Konstytucyjna ochrona wolności tajemnicy komunikowania się
Konstytucyjna ochrona wolności tajemnicy komunikowania się.
Wolność i tajemnica komunikowania się należy do wolności i praw osobistych zawartych w rozdziale II Konstytucji RP z 1997 r. .
Przez pojęcie praw i wolności osobistych rozumiemy te wszystkie swobody i uprawnienia jednostki, które zapewniają jej nieskrępowany rozwój na wszystkich płaszczyznach egzystencji (zarówno egzystencji w płaszczyźnie fizycznej, psychicznej jak i prawnej). Rozwój wolny od wszelkich pozaprawnych działań przyjmujących postać zewnętrznej ingerencji. Tak pojmowane wolności i prawa osobiste mają zapewnić jednostce z jednej strony swobodny wybór postępowania dotyczącego własnego życia (np. wolność sumienia i wyznania, wolność przemieszczania się, wolność wyboru miejsca zamieszkania, wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, wolność słowa, wolność myśli), z drugiej zaś wskazać zasady funkcjonowania jej jako podmiotu prawa (np. prawo do życia, zasada podmiotowości prawnej, wolność od ukarania jej za czyn nie będący przestępstwem w momencie jego popełnienia) oraz środki ochrony przewidziane w sytuacji zagrożeń naruszeń gwarantowanych wartości (np. wolność i bezpieczeństwo osobiste, wolność od tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania, zakaz przeprowadzania eksperymentów bez zgody osoby im poddanej, zakaz niewolnictwa, prawo do sądu).
Prawa i wolności osobiste zostały potwierdzone najwcześniej, najpierw w aktach prawa wewnętrznego (konstytucjach), a następnie w aktach prawa międzynarodowego. „Najbardziej podstawowe z nich tj. prawo do życia, wolność myśli, zakaz niewolnictwa i poddaństwa, zakaz tortur oraz nieludzkiego i poniżającego traktowania, wolność sumienia i wyznania, prawo do podmiotowości prawnej, zakaz karania bez podstawy prawnej, a także zakaz więzienia za długi, uznane są za uniwersalne standardy wszystkich regulacji odnoszących się do statusu jednostki ”
Ustawa zasadnicza reguluje prawa i wolności osobiste w art. 38-56. Można je sklasyfikować w następującym katalogu.
1. Prawo do życia;
2. Zakaz eksperymentów naukowych w tym medycznych bez dobrowolnie wyrażonej zgody pacjenta;
3. Zakaz tortur, okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowania i karania;
4. Wolność i bezpieczeństwo osobiste. Pozbawienie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonym przez ustawę z prawem odwołania się do sądu, a także z prawem do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności (art.41);
5. Odpowiedzialność karna tylko za popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia (art.42 ust.1);
6. Prawo do obrony w postępowaniu karnym (art.42 ust.2);
7. Domniemanie niewinności, dopóki wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu (art.42 ust. 3);
8. Prawo do sądu oraz prawo do zaskarżenia orzeczenia sądu pierwszej instancji (art.45);
9. Dopuszczalność przepadku rzeczy jedynie w wypadkach przewidzianych w ustawie, na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu (art. 46);
10. Prawo do ochrony życie prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowaniu o swoim życiu osobistym, wolności i tajemnicy komunikowania się, nienaruszalności mieszkania (art. 47, 49, 50);
11. Prawo każdego do zachowania w tajemnicy informacji dotyczących jego osoby, zakaz pozyskiwania i gromadzenia innych informacji o obywatelach niż niezbędnie konieczne w demokratycznym państwie prawnym oraz prawo każdego dostępu do dotyczących go dokumentów urzędowych i kartotek, z prawem do sprostowania oraz żądania usunięcia informacji zbędnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art.52);
12. Wolność każdego do nieskrępowanego poruszania się oraz wyboru miejsca zamieszkania na terytorium RP, do opuszczania terytorium RP; obywatela polskiego nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju; osoba przebywająca za granica, której pochodzenie polskie zostało stwierdzone zgodnie z ustawą, może osiedlić się w Polsce na stałe (art.52);
13. Wolność sumienia i wyznania (art.53). Obejmuje on wolność przyjmowania lub posiadania religii, jej uzewnętrzniania indywidualnego lub z innymi, uprawnienie nauczania i kultu, posiadania kościołów i miejsc kultu, korzystanie z pomocy religijnej tam, gdzie ktoś się znajduje, zakaz zmuszania do uczestnictwa w praktykach religijnych .
Do podstawowych wartości uwzględnianych w katalogu dóbr osobistych zalicza się życie i integralność osobistą wraz z wolnością osobistą. Z treści tego ostatniego dobra, rozumianego jako swoboda poruszania się, wyprowadzane bywa też - jako szczególne - prawo do niezakłóconego komunikowania (komunikacji); nie należy go utożsamiać z wypływającą z wolności słowa i wypowiedzi wolnością informacji, gwarantującą prawo pozyskiwania wiadomości z powszechnie dostępnych źródeł .
Regulacje zawarte w rozdziale II bezpośrednio odnoszą się także do uprawnień jednostki w sferze informacyjnej . Uprawnienia informacyjne w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. zostały przedstawione szerzej niż to mam miejsce w podstawowych aktach tworzących międzynarodowy system ochrony wolności i praw człowieka. Do ich katalogu zalicz się:
- prawo dostępu do dokumentów urzędowych dotyczących jednostki (art.51ust.3),
- wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (art.54ust1),
- prawo dostępu do informacji publicznej (art.61),
- prawo do nauki (art.70),
- prawo do informacji o ochronie środowiska (art.74ust3),
- wolność twórczości artystycznej i naukowej i ogłoszenia wyników tej twórczości, wolności nauczania oraz dostępu do dóbr kultury (art.73).
Ponadto Konstytucja zawiera gwarancje, zgodnie z którymi każdemu przysługuje prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym (art.47):
- wolność sumienia i wyznania (art.53),
- nienaruszalność mieszkania (art.50),
- nikt nie może być zobowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do wyjawienia informacji dotyczących jego osoby (art.51ust1),
- zakazuje się stosowania cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu oraz koncesjonowania prasy (art.54ust2),
- jawność rozprawy sądowej wyłączą się jedynie ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prawny (art.45),
- wreszcie każdemu zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się (art.49).
O wolności i ochronie tajemnicy komunikowania się stanowi art. 49 Konstytucji RP z 1997 r., który stanowi iż „zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania. Ich ograniczenie może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony. Wedle prof. J.Bocia „przepis ten wyraża powszechnie przyjęte w państwie demokratycznym wolność słowa i druku, która utożsamia się właśnie z wolnością komunikowania się” .
Pod pojęciem tajemnicy należy rozumieć wiadomość, która nie jest powszechnie dostępna, a zdobycie jej naruszałoby porządek prawny. Jest to informacja ustawowo chroniona.
Wolność i ochrona komunikowania się oznaczają swobodny przepływ informacji, to jest taki, który nie podlega ograniczeniom i dotyczy wszystkich sfer życia, w tym także polityki. Konstrukcja takiego modelu musi jednak uwzględniać interesy państwa demokratycznego, chodzi tu głównie o poszanowanie praw i wolności wszystkich zamieszkujących jego terytorium oraz postępowanie zgodnie z przyjętymi wymogami porządku, bezpieczeństwa publicznego jak i moralności. Należy dodać, iż informacje mogą mieć istotny wpływ na stosunki z innymi państwami w związku z tym, a w szczególności z uwagi na poszanowanie praw i wolności innych osób oraz ze względu na szczególne dobro społeczne jakim jest państwo, dopuszcza się możliwość ograniczenia tego prawa w drodze ustawy . Regulacja ustawowa nie może mieć charakteru ogólnego, ani też ograniczać się do wymienionej materii, a których przepływ informacji czy możność komunikowania się są ograniczone lub wręcz zakazane.
Odnosząc przepisy art.49 Konstytucji RP do art.19 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, należy podnieść, iż w zasadzie przyjęto tu takie samo rozwiązanie- -przepis ten w nowoczesny sposób chroni dawniej już gwarantowaną konstytucyjnie tajemnicę korespondencji. W czasach obecnych „korespondencja” przybiera nie tylko postać listowną (pisemną), lecz także - a może głównie-elektroniczną (telefon, fax, e-mail itp.) Konstytucja zakazuje komukolwiek zapoznanie się z treścią wiadomości, bez względu na to, jaką formę one przyjmują (słowo, obraz, dźwięk itp.) przekazywanych między podmiotami prawa za pośrednictwem wszelkich typów mediów, jeśli wiadomości przeznaczone są wyłącznie dla adresata wskazanego przez nadawcę.
J. Boć twierdzi, że w art. 49 Konstytucja RP przyjęto podobne rozwiązania zawarte we wspomnianym już wyżej art. 19 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, gdzie minimalne gwarancje dla zapewnienia realizacji tego prawa powinny przybrać rozwiązania ustrojowe obejmujące:
- wolność zgromadzeń,
- możliwość korzystania zgodnie z prawem ze środków masowego przekazu bez względu na to, czyją są własnością,
- możliwość posiadania własnych środków służących zbieraniu poglądów i przechowywania informacji,
- wolność poruszania się po kraju i w ramach ustalonych przez państwo po świecie, swobodny dostęp do publicznych bibliotek, muzeów, kin, teatrów, wyższych uczelni i innych tego typu ośrodków służących przepływowi informacji i poglądów,
- nienaruszalność tajemnicy korespondencji. Naruszenie tajemnicy korespondencji traktowane jest bowiem jako zamach na tę wolność człowieka, która dotyczy dysponowania wiadomościami z zakresu spraw swoich i spraw osób mu bliskich.
„Pod pojęciem korespondencji należy rozumieć każde, w dowolnej formie przeprowadzone porozumienie między określonymi osobami. Zatem naruszenie korespondencji będzie oznaczać każdą ingerencję osoby trzeciej, nie tylko w treść korespondencji, ale także polegające na zmianie treści, zniszczeniu lub przekazaniu innej osobie” .
Pojecie „tajemnicy korespondencji” znaleźć można w art. 267 Kodeku Karnego, w myśl którego obejmuje ona informacje przeznaczone dla innej osoby, znajdujące się w zamkniętym piśmie lub zabezpieczone w inny sposób (np. elektronicznie, magnetycznie, lub w inny szczególny sposób). Chodzi zatem nie tylko o ochronę informacji stanowiących same w sobie tajemnicę, ale także o dotyczące okoliczności, których dana osoba lub instytucja nie ma obowiązku ujawnić osobą trzecim. Należy dodać, że chodzi tu o wszelką ochronę cudzej korespondencji - zarówno pisemnej, jak i ustnej (np. rozmów telefonicznych, przy czym kodeks karny ochrania nie tylko korespondencję znajdująca się w zamkniętej przesyłce, ale każdą korespondencję nie przeznaczoną dla danej osoby. Wyjątek od tej zasady stanowią przesyłki otwarte, w postaci tzw. kart pocztowych, czy druków, nadawanych pocztą, z którymi samo zapoznanie się nie podlega ochronie na podstawie art. 267 k.k. Istotą tego rodzaju tajemnicy jest brak szczególnego uprawnienia po stronie naruszającego treści chronione tajemnica korespondencji. Dlatego tez prawo w tym zakresie daje szczególne uprawnienia organom państwowym np. sądom, czy organom ścigania. Przy zachowaniu określonych, reglamentowanych procedur prawnych, organy te są uprawnione do zapoznania się z treściami chronionymi tajemnicą korespondencji .
Według orzecznictwa Europejskiej Komisji Praw Człowieka, pojęcie korespondencji oznacza różne sposoby komunikowania się w celu nawiązania kontaktów z innymi osobami .
Należy dodać, że ochrona tajemnica korespondencji jest chroniona na gruncie prawa do prywatności obok życia prywatnego i rodzinnego, miru domowego, czci i godności oraz wolności sumienia i wyznania.
Podsumowując należy wyjaśnić czym jest w ogóle ochrona tajemnicy. Oznacza zespół różnorodnych działań, zwłaszcza o charakterze prawnym, organizacyjnym, administracyjnym i fizycznym, mającym na celu zabezpieczenie określonych informacji przed ich udostępnieniem osobą nieuprawnionym .