Scharakteryzuj wybrany zabytek architektury budownictwa

Zamek Kapituły Warmińskiej z połowy IV wieku w Olsztynie

Utworzona w roku 1260 kapituła warmińska otrzymała południową i północną część dóbr biskupich. Tu właśnie w południowym rejonie Warmii kapituła wzniosła około 1346 roku na własne potrzeby zamek, lokalizując go nad brzegiem Łyny. Zamek olsztyński powstał na planie czworoboku z dwoma skrzydłami mieszkalnymi (północnym i południowym) oraz cylindryczną wieżą wyrastającą z naroża południowo – zachodniego. Od stron zachodniej i wschodniej czworobok dziedzińca zamkowego zamykają mury obwodowe. W skrzydle wschodnim pierwotnie znajdowała się wieża bramna, z zachowaną do dziś sienią przejazdową. Zamek założyła kapituła warmińska około połowy XIV wieku jako najsilniejszą twierdzę w swych dobrach. W zamku rezydował administrator dóbr wspólnych kapituły, jednym z nich był Mikołaj Kopernik. Zamek jako twierdze i siedzibę administratora zlokalizowano na skraju rozległej puszczy, w zakolu Łyny, od strony północno – wschodniej oddzielała go od osady miejskiej głęboka, nawodniona fosa. Najstarszą częścią zabudowy jest skrzydło północne, które mieści dwie kondygnacje piwnic, pomieszczenia gospodarcze w przyziemiu oraz piętro reprezentacyjne z refektarzem, kaplicą i izbą mieszkalną administratora kapitulnego. Dwie wyższe kondygnacje miały charakter magazynowy ale na wypadek oblężenia spełniały funkcje obronne. Od strony dziedzińca w skrzydle znajduje się dwukondygnacyjny krużganek. Z końcem XIV wieku rozbudowano pierwotne założenie i rozbudowano dom przy wieży, nadbudowano część cylindryczną oraz otaczające mury. W toku rozbudowy do skrzydła południowego przeniesiono kuchnię, piwnicę i piekarnię. W tym też czasie przybudowano do elewacji południowej skrzydła północnego krużganek kryty dachem pulpitowym. . Na przełomie wieków XV i XVI przebudowano i powiększono wszystkie pomieszczenia mieszkalno – administracyjne w skrzydle północnym. Według szesnastowiecznych inwentarzy sposób użytkowania zamku był następujący: w skrzydle północnym mieszkał administrator kapituły, ponadto znajdował się tu refektarz służący równocześnie jako sala posiedzeń kapituły. W skrzydle południowym były mieszkania burgrabiego, kanoników, wizytatorów i szafarza, ponadto mieściła się tu na pierwszym piętrze kaplica św. Anny. W przyziemiu umieszczono kuchnię, spiżarnię browar i piekarnię. Oprócz wyszczególnionych pomieszczeń w obrębie zamku znajdowały się ponadto: zbrojownia, prochownia, łaźnia, więzienie, pralnia, stajnia i wozownia. Od strony zachodniej na terenie bezpośrednio przylegającym do zamku istniał w średniowieczu folwark i młyn wodny. W wiekach XV i XVI zamek był wielokrotnie oblegany co spowodowało konieczność wzmocnienia warowni. W roku 1593 zapoczątkowano trwające wiele lat roboty remontowe. W połowie wieku XVII w czasie drugiej wojny polsko – szwedzkiej, Olsztyn opanowały wojska elektora brandenburskiego i do roku 1772 jest on wyłącznie siedzibą burgrabiego. W wieku XVIII zabudowania zamku głównego powiększyły się o dodatkowe skrzydło w postaci barokowego pałacu. Pałac ten powstał w latach 1756 – 1758 na miejscu wschodniego muru obronnego; budowla ta wchłonęła średniowieczną bramę. Po roku 1772 w zamku mieściła się Gmina Urzędu Kontroli Majątków Państwowych. W roku 1779 nowo utworzona Gmina Ewangelicka przejęła w swoje użytkowanie główne piętro skrzydła północnego zamku, które użytkowała do roku 1877. W tym czasie przebudowano znajdujące się w tym skrzydle refektarze. Pożary w latach 1821 i 1827 strawiły wieżę dachu skrzydła południowego oraz budynki stojące przy północnym i zachodnim ciągu murów obronnych; w drugim pożarze częściowemu zniszczeniu uległo skrzydło północne, którego odbudowa trwała do roku 1828. W latach 1832 – 1833 zburzono i postawiono na nowo dwa północno zachodnie przęsła krużganka, natomiast w latach 1837 – 1839 przeprowadzono restaurację skrzydła wschodniego oraz kaplicy mieszczącej się w skrzydle południowym. W roku 1865 przeprowadzono remont kapitalny skrzydła południowego; w toku prac między innymi wykonano nowy szczyt przy skrzydle północnym. Rozpoczęto też remont skrzydła północnego. Roboty te ukończono w roku 1871.
W latach 1909 – 1911 dokonano gruntownej przebudowy skrzydeł północnego i wschodniego, przystosowując je na mieszkanie prezydenta rejencji. Ostatnie prace w zamku prowadzono w latach 1926 – 1928, w związku z umieszczeniem w skrzydle południowym Muzeum Ziemi. W roku 1945 zamek ocalał od zniszczeń i stał się siedzibą placówki muzealnej.
Cały zespół zamkowy w Olsztynie podlegał w ciągu wieków licznym rozbudowom i przebudowom, był także palony i odbudowywany. Widoczne są w nim różne elementy architektoniczne stosowane w różnych okresach historii tego obiektu.
Zamek kapitulny w Olsztynie odznacza się lekkością architektury, tak jak wszystkie zamki warmińskie. Uwidacznia się to w ażurowych, arkadowych krużgankach, w rozczłonkowaniu elewacji wysokimi ostrołukowymi oknami, fryzami czy występującymi przed lico elewacji elementami obronnymi (hurdycje, machikuły, później basteje).
Zamek olsztyński jest obecnie siedzibą Muzeum Warmii i Mazur.





Literatura

L. Czubiel: Zamki Warmii i Mazur, Pojezierze 1986
B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001