Wyzwania dla Unii Europejskiej w Europie Wschodniej i Kaukazie Południowym
Jednym z kierunków integracji europejskiej było rozszerzenie Unii Europejskiej poprzez przyjmowanie nowych państw członkowskich. Przed rozszerzeniem o dziesięciu nowych członków Unia nie zajmowała się ujednolicaniem polityki sąsiedztwa gdyż nie było takiej potrzeby. Działo się tak, ponieważ większość kontaktów z najbliższymi sąsiadami stanowiły rozmowy negocjacyjne w sprawie przyłączenia tych państw do unijnych struktur. Jednak rozszerzenia z 2004 i 2007 roku sprawiły, że zmiany w Unii Europejskiej stały się koniecznością. Do UE dołączyło 12 nowych państw przez co nastąpiły zmiany w układzie geopolitycznym na kontynencie. Granice Unii przesunęły się w stronę Ukrainy czy Białorusi.
W sąsiedztwie znalazły się także Bałkany Zachodnie. Jeszcze przed 2004 rokiem w UE przeprowadzano szereg debat na temat przyszłej polityki sąsiedztwa po wschodnim rozszerzeniu. Koncepcję Europejskiej Polityki Sąsiedztwa zaprezentowano po raz pierwszy, 11 marca 2003 roku w komunikacie Komisji Europejskiej „Szersza Europa – sąsiedztwo: nowe ramy stosunków z naszymi wschodnimi i południowymi sąsiadami” (T. Kapuśniak, Wymiar Wschodni Europejskiej Polityki Sąsiedztwa Unii Europejskiej. Inkluzja bez członkostwa?, Warszawa 2010, s.22.) Formalnie Europejska Polityka Sąsiedztwa ogłoszona została 12 maja 2004 roku.( Komunikat Komisji Europejskiej: Europejska Polityka Sąsiedztwa – strategia, COM (2004) 373, Bruksela, 12 maja 2004) Miała ona zapewnić nowe stosunki pomiędzy państwami członkowskimi a ich sąsiadami, zapobiegać podziałom i wspierać zacieśnianie współpracy. EPS odnosi się do stosunków Unii z państwami zarówno Europy Wschodniej (Ukraina, Białoruś, Mołdawia) jak i Kaukazu Południowego (Gruzja, Azerbejdżan, Armenia). Rosja, choć jest bezpośrednim sąsiadem UE nie wyraziła chęci uczestniczenia w Europejskiej Polityce Sąsiedztwa; stosunki z tym krajem objęte są osobnym partnerstwem strategicznym. (http://ec.europa.eu/economy_finance/international/neighbourhood_policy/index_pl.htm) EPS nie ma na celu doprowadzenia do przystąpienia danego państwa do UE co przez niektóre kraje może być odbierane negatywnie. W ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa stworzono dwie ważne inicjatywy: Synergię Czarnomorską i Partnerstwo Wschodnie. Choć sama idea EPS jest jak najbardziej słuszna to jednak w tym wypadku Unia stanęła przed ogromnym wyzwaniem. Europejska Polityka Sąsiedztwa dotyczy państw bardzo zróżnicowanych, położonych nie tylko w Europie ale też w Afryce czy na Kaukazie. Niektóre z nich mają szansę na członkostwo a inne nawet o tym nie marzą. Wobec tego ciężko jest stworzyć efektywną i spójną koncepcję, która pozwoliłaby skutecznie realizować działania UE zawarte w EPS. Warto też zaznaczyć, że nakłady finansowe z UE są inne w każdym regionie a obszarem który dostaje najwięcej jest region Morza Śródziemnego. (T. Kapuśniak, op.cit., s.28.)
Unia Europejska stanęła przed ogromnym wyzwaniem jeśli chodzi o kwestie zbliżenia krajów Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego do UE. Dystans pomiędzy tymi krajami a Unią jest duży. I tak na przykład Białoruś wydaje się być bardzo oddalona od Unii w kwestiach politycznych a Mołdawia w kwestiach ekonomicznych. Jak zauważa Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz: „Od roku 2004 doszło do aktywizacji działań UE w odniesieniu do Europy
Wschodniej. Zintensyfikowano kontakty bilateralne, powstały wielostronne instytucje współpracy. UE zaczęła się też dużo bardziej angażować w sytuacje kryzysowe w regionie[...]. Stworzono nowe instrumenty finansowe, pozwalające na bardziej różnorodne formy pomocy m.in. bezpośrednie wsparcie budżetowe, wzmacnianie poszczególnych instytucji państwowych”. (K. Pełczyńska-Nałęcz, Integracja czy imitacja?UE wobec wschodnich sąsiadów, Warszawa 2011, s.9.) Jednak nie prowadzono konkretnych działań w ramach realnej integracji. Można odnieść wrażenie, że Unia pogrążona w kryzysie, zajęta sprawami ratowania strefy euro odsunęła na dalszy plan rozmowy na temat akcesji ze swoimi sąsiadami. Polityka prowadzona przez UE była pozbawiona konkretów i precyzji przez co stopniowo zaczynała budzić obawy po obu stronach. Unia nie potrafiła określić czym dokładnie miałaby być tzw. integracja bez członkostwa. Choć obecnie UE poczyniła pewien postęp to nadal istnieją pewne zagrożenia, np. kwestia relacji z Rosją. Od lat można zauważyć, że Rosja odgrywa znaczącą rolę na mapie Europy i chciałaby dominować na kontynencie. W związku z
tym postrzega Unię Europejską jako konkurencję jeśli chodzi o kwestie integracji z państwami Europy Wschodniej. „Nie chciałbym, aby Partnerstwo Wschodnie przekształciło się w partnerstwo przeciwko Rosji” - tak mówił Dmitrij Miedwiediew podczas szczytu Rosja-UE w Chabarowsku w 2009 roku.( Kształtowanie się nowej europejskiej polityki wschodniej – ocena Partnerstwa Wschodniego, pod red. Kerry Longhurst, Warszawa 2009, s.76.) Z kolei Unii Europejskiej brakuje zdecydowania. W niektórych sytuacjach wykazuje swoje niezadowolenie wobec postępowania Rosji, w innych z kolei stara się nie widzieć tego co się dzieje. Wydaje się, że Rosja bardzo dobrze to
wykorzystuje i konsekwentnie prowadzi do integracji ze swoimi sąsiadami. Stworzenie unii celnej między Rosją, Białorusią i Kazachstanem wzmocniło wpływy Rosjan w tych dwóch państwach. „Unię celną trzeba również uznać za polityczny sukces Rosji, która zyskała dodatkowy atut w relacjach z Białorusią i Kazachstanem, gdyż zawęziła się im możliwość przystąpienia do konkurencyjnych projektów integracyjnych – głównie z UE i Chinami”. (http://www.pism.pl/index/?id=0a1bf96b7165e962e90cb14648c9462d)
Rosja na różne sposoby stara się uzależnić sąsiadujące kraje od siebie. Często wykorzystuje więc argument o uzależnieniu tych krajów od rosyjskich surowców. Jednym z ważniejszych sąsiadów Unii Europejskiej jest Ukraina. Od czasów gdy uzyskała niepodległość może liczyć na pomoc ze strony krajów unijnych. Już w 1998 roku ustanowiono Radę Współpracy Unia Europejska-Ukraina. (http://kwasnicki.prawo.uni.wroc.pl/todownload/Ukraina-UE.pdf) Unii Europejskiej zależało na tym by Ukraina była państwem silnym ekonomicznie i demokratycznym. Jednak na przełomie
ostatnich lat wiele się zmieniło. „Pomarańczowa rewolucja na Ukrainie pokazała bardzo wyraźnie, że wyzwania, wobec których stoi Unia w odniesieniu do wschodnich sąsiadów, narastają. Coraz dobitniej zaznaczają się sprzeczności interesów pomiędzy Unią Europejską a Rosją w stosunku do Europy Wschodniej”. (M.Orzechwoski, Stosunki Ukrainy z Unią Europejską jako element wschodniego wymiaru europejskiej polityki sąsiedztwa, [w:] Polityka Sąsiedztwa Unii Europejskiej. Pomostowość czy buforowość?, pod red. J.
Jartysia, A. Staszczyka, Szczecin 2008, s.90) Mimo wielu wyzwań stojących przed Ukrainą stale deklaruje ona, że chce przystąpić do Unii Europejskiej. Jednak będzie to droga bardzo długa, głównie ze względu trudną sytuację
wewnętrzną w kraju. Ukraina od kilku lat jest pogrążona w kryzysie politycznym, pozbawiona jakichkolwiek głębszych reform gospodarczych. Aresztowanie Julii Tymoszenko potwierdziło, że Ukraina nie jest jeszcze gotowa na wstąpienie w unijne szeregi. Problemem Ukrainy, a zarazem wyzwaniem dla Unii Europejskiej są relacje z Rosją. Nie może ona
bowiem znaleźć się w całkowitej sferze wpływów Rosji. Wobec tego UE powinna stale zapewniać Ukrainę o tym, że wprowadzenie demokratycznych standardów jest bardzo ważnym kryterium przy akcesji do UE. Trudne relacje UE – Ukraina pogłębiają obecne protesty na Majdanie.
Unia Europejska do demokratycznych przemian zachęca również Mołdawię. W
2007 roku UE stanęła przed nowym wyzwaniem – przyjmując Rumunię, Mołdawia stała się bezpośrednim sąsiadem Unii. Trzeba było więc zmodyfikować Plan Działania. Obecnie trwają negocjacje dotyczące liberalizacji systemu wizowego oraz umowy o przystąpieniu do unijnych stref wolnego handlu. (http://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/content/20120525STO45811/html/Zbli%C5%BCy
%C4%87-Mo%C5%82dawi%C4%99-do-UE) W marcu 2012 roku nowy prezydent Mołdawii ogłosił, że jednym z priorytetów jego prezydentury będzie pogłębienie i przyspieszenie integracji z Unią
Europejską. Jednak problemem z pewnością byłaby ogromna bieda w kraju (średni miesięczny zarobek to 205 euro) a także malejące poparcie społeczne dla procesu integracji z Unią. (http://www.euractiv.pl/rozszerzenie/artykul/modawskim-priorytetem-jest-integracja-z-ue-003487) Unii Europejskiej ciężko jest zainteresować „stare” państwa członkowskie sprawą Mołdawii gdyż są one zajęte regionem Morza Śródziemnego. Po drugie UE sama nie jest
zdecydowana co do przyszłości Mołdawii. Wynika to z obawy przed pogorszeniem stosunków z Rosją.
Ogromnym wyzwaniem dla Unii Europejskiej są relacje z Białorusią. Białoruś nie aspiruje do wstąpienia do Unii Europejskiej jest jednak bezpośrednim sąsiadem 3 państw członkowskich (Polski, Łotwy i Litwy). Stosunki UE-Białoruś są bardzo napięte. Unia
potępia wszelkie prześladowania, więzienie i skazywanie opozycjonistów czy represje. Jednocześnie prowadząc szereg działań wspierających m.in. niezależne media. UE w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa oferuje Białorusi pomoc jednak stawia pewne warunki, takie jak konieczność reform systemu politycznego. Dotychczas nie udało się wypracować skutecznej polityki względem reżimu, co spowodowane było nie tylko brakiem wystarczających narzędzi po stronie UE (np. wsparcia finansowego), ale także
niekonsekwencją ich stosowania. UE stoi przed wyzwaniem gdyż musi podejmować takie działania, które wpłyną na zmianę kierunku polityki zagranicznej Białorusi. Będzie to jednak trudne, gdyż białoruski rząd „będzie próbował rozbić unijną jedność poprzez takie kształtowanie relacji dwustronnych z poszczególnymi państwami członkowskimi, aby utrudnić lub wręcz uniemożliwić dalsze wprowadzanie sankcji. (http://www.pism.pl/wydarzenia/konferencje/Polska-i-Bialorus-dyplomatyczny-kryzys-na-20-leciestosunkow-
dyplomatycznych)
Kraje Kaukazu Południowego stały się bliskimi sąsiadami UE w 2007 roku po
akcesji Bułgarii i Rumunii. „Kraje te mają istotne znaczenie gospodarcze dla Unii, jako posiadające surowce energetyczne (Azerbejdżan) i leżące na szlaku transportu ropy naftowej oraz gazu ziemnego z rejonu Morza Kaspijskiego do państw południowej i zachodniej
Europy.( R. Zięba, Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, Warszawa 2007, s.177.) Niepokój Unii budzi jednak tamtejszy przebieg szlaków przestępczości zorganizowanej. W ostatniej dekadzie XX wieku UE nie miała możliwości pomocy w rejonie Kaukazu Południowego głównie z powodu toczących się w Gruzji wojen domowych oraz wewnętrznej niestabilności. W 2003 w Gruzji rozpoczęła się rewolucja róż, która „uwidoczniła, że granice
demokratycznej Europy nie kończą się na grzbiecie Kaukazu”.( Ibidem, s.179.) Przemiany demokratyczne spowodowały osłabienie wpływów Rosji w tym rejonie. A to z kolei zwiększyło zaangażowanie Unii Europejskiej. W ramach EPS następuje zbliżenie państw Kaukazu Południowego z UE. Unia wspiera wprowadzanie reform politycznych i gospodarczych na
tym terenie. „W sytuacji wyhamowania integracji europejskiej Ukrainy oraz zamrożenia relacji unijno-białoruskich, państwa Kaukazu – przede wszystkim Gruzja – powoli zbliżają się w ramach biurokratycznego procesu zacieśniania relacji z UE do stanu zaawansowania krajów Europy Wschodniej (a Białoruś znacznie wyprzedzają)”.( http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2012-03-07/postepy-w-integracji-europejskiejpanstw-kaukazu-poludniowego/) Kraje te jednak borykają się z dość dużym problemem jaki jest korupcja, dotyczy to szczególnie Azerbejdżanu i Armenii.
Wielkim wyzwaniem dla Unii jest uregulowanie konfliktów regionalnych, którą UE zapowiedziała. Na przykład do rozwiązywania konfliktów o Górski Karabach i wokół separatystycznych gruzińskich republik Abchazji i Osetii Pd wykorzystuje Specjalnego Przedstawiciela Unii Europejskiej ds. Kaukazu Południowego i Kryzysu w Gruzji.( http://eastbook.eu/2012/03/material/news/ue-przeglad-polityki-unijnej-na-kaukazie-poludniowym/)
W 2012 roku w Armenii odbyły się wybory parlamentarne, w których zwyciężyła Republikańska Partia Armenii. Jak zauważa Konrad Zasztowt: „oznacza to, że priorytetem ormiańskiej polityki zagranicznej pozostanie rozwój stosunków z Unią Europejską. Jego wyrazem są postępy w negocjacjach umowy stowarzyszeniowej z Unią”.( http://www.pism.pl/publikacje/biuletyn/nr-52-917) I takie tendencje można zaobserwować w całym rejonie Kaukazu Południowego. Większość państw po rozpadzie Związku Radzieckiego nadal nie zakończyła procesu transformacji systemowej. Z pewnością ogromną rolę odgrywają tutaj sprawy historyczne, nie da się wymazać tego co było przed upadkiem ZSRR. W krajach tych Unia Europejska jest postrzegana inaczej, nie budzi tak dużego zaufania. Nadal, wśród społeczeństwa, obecne jest przeświadczenie o istniejącej przepaści a nawet wrogości między
Wschodem a Zachodem. Choć obecnie sytuacja powoli ulega zmianie ciągle jest to ogromnym wyzwaniem dla Unii Europejskiej. Kolejny problem stanowią relacje z Rosją. Unia Europejska wspierając reformy demokratyczne w Europie Wschodniej i Kaukazie Południowym staje się swoistym rzecznikiem demokracji a co za tym idzie rywalem Rosji.
Pewne działania Unii Europejskiej (zaangażowanie na Ukrainie) są postrzegane przez Rosję jako ingerencja Zachodu w sprawy należące do kompetencji Rosji. Unia ma jednak świadomość, że nie może wiele zrobić bo bez współpracy z Rosją stabilizacja obszarów pogranicza leżących między Rosją a Unią będzie niemożliwa. (http://csm.org.pl/fileadmin/files/Biblioteka_CSM/Raporty_i_analizy/2005/Marcin_Kaczmarski_Polityka_Ro
sji_wobec_UE.pdf) Reformy dokonywane przez kraje wschodnie nie zawsze są pewne i idą w dobrą stronę. Istnieje jednak pewna współzależność między Unią Europejską a wschodnimi sąsiadami, która poniekąd zmusza UE do tego by wyciągała rękę w ich stronę. I namawiała, by kraje te tworzyły autonomiczne struktury bez udziału Rosji. Przesunięcie granic Unii Europejskiej na wschód podczas rozszerzenia w 2004 roku narzuciło większe zaangażowanie Unii w działania na rzecz stabilizacji sąsiadujących z nią obszarów. UE nie była na to przygotowana. Musiała więc opracować nową wielowymiarową
koncepcję geopolityczną, której realizacja do dziś jest wielkim wyzwaniem.
„W Europejskiej Polityce Sąsiedztwa znajdują się nie tylko altruistyczne intencje UE do europeizacji niektórych zakresów funkcjonowania państw sąsiedzkich, w tym promocji
rządów prawa, praw człowieka, wspierania miejscowej gospodarki, ale także egoistyczne tendencje do realizacji własnych interesów i określonych preferencji.( J. Ruszkowski, Skuteczność mechanizmu buforowego ENP na przykładzie jej instrumentarium prawnego i operacyjnego, [w:]Polityka Sąsiedztwa Unii Europejskiej, pod red. J. Jartysia, A. Staszczyka, Szczecin 2008, s.13.)
Unia Europejska z pewnością odniosła sukces jeśli chodzi o wywieranie wpływu na kierunki zmian w krajach postkomunistycznych. Wtedy jednak UE zobowiązała się do przyjmowania poszczególnych państw jako pełnoprawnych członków. Takiej gwarancji nie dano państwom objętym Partnerstwem Wschodnim. UE musi więc szukać sposobów na to jak zachęcić państwa sąsiadujące do reform i współpracy. Powinna także stworzyć wspólną
geostrategię wszystkich państw Unii Europejskiej.