 1989 r., wraz z wejściem w życie nowych ustaw regulujących działalność banków: ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. Prawo bankowe (Dz. U. nr 4, poz. 21, z późniejszymi zmianami). Te nowe regulacje prawne nadały polskiej bankowości dwuszczeblową strukturę, właściwą bankowości w krajach o gospodarce rynkowej. W tej strukturze n szczeblu wyższym znajduje się bank centralny, na szczeblu niższym wszystkie inne banki, które niezależnie od ich nazw i zakresów działalności ? obejmuje się określeniem banków komercyjnych .

Rozdział I
Polityka pieniężna Banku Centralnego
1.1.System bankowy w Polsce.

Pierwsze zmiany dostosowujące działalność systemu bankowego do potrzeb gospodarki rynkowej nastąpiły na mocy ustawy o prawie bankowym1. Ustaw ta doprowadziła do:
1) wyodrębnienia systemu bankowego z resortu finansów i stworzenia tym samym nowej struktury gospodarczej funkcjonującej na odmiennych warunkach i powiązania,
2) uchwalania przez Sejm corocznie planu kredytowego i założeń polityki pieniężno - kredytowej,
3) powołania Rady Banku,
4) wprowadzenia umownych stosunków pomiędzy bankami a przedsiębiorstwami.

Można stwierdzić, że wiodącą funkcję w nowym systemie otrzymał NBP , który był centralnym bankiem państwa i miał uprawnienia emisyjne, kredytowe, rozliczeniowe i dewizowe2. Nie występował jednak w roli monobanku czy pozycji nadrzędnej w stosunku do innych banków. Oprócz NBP funkcjonowały BGŻ ., BH S.A., PKO S.A. oraz banki spółdzielcze. Jednak były one powiązane ściśle z poszczególnymi sektorami gospodarki lub nastawione na wąską specjalizację. BGŻ zajmował się finansowaniem i kredytowaniem rolnictwa, przemysłu rolno ? spożywczego i leśnictwa, BH S.A. obsługą rozliczeń towarowych i usługowych z zagranicą, a PKO S.A. obsługą dewizową ludności oraz finansowaniem i kredytowaniem obrotów kredytowych z zagranicą przedsiębiorstw eksportu wewnętrznego handlu zagranicznego. W tej sytuacji nie mogło być mowy o konkurencyjności na rynku usług bankowych.

___________________
1 Prawo bankowe. Ust. z dn.26 II 2000 r. ,Dz. U. 2000, nr 7,poz.56.
2 Statut NBP. Ust. z dn. 26 II 2000 r., Dz. U.2000, nr 7, poz.57.
Nowa ustawa dała jednak możliwość tworzenia nowych banków państwowych, spółdzielczych czy w postaci spółek akcyjnych. Banki zagraniczne mogły rozpocząć działalność w oparciu o zezwolenie Ministra Finansów wydanego w porozumieniu z prezesem NBP. Nowa ustawa stworzyła strukturę gospodarczą , która była niezależna i podporządkowana w głównej mierze Sejmowi i Radzie Ministrów. Sejm powołuje prezesa NBP, który odpowiada przed nim za działalność banku. Prezes NBP nie uczestniczy w posiedzeniach Rady Ministrów.

Plany kredytowe czy założenia polityki pieniężno-kredytowej uchwalone przez Sejm przyczyniły się do podniesienia ich rangi. Banki miały obowiązek uczestniczyć aktywnie w realizacji tych planów. Uzależniały one skalę kredytowania przedsiębiorstw od swych możliwości do gromadzenia środków finansowych i uzależniły wiele decyzji gospodarczych od posiadania przez przedsiębiorstwo odpowiednich środków pieniężnych. Szybko zauważono , że realizacja tych wszystkich planów i założeń wymaga skuteczniej działającego i bardziej wydajnego systemu bankowego co było przyczyną dalszych reform w oparciu o dalsze ustawy.

Powołana Rada Banku jako organ koordynujący i konsultacyjny wszystkich banków miała za zadanie usprawnić prowadzenie jednolitej polityki pieniężno-kredytowej przez aparat bankowy. W jej skład wchodzili Prezes NBP i jego pierwszy zastępca, prezesi banków o zasięgu ogólnokrajowym i przedstawiciele banków spółdzielczych.
Umowne stosunki pomiędzy przedsiębiorstwami a bankami stworzyły możliwość partnerstwa tych podmiotów w realizowaniu polityki pieniężno-kredytowej. Banki na mocy ustawy stały się osobami prawnymi działającymi w celu umocnienia pieniądza polskiego, a organizując kredytowanie czy rozliczanie przedsiębiorstw mogły zawierać dowolne umowy, ograniczone jedynie założeniami polityki pieniężno-kredytowej czy ustaleniami statutowymi.

Wszelkie kolejne zmiany w systemie bankowym przeprowadzone zostały na mocy przepisu którego celem było3:
____________________
3 Prawo bankowe. Ust. z dn.31 I 2000 r. ,Dz. U. 2000, nr 4,poz.21.
1) stworzenie warunków do prowadzenia przez NBP aktywnej polityki emisyjnej ,
2) zwiększenie samodzielności i przedsiębiorczości banków jak również ich odpowiedzialności w sferze ich uprawnień za realizowaną politykę pieniężno-kredytową,
3) wprowadzenie autentycznego partnerstwa w stosunkach między bankami i ich klientami ,
4) oparcie działalności banków na rozrachunku ekonomicznym,
5) wprowadzenie zasady konkurencyjności.
Powyższa ustawa była punktem przełomowym w procesie jakościowych przeobrażeń systemu bankowego. Jeszcze w zasadzie przed jej uchwaleniem wyodrębniono z NBP powszechne kasy oszczędności i utworzono odrębny bank państwowy- PKO BP (1 I 1988r.). W oparciu o następne akty prawne4
rozpoczęła działalność 9-ka banków komercyjnych, która przejęła oddziały z
sieci NBP. Banki te są samodzielnymi i samo finansującymi się jednostkami organizacyjnymi. Mogą prowadzić tradycyjną działalność bankową jak również tworzyć spółki prawa handlowego i cywilnego; mogą tworzyć przedsięwzięcia gospodarcze czy świadczyć usługi konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych;
mogą podejmować każdą działalność gospodarczą nie przewidzianą ustawą, a określoną statutem; tworzyć i likwidować za granicą oddziały i inne placówki oraz być akcjonariuszem zagranicznych banków i osób prawnych działających w kraju. Na czele takiego systemu bankowego, mogącego działać w tak wielu dziedzinach stoi NBP jako bank banków.
Wprowadzenie partnerstwa w stosunkach między bankami i ich klientami polegało na swobodnym nawiązywaniu stosunków kredytowych pomiędzy zainteresowanymi stronami. Wszystkie osoby fizyczne i prawne przy otwieraniu rachunku, zaciąganiu kredytu czy korzystaniu z innych usług bankowych mają prawo wyboru banku.
Działalność banku opierająca się na rachunku ekonomicznym polega na pokrywaniu z uzyskanych przychodów kosztów działalności, zobowiązań wobec budżetu państwa, zobowiązań z tytułu zawieranych umów czy wydatków na rozwój.
____________________
4 Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 11 IV 1988 roku.
Przyczyniło się to do ustanowienia nadzoru bankowego. Banki zostały zobowiązane do utrzymywania płynności płatniczej polegającej na prowadzeniu obsługi zobowiązań zgodnie z terminami ich płatności. Nadzór nad działalnością bankową prowadzi Główny Inspektor Nadzoru Bankowego, a dokonuje go na podstawie rocznych bilansów, miesięcznych sprawozdań i bieżących meldunków.
W ramach sprawowania nadzoru bankowego prezes NBP z własnej inicjatywy lub Ministra Finansów może przekazać bankowi określone zalecenia, a w przypadku trudnej sytuacji finansowej cofnąć zgodę na prowadzenie dalszej działalności.
Konkurencyjność w bankowości ? w myśl tej ustawy ? polega na tym, iż poszczególne banki wydzielone z NBP rozpoczęły działalność na własny rachunek stawiając na wprost stopy i masy zysku przy dopuszczalnym rynku. Chodziło o to by w oparciu o fundusze własne opanować jak największy segment rynku. Banki rozpoczęły w pierwszej fazie walki konkurencyjnej rozszerzenie swej działalności na obszary w których wcześniej nie działały. Obecnie dominuje tendencja do modernizacji posiadanych oddziałów, komputeryzacja, dywersyfikacja produktu czy szkolenie pracowników.
Działalność NBP koncentruje się w oparciu o ustawę5 na wielu dziedzinach, począwszy od funkcji konsultacyjnych (np. odnośnie koncepcji społeczno-gospodarczego rozwoju kraju) poprzez funkcje czysto techniczne (np. obsługę pewnych rozliczeń) po kształtowanie polityki finansowej państwa za pomocą kredytu dla systemu bankowego (oddziaływanie dla niego za pomocą limitu kredytowego, stopy rezerwy obowiązkowej, oprocentowania kredytu refinansowego czy operacji otwartego rynku). Oprócz tych instrumentów oddziaływania banku centralnego na cały system bankowy w sferze wpływów NBP znajdują się decyzje o emisji i obrocie papierami wartościowymi, a także obsłudze pożyczek państwowych, które otrzymał na mocy obowiązujących przepisów6 . W oparciu o dalsze rozporządzenia7 NBP ma obowiązek a zarazem funkcje polegające na zapewnieniu zgodnego z przepisami i obowiązującymi zasadami działania banku w sprawach dewizowych.
____________________
5 Ust. z dn. 3 II 1989 r. o NBP, Dz. U. 1989, nr 4, poz. 22.
6 Ust. z dn. 22 III 1991 r. ? Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych,
Dz. U. nr 35, poz. 155, art. 3 pkt. 1.
7 Ust. z dn. 2 XII 1994 r. ? Prawo dewizowe, Dz. U. 1994, nr 136, poz.703, art.19; 11 pkt. 1,2.
Powyższa ustawa dała możliwość zachowania nowo powstałym bankom państwowym uprawnień dewizowych.
Odtąd takie uprawnienia w odniesieniu do banków nowo utworzonych miał nadawać prezes NBP, który ponadto posiadał uprawnienia nadzoru nad obrotem dewizowym. Obsługę dewizową oraz walutową ludności powierzono podmiotom bez osobowości prawnej (jak przedsiębiorstwa turystyczne, hotele). Wprowadzono też nowe uregulowania8 odnośnie gromadzenia rezerw obowiązkowych. Na ich podstawie rezerwą obowiązkową objęto wszystkie środki pieniężne zgromadzone w banku, ale stopa rezerwy nie mogła przewyższać 30% sumy tych środków.

Było to w pewnym stopniu zachętą dla banków do gromadzenia oszczędności w postaci lokat terminowych. Ustawa nie przewidywała oprocentowania środków na rachunku rezerw obowiązkowych w NBP. Naruszenie przez bank obowiązku utrzymywania rezerw na odpowiednim poziomie prowadziło do stosownych sankcji.
Dalsze zmiany przystosowujące system bankowy do warunków gospodarki rynkowej miały miejsce poprzez pewne zmiany w Prawie bankowym9 . Polegały one głównie na przekształceniu banków państwowych w banki w formie spółek akcyjnych, określeniu szczegółowych sposobów na udzielenie zezwoleń na otwarcie nowych banków, sprecyzowaniu zasad działania nadzoru bankowego. Poruszały one kwestie możliwości zadłużania się budżetu państwa w NBP oraz zakresu działania instrumentów Banku Centralnego na system bankowy. Doprowadziły one też do likwidacji Rady Banków.
Dla całego systemu bankowego istotne znaczenie miały dwa akty prawne:
1) o restrukturyzacji banków spółdzielczych BGŻ10,
2) o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym11 ,

___________________
8 Ust. o NBP z dn. 31 I 1989 r., Dz. U. z 1992 r., nr 72 poz. 360.
9 Ust. z dn. 18 XII 1989 r. o zmianie ustaw Prawo bankowe i o NBP, Dz. U. 1989 r., nr 74, poz. 439; Ust. z dn.
14 II 1992 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe i niektórych innych ustaw, Dz. U. 1992 r., nr 20, poz. 78.
10 Ust. z dn. 24 VI 1994 r., Dz. U. 1994, nr 20, poz. 78.
11 Ust. z dn. 14 XII 1994 r., Dz. U. 1995, nr 4.

Banki spółdzielcze najgorzej wypadły z konfrontacji z nowymi realiami gospodarczymi. Działając w czasie kryzysu szczególnie silnie odczuwanym w rolnictwie i dysponując ludźmi o niskich kwalifikacjach popełniły wiele błędów i nie były w stanie spełnić wymagań NBP na wielu płaszczyznach (odnośnie wielkości kapitału, wskaźnika wypłacalności, funduszu ryzyka, obowiązkowej rezerwy).
Nowa ustawa miała doprowadzić do lepszej sytuacji banków spółdzielczych i
dostosowaniu ich do wymagań stawianych przez Unię Europejską.
Wprowadziła ona trzystopniową strukturę banków, którą tworzyły banki spółdzielcze, regionalne i BGŻ; został ograniczony zakres usług tych banków i teren ich działania; wprowadziła rozwiązania gwarantujące ich wypłacalność i płynność; upoważniła struktury banków spółdzielczych do sprawowania nadzoru bankowego; określiła źródła finansowania strat tego sektora; wprowadziła solidarną odpowiedzialność wszystkich banków zrzeszonych w banku regionalnym za płynność i ryzyko pojedynczych banków spółdzielczych; ustanowiła obowiązek przekazywania nieodpłatnie części funduszu i depozytów banków spółdzielczych bankom regionalnym co prowadziło do tego , że np: zysk mógł pojawić się na szczeblu regionalnym.
Ustawa o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym poprawiła wizerunek systemu bankowego. Polepszyła sytuację banków ? zwłaszcza z kapitałem mieszanym . Objęła ona gwarancją depozyty osób fizycznych i prawnych. Jednak wprowadziła nierównomierność konkurencyjną na krajowym rynku finansowym, ponieważ utrzymano gwarancję państwa depozytów do pełnej wysokości w PKO BP S.A, PKO S.A. i BGŻ. Do 3000 tyś. ECU są gwarantowane depozyty w pozostałych bankach. Kwota gwarancji jest więc niewielka ok. 9,5tyś.PLN. Środki na ten cel są gromadzone przez banki. Ponadto ustawa wprowadza regulacje odnośnie wykorzystania zgromadzonych środków funduszu w formie pożyczek dla banków, które tracą chwilowo płynność i które są w stanie realizować pewne programy naprawcze przywracające im wiarygodność i zaufanie.
W ciągu kilku lat reform bankowości powstał dwupoziomowy system bankowy składający się z Banku Centralnego i banków komercyjnych, wprowadzono mechanizmy wielkości pieniądza i kredytu w gospodarce za pomocą instrumentów finansowych opartych na współdziałaniu NBP i pozostałych banków, stosunki ekonomiczne oparto na konkurencyjności, rachunku ekonomicznym oraz dwustronnym partnerstwie. Wprowadzono szeroką niezależność prezesa NBP od Ministra Finansów i rządu powiązując go ściśle z Sejmem. W zasadzie obecnie istnieją powiązania pomiędzy NBP a Ministrem Finansów i rządem w sferze stosowania instrumentów ekonomicznych w postaci stopy procentowej i podatkowej. Bank kreuje politykę kredytową za pomocą stopy procentowej, a budżet oraz polityka preferencji i ulg kredytowych znajduje się w sferze kompetencji rządu. Nie powinna się więc zdarzyć sytuacja w której podmioty gospodarcze nie korzystałyby z kredytu na inwestycje, ponieważ brak im środków na spłatę ze względu na nadmiernie wysokie płatności do budżetu państwa. Tak więc potrzebna jest współpraca pomiędzy prezesem NBP a Ministrem Finansów i rządem na zasadach współdziałania, gdyż pozycja tych dwóch podmiotów jest równorzędna i nie ma między nimi stosunku podległości. W praktyce często występują naciski nieformalne podczas współpracy, o czym mogliśmy się przekonać w ubiegłym roku , kiedy Minister Finansów krytycznie wypowiadał się o polityce prezesa NBP odnośnie ustalania stóp procentowych.

Polski system bankowy powinien być dalej reformowany w kilku strefach12 :
1) powinno powstać kolegialne kierownictwo NBP powoływane przez parlament na wniosek prezydenta czy rządu i Rada Banków co uniemożliwiłoby podejmowanie decyzji w oparciu o preferowanie jednej opcji ekonomicznej lub politycznej,
2) wydaje się być celowe wprowadzenie nadzoru bankowego usytuowanego poza strukturą Banku Centralnego i wprowadzającego niezależność tej instytucji w stosunku do doraźnych interesów Banku Centralnego,
3) należy przyspieszyć konsolidację banków z priorytetem łączenia dużych
banków i ich prywatyzację z udziałem banku zagranicznego, który
powinien być ustawowo ograniczony do 10-12%.

Dopiero po tych reformach polski system bankowy będzie mógł spełnić podstawowe wymagania Unii Europejskiej (wymogi ostrożnościowe,
____________________
12 W. L. Jaworski ? Bankowość ? Podstawowe założenia, SGH, Warszawa 1995, str. 37-39.
likwidowanie dotacji i preferencji ze strony państwa, tworzenie nowych instytucji finansowych czy stworzenie infrastruktury instytucjonalnej systemu bankowego) i stawić czoła zagranicznej konkurencji międzynarodowych instytucji bankowych, które są silne, efektywne i cieszą się dużym zaufaniem na całym świecie.

1.2. Podstawy polityki finansowej w Polsce

Polityka gospodarcza jest to działalność państwa odnosząca się do gospodarki13 . Jest ona realizowana poprzez14 : politykę fiskalną , pieniężną , handlową i walutową . Jej celem jest15 :
1) stały wzrost gospodarczy,
2) stabilizacja cen,
3) pełne zatrudnienie,
4) równowaga w stosunkach z zagranicą.
Jednym z najważniejszych czynników, który ma zasadniczy wpływ na przebieg procesów gospodarczych a tym samym na politykę gospodarczą ma polityka finansowa, która interpretowana jest jako świadome stosowanie przez uprawnione do tego organy (bank centralny i rząd) instrumentów budżetowych i monetarnych w celu osiągnięcia określonych celów gospodarczych, społecznych i politycznych.
Na politykę finansową składają się16 :
1) polityka pieniężno ? kredytowa (monetarna),
2) polityka fiskalna (budżetowa).
Polityka pieniężna polega na regulowaniu stopy wzrostu podaży pieniądza
krajowego w celu wspierania rozwoju gospodarczego oraz stabilizowaniu poziomu

____________________
13 Wieniarski B. (red.) ? Polityka ekonomiczna, AE, Wrocław 1994, str. 11.
14 Filar W. ? Wyrównanie bilansu płatniczego w gospodarce rynkowej, t. XVI, 1994, str.139.
15 Filar W. ? Wyrównanie bilansu płatniczego w gospodarce rynkowej, t. XVI, 1994, str.139.
16 Wolniak J. ? Finanse publiczne, PWN, Warszawa 1995, str. 190.

produkcji i zatrudnienia. Wzrostem podaży pieniądza zajmuje się NBP, który dostosowuje go do przewidywanej aktywności gospodarczej oraz wzrostu cen.
Ogólnie można stwierdzić, że oddziaływuje ona na gospodarkę w krótszym okresie czasu w celu eliminacji niepożądanych tendencji na rynku pieniężnym, kapitałowym lub walutowym. Stąd też większa częstotliwość zmian poszczególnych instrumentów tej polityki i ich kombinacji.
Instrumenty polityki monetarnej można podzielić na17 :
1) ilościowe,
2) jakościowe.
Do instrumentów ilościowych możemy zaliczyć operacje otwartego rynku, obowiązek rezerw minimalnych, stopy procentowe kredytów refinansowych, redyskontowych i hipotecznych oraz limity kredytowe.
Operacje otwartego rynku są to transakcje kupna lub sprzedaży papierów wartościowych prowadzone przez NBP. Jeśli Bank Centralny zamierza zmniejszyć kreację kredytu przez banki komercyjne sprzedaje papiery wartościowe wycofując tym samym część pieniądza z obiegu. Jeśli chce zwiększyć zdolność banków komercyjnych do tworzenia kredytów dla gospodarki wtedy skupuje papiery wartościowe wprowadzając do obiegu nowe zasoby pieniądza.
Podwyższanie rezerw obowiązkowych powoduje zmniejszenie tworzenia pieniądza przez banki komercyjne ze względu na to, że część środków jest
nieaktywnych na rachunku Banku Centralnego. Sytuacja zupełnie odwrotna ma
miejsce przy obniżce stopy rezerw obowiązkowych.
Stopy procentowe kredytów udzielanych przez NBP mają wpływ na ekspansję kredytową banków komercyjnych. Wzrost stopy procentowej Banku Centralnego powoduje wzrost oprocentowania kredytów udzielanych przez banki komercyjne. Przyczynia się to do spadku popytu na te kredyty. Ze zjawiskiem odwrotnym mamy do czynienia przy obniżaniu stóp procentowych przez NBP.
Instrumenty jakościowe polityki pieniężno -kredytowej polegają na tym, Ze Bank Centralny może przyjmować do redyskonta tylko weksle wystawione przez dłużników o szczególnie wysokim stopniu wypłacalności lub prowadzących określoną
____________________
17 Wolniak J. ? Finanse publiczne, PWN, Warszawa 1995, str. 188-190.
działalność gospodarcza; w stosunku do kredytów lombardowych może udzielać im tylko pod zastaw papierów wartościowych najbardziej płynnych i pewnych.
Polityka pieniężno ? kredytowa może być18:
1) pasywna,
2) aktywna.
Pasywna polityka monetarna ( restrykcyjna) ma miejsce, gdy bank centralny dostępnymi instrumentami powoduje obniżenie podaży pieniądza dla gospodarki.
Aktywna polityka NBP (ekspansywna) jest nastawiona na przeciwny cel. Podczas prowadzenia tej polityki bank centralny poprzez operacje otwartego rynku, stopę rezerw obowiązkowych czy stopę kredytu refinansowego zwiększa ilość pieniądza w obiegu.
Należy stwierdzić, że ilość emitowanego pieniądza dla gospodarki nie zależy tylko od kreacji pieniądza przez Bank Centralny, lecz od rozmiarów popytu na pieniądz ze strony przedsiębiorstw co z kolei powiązane jest z rozmiarami produkcji i dochodu narodowego.

Mimo to polityka monetarna spełnia dwie funkcje:

1) wskaźnik informatora o polityce pieniężnej, ponieważ informuje o intencjach rządu odnośnie np. prowadzenia ekspansywnej czy restrykcyjnej polityki,
2) bodźca , gdyż wpływa na zachowanie przedsiębiorstw i gospodarstw domowych.

Polityka budżetowa zajmuje się sposobami wykorzystania dochodów i wydatków publicznych w celu realizacji zadań stojących przed państwem. Podstawowym instrumentem tej polityki jest podatek, który określa się jako przymusowe pobieranie środków pieniężnych przez władzę państwową celem pokrycia obciążeń publicznych, które z kolei uwzględniają zdolności podatkowe obywateli.

____________________
18 Winiarski B. (red) ? Polityka ekonomiczna, AE, Wrocław 1994, str. 276,
W praktyce polityki budżetowej można wyróżnić trzy płaszczyzny jej oddziaływania na podział dochodów w społeczeństwie19 :
1) bezpośrednia redystrybucja dochodów pieniężnych (podatki i pieniężne transfery socjalne),
2) pośrednie zaspokajanie potrzeb społecznych (oświata , ochrona zdrowia),
3) kształtowanie wyjściowych warunków pierwotnej dystrybucji dochodów (wydatki na szkolenie zawodowe siły roboczej).
Polityka budżetowa może być20 :
1) aktywna,
2) pasywna.
Polityka aktywna jest prowadzona przez rząd w celu przeciwdziałania cyklicznym zaburzeniom w gospodarce w celu stabilizacji cen czy ograniczeniu bezrobocia. Podstawowymi jej rodzajami są:
1) zmiany stawek i struktury podatków ,
2) zmiany wypłat przelewów np. w stosunku do władz lokalnych w oparciu o zmianę ich udziału w ponoszeniu określonych ciężarów,
3) zmiany wydatków na roboty i inwestycje publiczne.

Prowadzenie takiej polityki jest niełatwe ze względu na stosowanie jej przy zakłóceniach strukturalnych gospodarki lub w celu zmiany istniejącej sytuacji gospodarczej.
Pasywna polityka budżetowa opiera się na założeniu, że struktura budżetu ma tendencję do automatycznego reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej. Ta forma polityki opiera się na koncepcji działania ?automatycznych stabilizatorów koniunktury? w oparciu np. o progresję podatkową. Jest stosowana w celu obrony istniejącego poziomu aktywności gospodarczej przez obronę wyjściowych rozmiarów popytu globalnego bez względu na to czy jest on na poziomie pełnego zatrudnienia czy też nie.

___________________
19 Winiarski B. (red) ? Polityka ekonomiczna, AE, Wrocław 1994, str. 291.
20 Winiarski B. (red) ? Polityka ekonomiczna, AE, Wrocław 1994, str. 298-300,

Funkcją polityki budżetowej jest:
1) alokacja zasobów, która wiąże się ze zmianą struktury wytwarzanego produktu społecznego(podział środków pomiędzy sektor prywatny i państwowy),
2) redystrybucja polegająca na świadomym oddziaływaniu przez państwo na ostateczny podział dochodów indywidualnych. Niezależnie od podziału dochodów pierwotnych, państwo przez politykę redukowania (podatki) i uzupełnienia (pieniężne transfery socjalne) dochodów indywidualnych może wpływać na kształtowanie dochodów w ramach społeczeństwa,
3) stabilizacja, która polega na wykorzystaniu dochodów i wydatków budżetowych do osiągnięcia makroekonomicznych celów gospodarczych w postaci wysokiego stopnia wykorzystania potencjału wytwórczego, stabilności poziomu cen, wysokiego i zrównoważonego tempa wzrostu gospodarczego oraz stabilności bilansu płatniczego.
W okresie transformacji ustrojowej i realizacji programu stabilizacji w Polsce prowadzona była restrykcyjna polityka budżetowa, ze względu na zasadniczy wzrost opodatkowania. Przede wszystkim wzrosły obciążenia przedsiębiorstw państwowych. Dotyczyło to nie tylko obciążeń wyniku finansowego. Szczególnie wysoko ustalone zostały stawki podatku obciążającego zysk w oparciu o nie związaną z zyskiem podstawę (podatek majątkowy-dywidenda, podatek od wzrostu wynagrodzeń). Wzrost obciążenia zysku podatkiem dochodowym od osób prywatnych nastąpił wraz z redukcją ulg podatkowych w 1. 1990-91, aż do pełnej ich eliminacji w 1992 roku. Wyjątek stanowiły jedynie zwolnienia dla przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego.
Obciążenia przedsiębiorstw prywatnych poza rolnictwem malały z roku na rok. Wiązało się to z systematycznym łagodzeniem skali podatku dochodowego, obciążającego osoby fizyczne prowadzący działalność na własny rachunek. Jednocześnie wprowadzono zwolnienia podatkowe dla nowo uruchamianej działalności co miało fatalne skutki dla ściągalności podatków i znacznie zmniejszyło obciążenia na rzecz państwa gospodarki prywatnej.
Można stwierdzić, że w okresie transformacji systemowej i realizacji programu stabilizacji, kiedy głoszono hasła równości sektorowej prowadzono dualną politykę podatkową , co doprowadziło do trudności i kłopotów finansowych przedsiębiorstw państwowych (których udział w gospodarce był wysoki). To z kolei przyczyniło się do tego , że skutki takiej polityki były dla budżetu państwa fatalne.
Uważa się, że począwszy od 1990 roku bank centralny prowadził restrykcyjną politykę pieniężno ? kredytową, gdyż nakierowana była na ograniczenie charakterystycznej dla gospodarki socjalistycznej ekspansywnego postępowania podmiotów w sferze stosunków pieniężno ? finansowych. Była to polityka prowadzona w warunkach hiperinflacji, dlatego też władze monetarne próbowały dostępnymi instrumentami ją ograniczyć. W dziedzinie stopy procentowej działania NBP nakierowane były na zapewnienie jej dodatnich wartości w kategoriach realnych, a w sferze polityki walutowej wprowadzono zasadę sztywnego kursu walutowego w stosunku do USD. Dodatnia stopa procentowa miała pobudzić skłonność do oszczędzania w walucie krajowej oraz wymuszać spadek popytu na kredyt ze strony podmiotów gospodarczych. Sztywny kurs miał działać stabilizująco na dynamikę inflacji, hamować wzrost krajowych cen towarów importowanych oraz ograniczać oczekiwania inflacyjne. Polityka ta miała również swe wady jak narastanie złych długów czy rozwój kredytu towarowego w stosunkach między przedsiębiorstwami.
Polityka finansowa na lata 1994-97 podporządkowana jest realizacji podstawowych celów programu społeczno ? gospodarczego. Chodzi tu przede wszystkim o utrzymanie tempa realnego wzrostu gospodarczego rocznie na poziomie około 5% i redukcji stopy inflacji poniżej 10% w 1997 raku. Polityka finansowa w krótkim okresie będzie zmierzać do redukcji deficytu budżetowego w relacji do PKB z 3,9% w 1994 roku do 2-3% w roku 1997,zmniejszeniu relacji długu publicznego w proporcji do wzrostu PKB. Polityka ta będzie ukierunkowana na obniżenie poziomu i zmianę struktury wydatków publicznych oraz poziomu i struktury opodatkowania. W latach 1994-97 tempo realnego wzrostu wydatków i dochodów zostanie utrzymane poniżej stopy wzrostu realnego PKB, a tempo realnego wzrostu wydatków będzie wolniejsze od tempa realnego wzrostu dochodów. Będzie też stopniowo redukowany deficyt handlu zagranicznego w relacji do PKB. Zakłada się więc realnie blisko 1,5 krotnie szybszy wzrost eksportu w stosunku do PKB oraz zbliżenie realnego tempa wzrostu importu do tempa wzrostu gospodarczego. Zagraniczne rezerwy walutowe systemu bankowego w latach 1994-97 wzrosły w tempie zbliżonym do realnego wzrostu PKB.
Wszelkie te założenia mogą być trudne do zrealizowania ale są one konieczne. Realizacja ich może przyczynić się do szybszego rozwoju gospodarki, do produkcji dóbr eksportowych i substytucyjnych w stosunku do importu. Jest to najważniejsza kwestia w długookresowej polityce finansowej Polski, ze względu na to że będzie trzeba wywiązać się ze spłat i obsługi kosztów zagranicznego długu, zgodnie z ustaleniami przyjętymi w ramach Klubu Paryskiego i Londyńskiego.
Polityka finansowa jest prowadzona przez NBP i system bankowy. Mimo, że proces transformacji sektora finansowego doprowadził do powstania kilkudziesięciu banków prywatnych ( w tym kilkunastu z kapitałem zagranicznym), i prywatyzacji kilku banków będących własnością Skarbu Państwa to przeszło 80% obrotów sektora finansowego przypada na banki państwowe. Obecnie sektor państwowy cechuje się znacznym niedorozwojem. Suma aktywów wszystkich polskich banków jest dużo mniejsza od sumy aktywów jednego wielkiego banku zachodniego, a stosunek aktywów krajowych całego systemu bankowego do PKB wynosi w Polsce około 20%. Dla porównania w krajach zachodnich relacja ta osiąga poziom 100 i więcej procent. Niedorozwój krajowego sektora bankowego wyraża się też dominacją banków komercyjnych przy prawie całkowitym braku banków hipotecznych, towarzystw budowlanych , banków inwestycyjnych itp. Oraz głębokim kryzysem znacznej części banków spółdzielczych obsługujących polskie rolnictwo i jego otoczenie.
NBP mimo wielu zmian łączy ciągle funkcje emisyjne , nadzorcze i właścicielskie, co nie sprzyja właściwej realizacji każdej z nich. Dlatego też porządkowanie roli i zadań NBP w odniesieniu do sektora bankowego oraz budowa jego niezależności jest sprawą bardzo ważną.
Jednym z celów rządu jest stworzenie silnego, zróżnicowanego i efektywnego systemu finansowego poprzez stymulowanie i wspieranie procesów konsolidacji banków komercyjnych. Będzie to polegało na popieraniu przejmowania przez banki efektywniejsze banków słabych; przyłączeniu nieefektywnych banków działających w formie spółek akcyjnych Skarbu Państwa, które zaczęły przynosić zyski i podnoszeniu wartości ich funduszy własnych; tworzeniu banków regionalnych i ponadregionalnych; sprzyjaniu rozwojowi sieci banków specjalistycznych oraz różnym formą wspierania finansowego za pomocą instrumentów fiskalnych, polityki poboru dywidendy i technik prywatyzacji. Przekształcenia własnościowe prowadzone będą w oparciu o efektywność a wzmacnianie niezależności banków od ingerencji władz administracyjnych zostanie przypieczętowane wprowadzaniem:
? kontraktów menażerskich,
? stabilizacją zarządów i rad nadzorczych ,
? uzależnieniem wynagrodzeń władz banków i ich załóg od osiągniętych wyników finansowych.

1.3.Cele i strategie polityki pieniężnej.

Współczesne teorie ekonomiczne zgodne są co, do tego, iż ilość pieniądza krążącego w gospodarce ma wpływ na poziom cen. Niektóre z nich stanowią dodatkową tezę, że podaż pieniądza wywiera jeszcze wpływ na produkcję i zatrudnienie. Dlatego też polityka pieniężna oprócz celu stabilizowania ma jeszcze za zadania regulowania aktywności gospodarczej.
Przyjmując, iż bank centralny ma wpływ na podaż pieniądza, powszechnie wyróżnia się trzy grupy celów polityki pieniężnej:
? Strategiczne;
? Pośrednie;
? Operacyjne.
Cele strategiczne mają charakter celów finalnych, kształtujących ogólnoekonomiczną sytuacją kraju. W swej działalności bank centralny musi albo położyć nacisk na potrzebę utrzymania wysokiej koniunktury i zatrudnienia, albo dążyć do utrzymania niskiego poziomu cen. Wybór celu wiąże się właśnie ze sposobem rozumienie zadań banku centralnego i pieniądza w ogóle. W szczególnych okolicznościach bank może realizować oba cele naraz, ale w zasadzie są to cele konkurencyjne. Bardzo trudno jest bowiem, władzy monetarnej równocześnie stabilizować ceny i utrzymywać wysokie zatrudnienie. Realizacja któregokolwiek z nich dokonywana jest kosztem celu pośredniego.
Wybór celu wynika nie tylko z przyczyn ekonomicznych. Zależy również od stopnia niezależności banku centralnego od rządu, a więc niezależności polityki pieniężnej od bieżących interesów politycznych.
Cele strategiczne realizowane są poprzez codzienne operacje finansowe banku centralnego. Jednak bardzo trudno jest znaleźć bezpośrednie związki przyczynowo ?skutkowe między instrumentami operacyjnymi z celami strategicznymi. Ciąg zjawisk ekonomicznych występujących jako rezultat wprowadzenia impulsów pieniężnych jest bardzo długi .
Powstaje zatem potrzeba wytyczenia celu pośredniego reagującego dokładniej na impulsy wprowadzane poprzez instrumenty operacyjne, łatwiejszego do kontroli dla banku centralnego. Kontrola realizowania i ewentualnego korygowania celu pośredniego jest łatwiejsza niż celu strategicznego. Ponadto wytyczenie w miarę pojemnego celu pośredniego umożliwia pewien kompromis między różnymi poglądami na rolę pieniądza w gospodarce.
Argumentem na rzecz zastosowania celów pośrednich jest ponadto niedoskonałość i opóźnienia czasowe w napływie informacji. Wiarygodne dane statystyczne dotyczące rozmiarów produkcji realnej i zmian cen można uzyskać w odstępach miesięcznych. Niemożliwe jest dysponowanie danymi ?na dzisiaj?. Trzeba więc wybrać cele pośrednie, o których informacje można uzyskać szybciej. Ich kontrola i ewentualna korekta umożliwiają osiągnięcie celów strategicznych i zapewniają skuteczność polityki pieniężnej .
Działanie instrumentów polityki pieniężnej wywołuje impulsy, które z kolei kształtują warunki funkcjonowania rynku pieniężnego. Kształtując więc podaż i popyt na pieniądz oraz jego cenę. To z kolei decyduje o cenie kapitału pożyczkowego w całym systemie bankowym, o rozmiarach działalności kredytowej i o rozmiarach globalnego popytu na towary i usługi.
Bank centralny nie ma wpływu na podażowe warunki kształtujące sytuację ekonomiczną, być może z wyjątkiem ewentualnego oddziaływania na oczekiwania przedsiębiorstw i pracowników co do przyszłego rozwoju zjawisk w gospodarce.
Bank centralny może jedynie oddziaływać na popyt. Musi więc wybrać taki cel prowadzonej polityki pieniężnej, który będzie najprecyzyjniej kształtować popyt. Cel ten powinien też mieć tę zaletę, iż powinien uwzględniać ewentualne niezależne czynniki podażowe.
W praktyce działania banków komercyjnych krajów o gospodarce
wolnorynkowej stosowano jako dotychczas trzy cele pośrednie polityki pieniężnej: poziom nominalnych stóp procentowych, podaż pieniądza oraz limity kredytowe. Ten ostatni parametr, precyzyjnie rzecz ujmując, nie jest czysto rynkowym narzędziem kształtowania popytu, jednak był dość szeroko stosowany w krajach najbardziej rozwiniętych. W istocie można go zaliczyć do tzw. agregatów kredytowych. Ponadto jako propozycje teoretyczne dotyczące celów pośrednich wymienia się jeszcze nominalny dochód narodowy oraz pożądaną strukturę stóp procentowych. Praktycznej wiedzy o ich funkcjonowaniu jeszcze jednak nie ma, gdyż nie były jak dotąd stosowane .

Cele operacyjne polityki pieniężnej.
Spełnianie celów pośrednich wymaga od banku centralnego realizowania bardziej szczegółowych celów operacyjnych, które może on wypełniać w trakcie codziennego wykorzystywania dostępnych mu narzędzi polityki pieniężnej.
Celami operacyjnymi w praktyce mogą być, bądź pożądaną wysokość bazy monetarnej, bądź pożądany poziom stopy procentowej rynku pieniężnego. Na te dwa parametry bank centralny ma codzienny wpływ. Ich kontrolowanie pozwala skutecznie kontrolować całość podaży pieniądza w kraju i wszystkie stopy procentowe.
Problem wyboru między kontrolą bazy monetarnej a kontrolą stopy procentowej rynku pieniężnego jest w istocie kontynuacją dyskusji o podaży pieniądza i stopie procentowej w gospodarce jako cechami pośrednimi banku centralnego. Najogólniej rzecz ujmując, sterowanie podażą pieniądza wiąże się z potrzebą dążenia do wniosku na kontrolę bazy monetowej. Z kolei wybór stopy procentowej wiąże się z potrzebą stosowania konkretnej stopy procentowej na rynku pieniężnym.
Istnieje też postulat, aby wybór celu operacyjnego łączyć z charakterem prawdopodobnych zaburzeń gospodarczych.
Istnieją cztery zasadnicze rodzaje zaburzeń.
1). Zaburzenie popytowe wywołane zmianami skłonności do konsumpcji, skłonności do inwestycji oraz zmianami dochodów i wydatków budżetowych. Zaburzenia te mają, więc charakter autonomiczny. Zmieniają one popyt finalny z pominięciem wpływu popytu na pieniądz. Najlepszym celem operacyjnym jest w takiej sytuacji baza monetarna, czy też według polskiej nomenklatury pieniądz rezerwowy.
2). Zaburzenia struktury aktywów finansowych, czyli nie analizowane zmiany popytu na różne typy aktywów, np. przesunięcie popytu między pożądanymi rezerwami pieniężnymi a obligacjami. W tym przypadku racjonalny jest wybór stypy procentowej rynku pieniężnego jako celu operacyjnego. Zmiana stopy procentowej wywołuje bowiem przywrócenie pożądanej struktury portfela aktywów.
3). Wahania popytu na pieniądz, których konsekwencją są zmiany wolnych sald pieniężnych. W takiej sytuacji możliwy jest wybór dowolnego z wyżej analizowanych celów operacyjnych. Zarówno bowiem zmiany bazy monetarnej, jak i zmiany stopy rynku pieniężnego oddziałują na popyt na pieniądz.
4). Zaburzenia czynników podażowych sfery realnej, czyli nieoczekiwane zmiany w podaży czynników produkcji bądź podaży dóbr konsumpcyjnych. W takiej sytuacji niezbędne jest skorygowanie popytu finalnego poprzez realne zmiany podaży pieniądza. Ostatecznie niezbędna jest korekta wielkości bazy monetarnej.
Generalnie jednak problem racjonalnego wyboru celu operacyjnego w polityce pieniężnej jest w literaturze mało eksponowany. Niezbędne są dalsze poszukiwania oraz uogólnienia doświadczeń różnych krajów w tym obszarze polityki pieniężnej.

Cele pośrednie polityki pieniężnej.
Wybór celu, jakim jest pożądany poziom nominalnych stóp procentowych, wiąże się w gospodarce z kształtowaniem rynkowej stopy oprocentowania pożyczek międzybankowych. Jest to stopa transakcji układowo-pożyczkowych zawieranych przez banki w celu regulowania ich płynności. Bank centralny jest uczestnikiem rynku pieniężnego sprzedając i kupując rządowe papiery wartościowe, redyskontując weksle oraz udzielając bezpośrednio kredytów pod zastaw płynnych papierów wartościowych.
Transakcje te, regulując płynność banków komercyjnych, kształtują stopę procentową rynku pieniężnego. Ta z kolei, jako wielkość operacyjna, jest wyznacznikiem stóp oprocentowania pozostałych transakcji pożyczkowych w gospodarce, zarówno krótko-, jak i długoterminowych. Celem pośrednim jest ogół stóp procentowych w kraju. Istnieje kilka argumentów na rzecz wyboru stopy procentowej w gospodarce jako celu pośredniego polityki pieniężnej. Przede wszystkim jest on łatwy do obserwacji z dnia na dzień. Łatwo jest go więc kontrolować. Bank centralny ma też duży wpływ na poziom oprocentowania na rynku pieniężnym, a przez to na ogół stóp procentowych.

1.4. Ogólna charakterystyka polityki pieniężnej

W ostatnich latach w polityce banku centralnego, ukierunkowanej na walce z inflacją, przypisuje się coraz większą rolę w utrzymaniu stabilności finansowej.
Polityka pieniężna, polityka monetarna to część ekonomicznej polityki państwa obejmująca decyzje dotyczące kształtowania podaży pieniądza, w celu dostosowania jej do potrzeb gospodarki .
Politykę pieniężną można również rozpatrywać jako całokształt rozwiązań i działań, które są podejmowane w gospodarce narodowej w celu zaopatrzenia jednostek gospodarujących w pieniądze i kredyt, a także w celu regulowania wielkości pieniądza .
Polityka pieniężna bywa też przedstawiana jako zestaw decyzji dotyczących rozmiarów podaży pieniądza .
Polityka pieniężna (monetarna) polega przede wszystkim na kształtowaniu podaży pieniądza w gospodarce.
Ponieważ podaż pieniądza uzależniona jest od jego emisji oraz od wartości udzielonych przez banki komercyjne kredytów, sterowanie nią polega na utrzymywaniu określonego, możliwie stabilnego tempa emisji pieniądza oraz regulowaniu aktywności kredytowej banków komercyjnych .
Od 1999 roku w realizacji polityki pieniężnej wykorzystuje się strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. W jej ramach Rada Polityki Pieniężnej określa cel inflacyjny, a następnie dostosowuje poziom podstawowych stóp procentowych NBP tak, by maksymalizować prawdopodobieństwo osiągnięcia tego celu. Od początku 2004 roku NBP realizuje ciągły cel inflacyjny na poziomie 2,5% z dopuszczalnym przedziałem wahań /- 1 punkt procentowy.
Przyspieszenie inflacji obserwowane w Polsce od II kwartału 2004 jest spowodowane akcesją Polski do Unii Europejskiej, a w tym wynika ze wzrostu cen żywności na skutek znaczącego wzrostu zagranicznego popytu na polskie produkty żywnościowe oraz ze zmian podatków pośrednich. Zgodnie z raportem o inflacji Rady Polityki Pieniężnej z 2005 roku inflacja zacznie spadać i zbliży się do górnej granicy przedziału dopuszczalnych odchyleń od celu inflacyjnego, a następnie będzie utrzymywała się do końca horyzontu projektu w przedziale 3,0% - 3,5%, pozostając cały czas ponad poziomem celu inflacyjnego.
NBP utrzymuje poziom stóp procentowych spójny z realizowanym celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego mają wpływ na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych, a co za tym idzie na rozmiary kredytu, popyt w gospodarce i stopę inflacji. Wykorzystany przez NBP zestaw instrumentów polityki pieniężnej pozwala na kształtowanie rynkowych stóp procentowych .
W zależności od przebiegu koniunktury w kraju bank centralny może też stosować politykę liberalną bądź restrykcyjną.
W okresach dekoniunktury lub recesji bank centralny może:
a) obniżać wskaźnik rezerw obowiązkowych
b) zmniejszać kwotę udzielanych kredytów refinansowych przy odpowiednio obniżonej stopie dyskontowej
c) kupować papiery wartościowe na otwartym rynku kapitałowym
W okresach wzrostu napięć inflacyjnych i groźby załamania gospodarczego bank centralny może:
a) podwyższać wskaźnik rezerw obowiązkowych
b) ograniczać pulę kredytów refinansowych i podnosić stopę dyskontową
c) sprzedawać obligacje rządowe znajdujące się w posiadaniu banku centralnego.
W pierwszym przypadku bank centralny za pomocą liberalnej polityki monetarnej zwiększa dopływ pieniądza do obiegu. W drugim zaś za pomącą restrykcyjnej polityki monetarnej zmniejsza nadmiar pieniądza w obiegu.
Z punktu widzenia banku centralnego ważna jest również identyfikacja uwarunkowań. Są to uwarunkowania:
a) ZEWNĘTRZNE ? perspektywy koniunktury gospodarki w świecie, sytuacja na rynkach światowych, tempo inflacji i stopy procentowej w innych krajach
b) WEWNĘTRZNE ? określenie jak będą kształtować się krajowe źródła podaży pieniądza, prognozy dotyczące deficytu budżetowego, wielkości i struktury dochodów ludności, źródeł finansowania podmiotów gospodarczych.
Na warunki prowadzenia polityki pieniężnej w Polsce składają się właśnie wspomniane czynniki wewnętrzne i otoczenie zewnętrzne. Te pierwsze ewoluują stopniowo w kierunku zbliżającym polską gospodarkę do dojrzalszych gospodarek rynkowych. Tak długo jednak, jak niedokończony pozostaje proces dochodzenia do stabilnej równowagi gospodarczej przy niskiej stopie inflacji, czynniki wewnętrzne przesądzają o specyficznym kształtowaniu środowiska dla polityki pieniężnej. Na tę szczególną cechę nakładają się typowe ograniczenia charakterystyczne dla gospodarki o relatywnie niewysokim poziomie rozwoju gospodarczego i zamożności, mierzonej wielkością PKB na jednego mieszkańca. Do ważniejszych należy niedostatek własnych zasobów kapitałowych, limitujący tempo stabilnego wzrostu gospodarczego i względna płytkość struktur finansowych, znacznie odstających od takich struktur w krajach wysoko uprzemysłowionych .
Odpowiedzialny za politykę pieniężną jest przede wszystkim bank emisyjny, który wykorzystuje banki do transmisji wysyłanych przez siebie impulsów. Odpowiedzialne za politykę pieniężną jest także państwo (rząd), które, ustalając politykę finansową, ustala nie tylko cele fiskalne, ale także cele polityki pieniężnej. W tym ujęciu cele polityki pieniężnej należy rozpatrywać w ramach celów stawianych przed polityką gospodarczą danego kraju .
Polityka pieniężna jest bowiem częścią tej polityki. Na osiągnięcie celów w sferze pieniężnej ma wpływ nie tylko polityka pieniężna, ale także polityka fiskalna i polityka dochodów.
Równocześnie trzeba pamiętać, że polityka pieniężna powinna mieć na uwadze także inne cele polityki gospodarczej:
a) wysoki stan zatrudnienia,
b) równowagę gospodarki zewnętrznej,
c) wzrost gospodarczy.
Możemy wyróżnić dwa podstawowe, skrajne warianty polityki pieniężnej. Wariant pierwszy mamy wtedy, kiedy centralnie są ustalane najważniejsze wielkości ekonomiczne o charakterze parametrycznym, a przede wszystkim stopy procentowe i kursy walut. Należy zauważyć, że decyzja w tej sprawie, nawet jeśli jest oparta na starannych i kompetentnych analizach, zawsze ma charakter arbitralny. Nikt nie jest bowiem w stanie dokonać w pełni wiarygodnej symulacji tego, co się zdarzy na rynku pieniężnym. W tym przypadku podaż pieniądza ma charakter wynikowy. Jeśli władze nie narzucą systemu waluty reglamentowanej, to muszą zaopatrywać rynek w taką ilość pieniądza, na jaką jest popyt, wywołany m.in. przez ustalone przez te władze stopy procentowe i kursy. Wariant drugi to określanie (znów arbitralnie) wielkości podaży pieniądza i wtedy wynikowe są stopy procentowe (i kursy), które kształtują się swobodnie na rynku. W praktyce mamy najczęściej rozwiązania mieszane. Władze określają np. niektóre stopy procentowe i kursy i (lub) narzucają dopuszczalne przedziały ich kształtowania się na rynku, a równocześnie stosują zarówno bezpośrednią ingerencję w kreację pieniądza, jak i różne inne środki wpływania na sytuację na rynku pieniężnym (określanie wielkości rezerwy obowiązkowej dla banków komercyjnych, operacje otwartego rynku).

Rozdział II
Instrumenty polityki pieniężnej
2.1.Instrumenty polityki monetarnej Banku Centralnego

Instrumenty polityki monetarnej banku centralnego można podzielić na trzy grupy:
? Instrumenty kontroli ogólnej,
? Instrumenty kontroli selektywnej,
? Oddziaływanie przez perswazję.
Instrumenty kontroli ogólnej oddziałują na wszystkie instytucje pośrednictwa finansowego równocześnie, z jednakowym natężeniem. Do tego rodzaju instrumentów zaliczamy politykę rezerw obowiązkowych, politykę zmian stopy redyskontowej i operacje otwartego rynku .
a). polityka rezerw obowiązkowych.
Rezerwę obowiązkowa stanowią środki pieniężne, które banki są zobowiązane utrzymywać na rachunkach w banku centralnym (lub też w postaci innych, ściśle określonych aktywów, jak np. gotówka w kasach banków) w wysokości nie niższej niż określony odsetek (stopa rezerw) bilansowych zwrotnych zobowiązań (bieżących i terminowych)banków wobec sektora niefinansowego. Mimo administracyjnego charakteru, rezerwa obowiązkowa uznawana jest za rodzaj instrumentu rynkowego, gdyż stopy rezerwy są najczęściej jednolite dla wszystkich banków, a nakładane zobowiązanie nie dotyczy bezpośrednio sfery stosunków między bankami i ich klientami. Wysokość rezerwy obowiązkowej wyliczana jest na podstawie zastosowania obowiązujących stóp rezerwy do stanu zobowiązań we wszystkich lub tylko wybranych dniach okresu naliczania. Naliczony w ten sposób minimalny stan środków powinien zostać utrzymany w określonym okresie (okres utrzymywania) permanentnie lub średnio .
Rezerwa obowiązkowa pełniła w przeszłości co najmniej kilka funkcji. Była instrumentem ostrożnościowym, zabezpieczającym wypłacalność banków wobec ich klientów, jak i rodzajem podatku, pozwalającym na generowania zysku przez bank centralny. Funkcje te nie mają obecnie większego znaczenia, jako że konkurencja między bankami funkcjonującymi w różnych krajach wymusiła znaczące redukcje stóp rezerwy oraz systemowe rekompensaty kosztów ponoszonych przez banki z tytułu jej utrzymywania. Banki obciążone wyższą stopą rezerwy mogą przeznaczyć mniejszą część przyjmowanych depozytów na udzielane kredyty. Aby zrekompensować ten ubytek zmuszone są do utrzymania większej różnicy między oprocentowaniem kredytów i depozytów, a więc oferują niższe oprocentowanie depozytów lub wyższe kredytów niż konkurenci obciążeni niższą rezerwą obowiązkową. Z tego powodu część banków centralnych nie tylko znacząco obniżyła w ostatnich latach stopy rezerwy, ale wręcz zrezygnowała z tego instrumentu. Jednym ze sposobów eliminacji obciążeń systemu bankowego z tytułu wykorzystywania rezerwy obowiązkowej jest jej oprocentowaniem na poziomie rynkowym .
Rezerwa obowiązkowa ?ze względu na to, że na ogół nie jest oprocentowana ? jest faktycznie formą podatku, który muszą płacić banki komercyjne na rzecz banku centralnego, a ponieważ jest nim na ogół bank państwowy, to pośrednio jest to dochód budżetu. Podstawą, od której oblicza się rezerwę obowiązkową, są wkłady nie banków w bankach. Bank centralny ustala stopę rezerwy obowiązkowej, która określa jaka część tych wkładów powinna się znaleźć na jego rachunku. W ten sposób banki dysponują dodatkowym instrumentem sprzyjającym utrzymaniu ich płynności w krótkim czasie.
Przy ustalaniu wielkości stopy obowiązkowej rezerwy mogą być stosowane różne stopy procentowe, w zależności od rodzaju wkładu. I tak, zróżnicowanie może zależeć od:
- terminów zobowiązań, a więc od tego, czy są to wkłady a vista, czy terminowe;
- osoby właściciela, a więc od tego, czy są to wkłady osób fizycznych o charakterze oszczędności czy wkłady osób prawnych;
- wielkość wkładu, zwłaszcza wkładów a vista;
- miejsca zamieszkania tych, którzy mają wkłady w banku.
Wyższa stopa obowiązkowej rezerwy jest na ogół ustalana od wkładów a vista (wyższe ryzyko dla banku komercyjnego).
Polityka obowiązkowych rezerw może także służyć określonej redystrybucji środków między bankami. Wysokość stopy obowiązkowej rezerwy, pozwalająca nagromadzić bankowi centralnemu poważne środki pieniężne, a pobawić ich bogate banki, stwarza możliwość uruchomienia większego kontyngentu kredytu redyskontowego czy lombardowego, ale na ogół w większym stopniu nie dla tych banków, które muszą utrzymać największe obowiązkowe rezerwy. Może to także nastąpić przez większy skup papierów wartościowych.
Celowe jest ustalenie przez Parlament lub Radę Banków maksymalnej wysokości obowiązkowej rezerwy. Natomiast wysokość tej rezerwy dla poszczególnych rodzajów wkładów i ewentualnie banków ustala już prezes banku centralnego .
Utrzymanie rezerw w gotówce i rezerw w banku centralnym ma na celu zapewnienie nie tylko wypłacalności banków rozliczeniowych (handlowych). Element ten zresztą nie jest najistotniejszy. Obecnie banki rozliczeniowe są tak potężnymi instytucjami, że ich niewypłacalność jest mało prawdopodobna. Mogą one ponadto uciec się do pomocy banku centralnego w razie spadku zaufania klientów.
Relacja między rezerwami banków rozliczeniowych a wkładami ich klientów ma istotne znaczenie w kształtowaniu ilości pieniądza w obiegu. Zobowiązując banki rozliczeniowe do podwyższenie lub obniżenia tej relacji, która nazywa się relacją rezerw obowiązkowych, bank centralny może skłaniać banki rozliczeniowe do zawężania lub rozszerzania akcji kredytowej. Podwyższenia wskaźnika rezerw obowiązkowych zmusza banki rozliczeniowe do utrzymania większej części aktywów w formie gotówki lub w postaci nie oprocentowanych wkładów w banku centralnym. Aktywa te nie mogą być przeznaczone na działalność kredytową i proces kreacji ulega zahamowaniu. Aktywność gospodarcza kurczy się i dochody społeczeństwa wzrastają.
Zjawisko odwrotne występuje, gdy bank centralny nakazuje zmniejszenie wskaźnika rezerw obowiązkowych. Dodatkowe wolne fundusze banki przeznaczają na dodatkowe kredyty. Powstają nowe wkłady, tzw. wkłady pochodne, i ilość pieniądza w obiegu wzrasta. Działalność gospodarcza ożywia się, dochody społeczeństwa wzrastają .

b). Polityka zmian stopy redyskontowej .
Każdy bank ma prawo zaciągnąć pożyczkę w banku centralnym. Zaciągnięcie pożyczki polega na sprzedaży bankowi centralnemu weksli handlowych wykupionych od klientów. Sprzedaż bankowi centralnemu następuje według określonej ceny, którą jest stopa redyskontowa. Nie chodzi jednak o odsprzedanie wyłącznie weksli handlowych. W grę wchodzi cały wachlarz krótkoterminowych papierów wartościowych.
Wysokość stopy redyskontowej ma wpływ na wielkość pożyczek zaciąganych przez banki rozliczeniowe w banku centralnym. Wzrost stopy redyskontowej zmniejsza wartość redyskontowanych weksli, a tym samym spadają rezerwy banków rozliczeniowych i ich działalność kredytowa. Dzieje się odwrotnie, gdy stopa redyskontowa jest obniżana, ponieważ niski koszt kredytu sprawia, że bankom rozliczeniowym opłaca się sprzedawać więcej weksli bankowi centralnemu. Dzięki temu wzrastają ich wkłady w banku centralnym, co umożliwia rozszerzenie akcji kredytowej. O restrykcyjnej polityce monetarnej mówimy, gdy centralna instytucja monetarna podwyższa stopę redyskontową; gdy ją obniża, to mówimy, że polityka monetarna ma charakter ekspansywny.
Należy odróżnić stopę redyskontową od stopy rynku monetarnego, czyli stopy panującej na międzybankowym rynku handlu nadwyżkami rezerw gotówkowych, nadobowiązkowych. Należy jeszcze pamiętać o stopie oprocentowania kredytów krótkoterminowych udzielanych przedsiębiorstwom i ludności. Banki rozliczeniowe mogą więc refinansować alternatywnie: w banku centralnym lub na rynku monetarnym. Wybór zależy od relacji stóp procentowych na obu rynkach ? banki wybierają to źródło funduszy, które jest tańsze.
Banki wolą pożyczać brakujące rezerwy od innych instytucji pośrednictwa finansowego mających akurat ich nadmiar, jeżeli stopa ry