Stadia rozwojowe według E. Eriksona w oparciu o film pt: "Dzikie dziecko".

Na podstawie film "Dzikie dziecko" zostały opracowane stadia rozwojowe wg. E. Eriksona

Przychodzimy na świat jako potencjalne istoty społeczne. Po urodzeniu i przez kilka następnych lat jesteśmy całkowicie uzależnieni od innych, którzy przyczyniają się do tego aby zaspokoić nasze podstawowe potrzeby biologiczne. Dojrzała istota ludzka jest rezultatem nieprzerwanego procesu społecznej interakcji, który pozwolił jej rozwinąć tożsamość, przekonania i wiele umiejętności niezbędnych do aktywnego udziału w społeczeństwie.1
Nasz organizm , nazywany homo sapiens stopniowo przekształca się w istotę społeczną, w aktywnego członka społeczeństwa, dzięki środowisku który go wspomaga przyczynia się do rozwoju jednostki.


1. POJĘCIE SOCJALIZACJI

Socjalizacja to złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota biologiczna, staję się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne.2
Tak rozumiana socjalizacja jest przedmiotem zainteresowania socjologii, psychologii i antropologii społecznej. Każda z tych wymienionych nauk skupia się na innym aspekcie.
Dla psychologa sprawą nadrzędną jest rozwój indywidualnej jednostki, jej osobowości i odpowiedniego dostosowania człowieka do wymogów stawianych przez otoczenie społeczne. Jest to uważane za istotny warunek zdrowia psychicznego.
Dla antropologa społecznego termin „socjalizacja” to przede wszystkim przekaz kultury.
Socjolog natomiast oprócz mechanizmu przekazu kultury widzi w socjalizacji przyczynę podobieństw i regularności zachowań członków zbiorowości społecznych oraz mechanizm utrwalania porządku społecznego.
Zwolennicy teorii biologistycznych sądzili, że o wszystkim decyduje zasób predyspozycji wewnętrznych, które nabywane są już w momencie poczęcia. Struktura biopsychiczna organizmu, zakodowana jest w genach, które każdy osobnik otrzymuje.3

W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie umiejętności, które leżą u podstaw wszelkich interakcji społecznych, takich jak znajomość społecznie konstruowanych systemów znaczeń, zdolność rozumienia znaków, w tym języka oraz symboli, a także umiejętność posługiwania się nimi oraz poznanie procedur interpretacyjnych zachowań innych ludzi. Człowiek w procesie socjalizacji przyswaja sobie normy i wzory zachowańzarówno akceptowane społecznie jak i kulturowo, które służą zaspakajaniu biologicznych potrzeb, popędów i emocji. Jednostka uczy się również jak zachowywać się w określonych sytuacjach i jak te sytuacje rozpoznawać. Następnym celem są wartości i umiejętności posługiwania się wszelakimi przedmiotami, które są konieczne do sprawnego i umiejętnego odnalezienia się w rzeczywistości, a także do odpowiedniego funkcjonowania w danej cywilizacji.
Uczenie się tych wszystkich umiejętności opiera się na trzech podstawowych mechanizmach. Są nimi: wzmacnianie, naśladowanie i przekaz symboliczny.
Wzmacnianie to forma zachowań; które są właściwe, zostają nagrodzone i w ten sposób kojarzone z przyjemnością, zaś niepożądane są karane i kojarzone z przykrością. W przypadku społecznie pożądanych zachowań pozytywnym wzmocnieniem jest pochwała, szacunek otoczenia, w rodzinie zadowolenie wyrażone uśmiechem lub uściskiem. Natomiast negatywnym wzmocnieniem jest na przykład niedopuszczanie przez kolegów do wspólnej zabawy czy odmowa ojca na wspólny spacer.
Drugim mechanizmem jest naśladowanie. Widząc, jak wokół nas zachowują się inni ludzie, staramy upodobnić się do nich. Chłopiec patrząc jak ojciec naprawia samochód stara się upodobnić do niego wykonując tę samą czynność bawiąc się samochodzikami-zabawkami.
Przekaz symboliczny to sposób uczenia się o tym co dobre, a co złe i jak należy zachowywać się w różnych zaistniałych sytuacjach. Człowiek znaczną część wiedzy posiada dzięki pouczeniom słownym ze strony innych ludzi, a także dzięki przeróżnym testom pisanym.
Tak rozumiana socjalizacja jest procesem, który nigdy się nie skończ i będzie trwać tak długo, jak długo będzie istniał człowiek.1

Każdy człowiek przechodzi złożony proces nabywania licznych umiejętności i przystosowania się do życia społecznego. Odbywa się to najwcześniej w grupie pierwotnej. Zachodzi wtedy zarówno uczenie się mowy, jak i przyswajanie sobie norm i wartości kulturowych oraz nabywanie umiejętności wypełniania takich lub innych ról społecznych.2 W ten sposób odróżnić można socjalizację pierwotną i wtórną.
Socjalizacja pierwotna zachodzi w dzieciństwie, kiedy dziecko uczy się w jaki sposób nabywać umiejętności, które będą potrzebne w życiu społecznym. Człowiek rodzi się z licznymi predyspozycjami, które urzeczywistniają się w toku jego życia. Jednostka ludzka nabywa przede wszystkim w trakcie tego procesu poczucie odrębności od otoczenia, poczucie „ja” w najbardziej elementarnej formie objawiające się zrozumieniem, że jest się tym, kim jest się w rzeczywistości. Dziecko kształtuje swoje poczucie indywidualności, ceniąc się za to, że jest członkiem docenianym w rodzinie.
Socjalizacja wtórna dotyczy osób dorosłych. Wiąże się z nabywaniem umiejętności potrzebnych do wykonywania ról zawodowych, dojrzałego życia rodzinnego oraz umiejętność przystosowania się do otoczenia zarówno w życiu zawodowym jak i społecznym. Polega ona na zmianie przekonań wartości, uznawanych norm, na zdobywaniu nowych doświadczeń i umiejętności w życiu zawodowym. Patrząc z perspektywy czasu socjalizacja ta zachodzi w znacznej mierze dzięki szkolnictwu, szczególnie ponad podstawowemu, a także zależna jest od percepcji politycznej rzeczywistości, uczestnictwa w życiu politycznym i procesów rozwijania poglądów na dany temat oraz odbioru treści przekazywanych przez środki masowego przekazu.

1. NATURA A WYCHOWANIE

Od ponad dwóch stuleci trwa spór między uczonymi o to, czy nasza tożsamość i nasze zachowanie są zdeterminowane przez dziedziczność biologiczną czy przez doświadczenia społeczne. Obecnie panuje powszechna zgoda co do tego, że zarówno natura, jak i wychowanie przyczyniają się do rozwoju jednostki. Ostatnie badania w naukach o życiu uświadomiły wszystkim, że biologia odgrywa istotną rolę w kształtowaniu się istoty ludzkiej. Niedawno biolodzy wyodrębnili gen, który może być przyczyną choroby alkoholowej. Jednak nie wszyscy ludzie posiadający ów szczególny gen zostają alkoholikami, co wynika w dużej mierze z ich otoczenia społecznego i społecznego doświadczenia.1
Większość współczesnych badaczy w naukach społecznych przyznaje, że zarówno dziedziczność, jak i środowisko mają wpływ na kształtowanie się tożsamości i zachowań danej osoby. Kolejnymi dowodami potwierdzającymi ten pogląd są badania nad bliźniakami o identycznym materiale genetycznym. Dochodząc do wniosku bliźniaki identyczne posiadają więcej podobieństw niż bliźniaki pokrewne, które dzielą tylko część genetyki.

2. DZIKIE DZIECI

Niekiedy można dowiedzieć się ze środków masowego przekazu lub wyczytać w prasie o dzieciach wychowanych przez dzikie zwierzęta. Najczęściej są to doniesienia niewiarygodne jednak stosunkowo dobrze udokumentowane. Każdy z opisanych przypadków stwierdzał, że dzieci te trudno było uznać za ludzi. Nie potrafiły mówić, chodziły na czterech kończynach lub w pozycji kucznej. Widok człowieka napawał ich strachem i wyzwalał w nich wrogi stosunek, pożywienie rozszarpywały zębami, tak jak zwierzęta.
Co było przyczyną, że owe dzieci znalazły się w takiej sytuacji? Czy zawiniło społeczeństwo, czy nieświadomość ludzkiej jednostki?
Mimo to relacje o dzikich dzieciach napawają nas lękiem i zwracają szczególnie uwagę na skutki jakie wywiera proces socjalizacji w przypadku braku kontaktu z otoczeniem.
Socjalizacja trwa przez całe życie, przybierając różne formy. Ponieważ badaczy zainteresował ten proces postanowili podać zwięzłą charakterystykę stadiów kształtowania się i rozwoju osobowości człowieka w różnych fazach socjalizacji.

1. PSYCHOSPOŁECZNA TEORIA ROZWOJU WEDŁUG E. ERIKSONA


Człowiek w każdym okresie swojego życia podlega naciskom biologicznym płynącym ze zmieniającego się organizmu oraz naciskom społecznym, związanym z oczekiwaniami formułowanymi przez to otoczenie. W każdym okresie swego życia staje przed wyzwaniami, które go czekają, doświadcza specyficznego problemu życiowego.
Korzysta z pomocy (wsparcia) otoczenia oraz z uprzednio opanowanych kompetencji. Podejmuje nowe zadania, a gdy zostaną uwieńczone sukcesem nabywa nowych doświadczeń życiowych. Jego wewnętrzne zasoby bogacą się na skutek kolejnych osiągnięć rozwojowych.
Rozwój natomiast polega na przechodzeniu z etapu do etapu w wyniku radzenia sobie z kolejnym problemem, (a więc po zajściu odpowiednich „zdarzeń psychologicznych”) a nie jedynie w rezultacie osiągnięcia odpowiedniego wieku chronologicznego. Stadia tworzą fazy rozwojowe, przez które człowiek musi przejść w takiej, a nie innej kolejności.
Erikson przedstawił całościowy model rozwoju jednostki kładąc nacisk na mechanizmy psychospołeczne. W wyniku rozwoju człowiek uzyskuje zdolność do nawiązywania znaczących interakcji z otoczeniem, co jest uwarunkowane przyczynowo.
Motorem rozwoju są dwa typy przeciwstawieństw:
-dążenie do progresji (pierwiastek męski) przejawia się w chęci do życia, zaspokajania potrzeb, ekspansji.
-dążenie do regresji (pierwiastek żeński) przejawia się w powrocie do tego co dawne, dobre, bezpieczne.
Każda jednostka posiada dwa pierwiastki, więc konflikt jest nie w pełni udokumentowany. W każdej fazie pojawiają się przeszkody biologiczne i społeczne prowadzące do konfliktów i kryzysów, którymi są:
- powstanie sprzeczności
- szczególna sensytywność i wrażliwość
- rozwiązanie
-wzrost potencjału do przystosowania się i zmian
Kryzys jest zjawiskiem nieodzownym i niezbędnym dla rozwoju. Według Eriksona rozwój trwa całe życie i ma charakter jakościowy. Rozwiązanie kryzysu wiąże się ze zdobyciem nowych umiejętności w procesie psychospołecznym. W wyniku tego kształtuje się ego – jako centralna instancja osobowości, która dokonuje syntezy i integracji doświadczeń a z drugiej strony kontroluje zachowanie.
Problem zdrowia psychicznego odnosi się do poszczególnych faz w cyklu rozwojowym jednostki.

5. FAZY ROZWOJU WEDŁUG ERIKSONA

1. Ufność w przeciwieństwie do nieufności 1 rż
Dziecko potrzebuje spójnej i trwałej troski aby mogło wykształcić w sobie poczucie bezpieczeństwa, uczy się ufać innym którzy dbają o jego podstawowe potrzeby. Stanowi to podstawę nastawienie do siebie i do świata. W skutek przerwania więzi z matką (z jej ciałem – przecięcie pępowiny) dziecko musi przezwyciężyć kryzys obecności świata. W toku karmienia dziecka wchłania świat. Nabiera ufności do świata gdy matka je głaszcze, przytula, kołysze – daje to poczucie bezpieczeństwa. Świat wchłaniany jest całym ciałem bo wrażenia dotykowe są bardzo ważne. Istotną rolę odgrywa ciągłość kontaktów. Dziecko poznaje matkę przez zapach, zaczyna mieć poczucie ufności i stabilności.
Wskaźnikiem poczucia ufności u dziecka jest głębokość snu, oraz ciągłe przyjmowanie pokarmu. Dziecko ufne pozwala oddalić się matce, bawi się samo itp.
Erikson zwraca uwagę , że matka decydująca się na dziecko musi mieć świadomość tego czynu, nie może być osobą nieodpowiedzialną.
Tu kształtują się relacje między braniem i dawaniem. Bardzo ważna jest stabilność jednolitej opieki nad dzieckiem.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – zaufanie do świata i nadzieja na przyszłość
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – podejrzliwość, brak poczucia bezpieczeństwa, obawa o przyszłość.

2. Autonomia w przeciwieństwie do wstydu i zwątpienia 2-3 rż
Dziecko nabywa umiejętności solidnego stania na własnych nogach, uczy się zakreślać swój świat jako „ja” i „ty” , „mnie” i „moje”. Porażki w osiąganiu niezależności mogą zmusić dziecko do zwątpienia we własne zdolności i poczucia wstydu. Wstyd wiąże się z poczuciem wystawienia na widok innych w sytuacji pragnienia ukrycia. Wątpienie jako podstawa ma wiele wspólnego ze świadomością, że jest jakieś „za mną”, które może ingerować. Metody wychowawcze stosowane przez rodziców nie powinny być zbyt sztywne i surowe.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – poczucie autonomii i własnej wartości, sprzyjają temu tolerancyjni opiekunowie.
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – uczucie wstydu i zwątpienie we własne zdolności kierowania sobą, dziecko będzie zaborcze, egoistyczne, dążące do posiadania.

3.  Inicjatywa lub poczucie winy 4-6 rż
Inicjatywa w połączeniu z autonomią daje dziecku zdolność realizowania i planowania zadań oraz ustalenia celów. Dzieci usiłują zachowywać się w dorosły sposób i próbują wziąć na siebie odpowiedzialność za sprawy przekraczające ich aktualne możliwości. Cele ich działania mogą być sprzeczne z celami bądź działaniami innych osób, a konflikty mogą wzbudzić poczucie winy. Dziecko poznaje swoje otoczenie i planuje swoje działanie w nim. Jest aktywne , w mowie i w wyobraźni. Dziecko musi utrzymać swoje „poczucie inicjatywy”, a równocześnie nauczyć się przestrzegać prawa innych.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – zdolność do inicjowania i czerpania przyjemności z ich realizacji.
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – obawa przed karą i poczucie winy za przeżywanie określonych uczuć.

4. Produktywność - poczucie fachowości 7-12 rż
W tej fazie dzieci odkrywają wokół siebie świat jako „świat narzędzi”. Dominuje potrzeba sprawnego włączania się w odkrywany i odsłaniający się przed dzieckiem fascynujący świat mechanizmów i narzędzi, które działają dzięki wprawiającemu ja w ruch człowiekowi. Dziecko opanowuje wiedzę i umiejętności właściwe jego kulturze. Tu pojawia się potrzeba by robić coś na serio, wiąże się to z nauką w szkole, gdzie uczy się pisać i czytać. Dziecko dąży do pozytywnej oceny swoich działań, zła ocena zniechęca, zaczyna kształtować poczucie niższości. Ważną rolę odgrywają rówieśnicy, którzy są potrzebni do samooceny i dostarczają kryteriów do pomiaru własnych sukcesów i klęsk.
Wzorce satysfakcji stają się prototypem przyszłej pracy. Szkoła i nauczyciele powinni przyzwyczajać dziecko do produktywnej aktywności przy jednoczesnym poczuciu satysfakcji.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – poczucie kompetencji i sukcesu. Wiara we własną zdolność realizacji celów i osiągania różnych rzeczy
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – brak akceptacji ze strony innych która może przyczynić się do powstania uczuć niedostosowania i niższości.

5. Tożsamość w przeciwieństwie do rozproszenia ról dorastanie 13-18 rż.
Młody człowiek stawia przed sobą pytanie: „Kim jestem”, poszukuje spójności tożsamości osobowej i zawodowej do pełnienia sensownej roli w społeczeństwie. Na skutek przemian biologicznych, ulegają zachwianiu mechanizmy wewnętrzne jednostki. Aby się ustabilizowały konieczne jest ukształtowanie poczucia tożsamości w zakresie pełnienia ról społecznych. Efektem tych przemian jest przekonanie, że w okresie dojrzewania młody organizm posiada pewien zbiór swoich cech. Jądrem poczucia tożsamości jest poczucie wewnętrznej równowagi oraz poczucie niezależności od sytuacji. Wiąże się to z poczuciem autonomii – samodzielne określenie sobie celów, dokonywanie wyborów, racjonalną oceną autorytetów i umiejętnością podejmowania określonych ról. Patologią są dyfuzje – rozszczepienie tożsamości co może spowodować przyjęcie tożsamości negatywnej – narkomania, satanizm, alkoholizm.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – ujmowanie siebie w kategoriach spójnej i zintegrowanej osobowości z ukształtowanym poczuciem tożsamości.
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – zagubienie w kwestii własnej tożsamości.

6. Intymność, izolacja lub samotność – wczesna dorosłość 20-30/35 rż.
Człowiek poszukuje bliskich i trwałych związków i innymi ludźmi, szczególnie partnerem odmiennej płci. Dochodzi do bliskich intymnych kontaktów z osobami (seksualne, przyjacielskie). Zdolność do jednoczesnego zachowania własnej tożsamości jak i tożsamości partnera. Izolacja bierze się z niezdolności do znalezienia szans dla własnej tożsamości poprzez dzielenie prawdziwej intymności.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – umiejętność przeżywania miłości i oddania w stosunku do innych.
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – lęk przed utratą własnej tożsamości (skutek bycia samotnym, pozbawienia treści związków z innymi.

7. Produktywność - stagnacja średnia dorosłość 36/40-64r. ż.
Jednostka poszukuje adekwatnych dla siebie form produktywności i twórczości, jak również własnego wkładu do społeczeństwa jako całości. Jej alternatywą jest stagnacja, koncentracja na sobie i swoich problemach, zasklepienie. Cenną cechą tego okresu jest troskliwość o innych. Wkład dany przez człowieka w zapewnienie odpowiednich warunków swojej rodzinie, wysiłek związany z wykonywaniem zawodu, działanie w środowisku wyraża jego funkcję społeczną i opiekuńczą związaną w dużej mierze z tworzeniem warunków życiowych dla następnego pokolenia. Kryzys tej fazy może spowodować na przykład złe relacje w małżeństwie.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – zdolność do opieki i troski o innych w szerokim tych słów znaczeniu.
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – brak rozwoju, nuda i nadmierna troska o siebie samego.

8. Integracja w przeciwieństwie do rozpaczy wiek sędziwy
Integralność oznacza poczucie spójności i pełni. Człowiek jest świadomy relatywizmu różnych stylów życia, także tego, że jego własne życie mogło potoczyć się różnie, odkrywa sens i znaczenie własnej drogi życiowej. Rozpacz daje się rozpoznać przez lęk przed śmiercią. Człowiek nie może pogodzić się z faktem, że na tym kończy się jego istnienie. Rozpacz wyraża się w uczuciu, że pozostało już zbyt mało czasu by rozpocząć nowe życie i spróbować innych dróg do integracji.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – poczucie satysfakcji z własnego życia i dokonań, pogodzenie się ze śmiercią.
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – żal z powodu błędów życiowych i straconych szans, lęk przed śmiercią.

W każdym ze stadiów kryje się pewien konflikt, który wiąże się zawsze z pewnym elementem życia społecznego, z określonymi osobami zaangażowanymi w relacje z jednostką. Wychowanie świadome i zamierzone, sprzyjające pomyślnemu rozwojowi, powinno pomagać danej jednostce w rozwiązywaniu kryzysów w poszczególnych stadiach rozwoju.

6. FAZY PROCESU SOCJALIZACJI „DZIKIEGO DZIECKA”

Na podstawie filmu „Dzikie dziecko” spróbujemy dowiedzieć się jak przebiegał proces socjalizacji dziecka zaniedbanego przez społeczeństwo. Aby nadać charakter faz rozwojowych tej istoty odwołam się do wyżej wspomnianego psychologa, który wykorzystał w swej teorii znaczną część wiedzy socjologicznej i elementy antropologii .
Film opowiada historię chłopca znalezionego przez myśliwych w lesie. Dziecko poruszało się na czterech kończynach i zachowywało się jak zwierzę. Chłopiec nie mówił, był obojętny na przejaw jakichkolwiek uczuć. Używał zmysłów w odwróconej kolejności – najpierw wąchał, następnie smakował, a na końcu oglądał i dotykał. Jego sposób poruszania się i spożywania posiłków wskazywał na to, że nie był wychowywany przez ludzi.
Pierwsza faza dotyczy nabywania ufności do otoczenia i świata przez dziecko od chwili narodzin, gdy matka je głaszcze, przytula. Erikson podkreśla, że osoba musi mieć świadomość swego czynu, nie może być lekkomyślna, nieodpowiedzialna. W tej fazie rozwojowej kształtuje się zaufanie do świata i nadzieja na przyszłość. Czy dziecko miało taką nadzieję? Sądzę, że już od chwili narodzin nie było akceptowane. Świadczy o tym regularna blizna na szyi chłopca. Uczeni wywnioskowali, że powstała na skutek poderżnięcia gardła w wyniku próby zabicia dziecka, a następnie porzucenia go. Zastanawiano się czy rana na gardle może być przyczyną tego, że dziecko nie mówi, czy też przyczyną jego niemowy jest izolacja od środowiska ludzi. Czy matka kochająca swoją bezbronną istotkę może dopuścić się tak karygodnego czynu?
Następstwem odizolowania od rodziców jest choroba sieroca. Wiktor nigdy nie poczuł bliskości, ciepła i miłości rodzicielskiej.
W drugiej fazie dziecko jest jeszcze pod wieloma względami zależne od rodziców. Pojawiają się słowa „ja i ty”, „mnie i moje” tak ważne dla rodziców. Wiktor przypuszczam, że nie doznał takiego uczucia. Dzięki jednemu z uczonych, który podjął się próbie wychowania, chłopiec zaczął wydawać pierwsze nieartykułowane dźwięki, powoli uczył się wymawiać głoski lecz ten proces nastąpił dopiero w wieku 11-12 lat. Doświadczenia społeczne, warunki w których się rozwijał przyczyniły się do tego, iż chłopiec stał się bardzo nieufny w stosunku do otoczenia, nerwowy, czego przykładem są jego napady agresji wywołane z powodu zamknięcia go w szopie, z powodu rozsypanego alfabetu czy zamknięcia mleka w komodzie. Te ataki stawały się coraz częstsze być może z powodu przeciążenia umysłowego chłopca.
W trzeciej fazie znaczną rolę odgrywa inicjatywa. Wychowanie i edukacja Wiktora odbywała się głównie w oparciu o zasadę modelowania i naśladowania. Naśladownictwo ma miejsce poprzez przejmowanie zewnętrznych aspektów zachowania jednostki, natomiast modelowanie polega na normach i wartościach prezentowanych przez podmiot. Historia Wiktora pokazuje, że tym modelem były dla niego zwierzęta. Wśród nich przebywał i rozwijał się w okresie dzieciństwa. Zwierzęta były dla niego jedynymi istotami z którymi miał kontakt. Od nich przejął wzorce dotyczące postawy ciała, zachowania się, spożywania posiłków i reagowania na różne bodźce.
Czwarta faza przypada na okres kształcenia początkowego. Dzieci stają się pilne, szybko się uczą. Na podstawie filmu z całą pewnością można stwierdzić, że Wiktor przebywając z ludźmi coraz bardziej zaczął zachowywać się jak cywilizowany człowiek. Edukacja chłopca nie jest łatwa, ponieważ wykształcił już pewne nawyki. Ludzkie sposoby zachowania są dla niego niezrozumiałe, budzą przerażenie albo zdziwienie. Nauczanie i wychowanie Wiktora rozpoczyna się praktycznie od podstaw. Uczony posługuje się metodami, które są zazwyczaj stosowane w sposób spontaniczny przez rodziców. Chłopiec zaczyna zachowywać się i porozumiewać w sposób właściwy ludziom. Przejawia charakterystyczne uczucia, uczy się zasad postępowania i współżycia społecznego. Wiktor nauczył się używać zmysłów, opanował sztukę koncentracji i zapamiętywania. Nauczył się porównywać, odróżniać i oceniać różne przedmioty. Naukę alfabetu ułatwił sobie zdejmując litery z tablicy i układając je w określonym logicznym porządku. Nauczył się chodzić po schodach w pozycji pionowej, siadać przy stole, a nawet jeść sztućcami. Socjalizacja opiera się o proces modelowania i naśladowania, system nagród i kar, przekazywanie wiadomości i kształtowanie umiejętności poprzez utrwalenie i ćwiczenia praktyczne.
Piąta faza wiąże się z kryzysem i poszukiwaniem tożsamości. W okresie dojrzewania, w procesie pokonywania kryzysów wszystkie dotychczasowe doświadczenia nabyte w okresie dzieciństwa zostają zakwestionowane i uporządkowane w nowy jakościowo sposób. Chłopiec uczył się, zdobywał nowe umiejętności, jednak tęsknił i marzył za światem w którym spędził kilkanaście lat swojego dzieciństwa. Przykładem są wycieczki na wieś które wprowadzały go w stan euforii i nieopisanej radości. Pewne wzorce, które nabył w początkowym okresie swego życia nie potrafiono w nim przekształcić. Ignoruje spanie w łóżku, najlepiej śpi mu się pod łóżkiem zwinięty w kłębek. Jednak Wiktor poprzez edukację uczonego opanował wiele cech które posiada dziecko przebywając w domowym ognisku wśród bliskich mu osób. Przykładem jest powrót do domu po próbie ucieczki do lasu.

W jaki sposób przebiegały następne fazy rozwojowe chłopca nie wiemy. Możemy przypuszczać, że Wiktor wybierając wolność zakończył proces socjalizacji i edukacji przez człowieka. Historia ta budzi refleksje, a jednocześnie daje nam do myślenia czy chłopcu te wszystkie mechanizmy edukacji i wychowania które zostały w jakiś sposób wpojone przez uczonego będą mu potrzebne w dalszym procesie samorealizacji, czy z biegiem upływu czasu zapomni zasad postępowania i współżycia społecznego.