Norma ortograficzna

Poprawna pisownia jest jednym z podstawowych warunków efektywności przekazu informacji za pomocą tekstu pisanego. Błąd ortograficzny, polegający na napisaniu zwrotu lub wyrażenia w sposób niezgodny z obowiązującą normą ortograficzną, stanowi element zakłócający proces komunikacji. . Do najczęściej popełnianych błędów ortograficznych można zaliczyć naruszenie zasad pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej, indywidualne tworzenie skrótów.

Pisownia wyrazów z "u"
Literę u piszemy:
· w większości polskich wyrazów, np.
artykuł, długo, gruntowy, lektura, płukać, pukać, reguła, śruba, tłumić;
· w wielu przyrostkach, np.
-un - zwiastun, opiekun,
-ulec - hamulec, budulec,
-uch - leniuch, dzieciuch,
-uchna - matuchna, córuchna,
-unek - pakunek, wizerunek,
-utki - malutki, skromniutki,
-us - dzikus, lizus,
-uszek - garnuszek, maluszek,
-uś - dzidziuś, synuś;
· w formach czasu teraźniejszego zakończonych na -uję, -ujesz, -uje, np.
promuję, promujesz, promuje,
gotuję, gotujesz, gotuje,
proponuję, proponujesz, proponuje;
· w różnych formach czasowników typu kuć, snuć, psuć, np.
kuję, kujmy, kujcie,
snuję, snujesz, snujcie, snuj,
psujesz, psujcie, psuj;
· w wyrazach:
zasuwka (od zasuwać), skuwka (od skuwać), okuwka (od okuwać), zakuwka (od zakuwać).

Pisownia wyrazów z "ó"
Literę ó piszemy:
· wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na o lub e, np.
zawód - zawody,
stój - stoję,
móc - mogę,
dróżka - droga,
pióro - pierze,
brzózka - brzezina,
siódma - siedem,
przyjaciółka - przyjaciel;
· w rdzeniach czasowników w formach jednokrotnych w opozycji do wielokrotnych, w których wymienia się z głoską a, np.
wrócić - wracać,
skrócić - skracać,
mówić - mawiać;
· w cząstce -ów, -ówna, -ówka występującej jako końcówka lub część przyrostka, np.
bloków, projektów, operatorów, zeszytów, stołów,
Sokołów, Tarnów, Kraków,
Rodziewiczówna, Iłłakowiczówna,
kreskówka, kartkówka, stołówka;
· w niewielu wyrazach na początku:
ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie;
· w kilkudziesięciu wyrazach, w których została zachowana historyczna pisownia oparta na dawnej wymowie, np.
chór, córka, czółno, góra, jaskółka, kłótnia, król, mózg, krótki, ogórek, stróż, źródło, wiewiórka, przepiórka, tchórz, żółw, żółty, późno.
UWAGA: Litera ó nie występuje nigdy na końcu wyrazu.
Pisownia wyrazów z "rz"
Połączenie liter rz piszemy:
· gdy następuje wymiana głoskowa rz - r, np.
marzec - marca,
dworzec - dworca,
dobrze - dobry,
mierzyć - miara,
tworzyć - twórca,
przysporzyć - sporo,
dworzanin - dwór;
· w zakończeniach -arz, -erz, -mierz, -mistrz, np.
fałszerz, harcerz, pasterz, kołnierz, rycerz,
bajarz, blacharz, pisarz, ślusarz, tokarz,
kątomierz, ciśnieniomierz, Kazimierz, Włodzimierz,
zegarmistrz, ogniomistrz;
· po spółgłoskach p, b, t, d, k, g, ch, j, w, np.
przemoc, wyprzedaż, przekonanie, brzmienie, brzydota, zatrzymać, trzeba, drzwi, zedrzeć, krzak, zakrzepnąć, grzmot, grząski, chrzest, odchrząknąć, zajrzeć, dojrzały, wrzawa, wrzątek;
Do wyjątków należą:
a) wyrazy: kształt, kształcić, kształtny, wykształcenie, bukszpan, Oksza, kszyk (ptak), pszczoła, pszenica, Pszczyna, Pszoniak, wszystko, wszędzie, zawsze,
b) formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników utworzone przyrostkiem -szy
lub -ejszy, np.
lepszy, najlepszy, grubszy, najgrubszy, krótszy, najkrótszy, większy, największy, potężniejszy, najpotężniejszy,
c) partykuła -że, np.
zróbże, skądże, podajże, kopże,
d) wyrazy, w których zaczynająca się od ż część rdzenna stoi po przedrostku zakończonym na spółgłoskę, np.
obżartuch, odżałować, odżyć, nadżółkły, podżebrowy;
· w wielu wyrazach, w których dziś nie zachodzi już żywa wymiana rz - r, ale w których rz pochodzi z historycznego r, np.
rzeka (od: rieka), jarzębina (od: riabina), orzech (od: oriech), rzadki (od: riedkij), rząd (od: riad), rzepa (od: riepa).

Pisownia wyrazów z "ż"
Literę ż piszemy:
· wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na g, dz, h, z, ź, s, np.
trwożnie - trwoga,
pieniążek - pieniądz,
grożę - groza,
obrażać - obraźliwy,
drużyna - druh,
boży - boski;
· gdy występuje ona po literach r, l, ł:
drżenie, rżeć, ulżyć, łże;
· w partykule zakończonej na -że, -ż, np.
tenże, bądźże, stańże, weźże, jakże, cóż, któż, czyż, gdyż, jakiż;
· w wyrazach zapożyczonych po literze n, np.
aranżować, branża, oranżada, rewanż;
· w wielu wyrazach rodzimych zawierających historyczną głoskę ż oraz w wielu wyrazach zapożyczonych, np.
mżawka, gżegżółka, piegża, żal, żart, żniwo, życzenie, żywot, żółty, żegluga, żyrować, żakiet, żorżeta.
UWAGA: W wyrazach typu dżem, dżuma, dżentelmen, dżdżysty, dżoker litera ż jest częścią dwuznaku dż, a nie literą oznaczającą samodzielną głoskę.
Pisownia wyrazów z "ch"
Dwuznak ch piszemy:
· gdy w wyrazach i formach pokrewnych wymienia się na sz, np.
piechota - pieszo,
sucho - suszyć,
głuchy - głuszyć,
mucha - muszka,
duch - dusza;
· zawsze na końcu wyrazów, np.
strach, gmach, pech, na ulicach, na kolanach, o postaciach, o samochodach, Allach
z wyjątkiem wyrazów druh i Boh.
· z reguły po literze s, np.
schizma, schyłek, schemat, schizofrenia, schlebiać, schludny, scholastyka, schudnąć, schodzić, schab, schron.

Pisownia wyrazów z "h"
Literę h piszemy:
· wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych h wymienia się na g, ż, z, dz, np.
wahać się - waga,
druh - drużyna,
błahy - błazen,
wataha - watadze;
· w rozpoczynających wyraz cząstkach hiper-, hipo-, hekto-, higro-, np.
hiperbola, hiperpoprawny, hiperstatyczny, hiperwitaminoza, hiperinflacja,
hipoalergiczny, hipocentrum, hipodrom, hipokryta, hipochondryk, hipoteza,
hektolitr, hektopaskal, hektograf,
higrometr, higroskop, higromorficzny.
W innych wypadkach wątpliwości może rozstrzygnąć "Słownik ortograficzny".
Pisownia wyrazów z "ą" i "ę"
Litery ą, ę piszemy:
· zasadniczo w wyrazach rodzimych, np.
dąb, krąg, gaszcz, kąt, mącić, piąty, pociąg, wąsy, ząb, będzie, dębowy, gęsty, kęs, ręka, tędy, węszyć, zęby;
· w wyrazach zapożyczonych, ale całkowicie przyswojonych, np.
brąz, ląd, flądra, pąsowy, plądrować, cęgi, cętka, frędzla, kolęda, pędzel, pręgierz, wędkować;
· przed ł, l w zakończeniach form czasu przeszłego, np.
pragnąłem, pragnąłeś, pragnął,
pragnęłaś, pragnęłam, pragnęła, pragnęło,
pragnęliśmy, pragnęłyśmy, pragnęliście, pragnęłyście,
pragnęli, pragnęły;
· w zakończeniach form bezosobowych niektórych czasowników, np.
stanąć, klęknąć, odpocząć, mówiąc, prosząc, zamykając, pchający, kochająca, wiążące, przyjęty, przypięta, zwinięta;
· na końcu wyrazu:
- w formie 1. osoby l. poj. czasu teraźniejszego, np.
idę, biorę, proponuję
i czasu przyszłego prostego, np.
dojdę, zbuduję, zarzucę,
- w formie 3. osoby l. mn. czasu teraźniejszego, np.
opowiadają, umieją, podrzucają
i czasu przyszłego prostego, np.
utworzą, dopiszą, rozwiążą,
- w bierniku i narzędniku l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego i męskiego zakończonych w mianowniku l. poj. na -a oraz przymiotników i zaimków, np.
moją skromą osobę, naszą długą rozmową, swoją trudną decyzją, władcę, poetą,
- w mianowniku, bierniku i wołaczu l. poj. niektórych rzeczowników rodzaju nijakiego, np.
cielę, imię, kurczę, prosię, strzemię, szczenię, plemię, źrebię
oraz w ich dopełniaczu, celowniku, bierniku, narzędniku, miejscowniku i wołaczu l. mn., np.
cieląt, cielętom, cielęta, cielętami, cielętach, cielęta,
- w bierniku l. poj. zaimków osobowych, np.
cię, się.

Pisownia wyrazów z "om", "on", "em" i "en"
Połączenia literowe om, on, em i en piszemy:
· zasadniczo w wyrazach zapożyczonych, ale jeszcze niecałkowicie przyswojonych:
- zgodnie z wymową przed p, b piszemy om, em, np.
kompas, kompres, komplikacja, kompozycja, kompetencja, kombinacja, kombajn, kombinat, temperatura, stempel, embargo, emblemat,
- zgodnie z wymową przed t, d, c oraz przed tylnojęzykowymi k, g piszemy on, en, np.
kontrola, kondygnacja, koncert, remanent, kalendarz, reminiscencja, konkret, konkurencja, kongres, Kongo,
- niezależnie od wymowy przed f, w, s, z, sz, ch piszemy on, en, np.
konfiskata, konwenans, konstrukcja, konszachty, pensja, sensacja, kondensować, benzyna, enzymy, cenzura, cenzus;
· zawsze piszemy:
- -em w formie 1. osoby l. poj. czasowników, np.
jem, rozumiem, śmiem, umiem, wiem,
- -om w końcówce celownika l. mn. rzeczowników wszystkich rodzajów, np.
literatom, podręcznikom, uczennicom, polom, krzesłom.

Pisownia "-ja", "-ia", "-ea" w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego
· W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -ja po spółgłoskach c, s, z piszemy -ji, np.
sytuacja - sytuacji, poezja - poezji, dygresja - dygresji,
a po samogłoskach piszemy -i, np.
aleja - alei, nadzieja - nadziei, szyja - szyi, epopeja - epopei.
· W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -ia:
- piszemy na ogół -ii, jeśli wymawiamy ji (są to wyrazy obcego pochodzenia), np.
tragedia - tragedii, awaria - awarii, szałwia - szałwii, biologia - biologii,
- piszemy -i, jeśli wymawiamy i (są to wyrazy rodzime lub zapożyczone, ale całkowicie przyswojone), np.
czytelnia - czytelni, kopalnia - kopalni, składnia - składni,
oraz bez względu na wymowę w wyrazach:
głębia - głębi, rękojmia - rękojmi, skrobia - skrobi, stułbia - stułbi, ziemia - ziemi.
· W dopełniaczu, celowniku, miejscowniku liczby pojedynczej oraz dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -ea piszemy -i, np.
Korea - Korei, idea - idei.

Pisownia spółgłosek podwojonych
Spółgłoski podwojone piszemy:
· w wyrazach rodzimych:
- w rdzeniach nielicznych wyrazów, np.
czczony, czczy, dżdżysty, dżdżownica, inny, ssać, ssanie, zassany, wyssany,
- na granicy przedrostka i rdzenia:
od- - oddelegować, oddać,
pod- - poddasze, poddanie,
roz- - rozzłościć, rozziewać się,
naj- - najjaśniej,
nad- - naddatek, naddunajski,
w- - wwiercać, wwiezienie,
z- - zzielenieć, zziębnąć, zzuć,
- na granicy rdzenia i przyrostka lub końcówki fleksyjnej:
-ki - lekki, miękki,
-nica - zakonnica, okiennica, dzwonnica,
-ny - zmienny, promienny, dzienny, okienny,
-my - wyłammy, okłammy;
UWAGA: W przymiotnikach utworzonych za pomocą przyrostka -any piszemy zawsze tylko jedno n, np. szklany, blaszany, wełniany, słomiany, gliniany, drewniany, owsiany. Przez jedno n pisze się też rzeczownik gąsienica.
· w wyrazach zapożyczonych, np.
bessa, brutto, Budda, bulla, getto, hossa, immanentny, immunizacja, immunologia, irracjonalizm, irrealizm, lasso, libretto, Madonna, manna, mokka, motto, mułła, netto, passa, stalla, terroryzm;
· w niektórych nazwiskach obcych i rodzimych bez względu na wymowę, np.
Caldwell, Gambetta, Iłłakowiczówna, Jagiełło, Kossak, Kott, Machiavelli, Ossoliński, Ossowiecki, Ossowski, Picasso, Radziwiłł, Scott, Skirgiełło, Traugutt, Watt, Yellin.

Podstawowe zasady użycia wielkich liter
Ze względu na znaczenie wielką literą piszemy:
· imiona i nazwiska ludzi, np.
Jan Kochanowski, Wisława Szymborska, Stanisław Barańczak, Czesław Miłosz, Jacek Soplica, Zagłoba, Horacy, Wergiliusz, Achilles, Hektor, George Orwell, Blaise Pascal, Jan Paweł II, Baśka, Janek, Dudek, Małysz, Kozioł, Marzec, Tokarz;
· imiona własne bogów oraz jednostkowych istot mitologicznych, np.
Jowisz, Mars, Zeus, Allach, Światowid, Wisznu, Hades, Artemida, Pegaz, Cerber, Sfinks, Atena, Syzyf, Apollo, Prometeusz;
· przydomki, pseudonimy i przezwiska ludzi, np.
- jednowyrazowe:
Belfer, Krzywousty, Menzurka, Rębajło, Sabał, Sierotka, Szary, Śmieszek, Warneńczyk, Kolumb,
- wielowyrazowe:
Bolesław Prus, Paweł Jasienica, Dziewica Orleańska, Lwie Serce, Janko Muzykant, Pola Negri, Janko z Czarnkowa, Jan bez Ziemi, Grzegorz z Sanoka, Franciszek z Asyżu;
· nazwy mieszkańców części świata, np.
Afrykanin, Amerykanka, Australijczyk, Azjata, Europejczyk;
· nazwy mieszkańców krajów, np.
Polka (obywatelka państwa), Szwajcar (obywatel Szwajcarii), Rosjanin, Słowak, Argentyńczyk, Greczynka, Meksykanin (obywatel państwa), Rzymianin (obywatel państwa), Czeszka,
ale: polka (taniec), szwajcar (odźwierny), meksykanin (mieszkaniec miasta), rzymianin (mieszkaniec miasta);
· nazwy członków narodów, ras i szczepów, np.
Żyd (członek narodu), Murzyn (człowiek rasy czarnej), Papuas, Słowianin, Masaj,
ale: żyd (wyznawca judaizmu), murzyn (ktoś bardzo opalony, ktoś wykonujący za kogoś jakąś pracę);
· nazwy mieszkańców terenów geograficznych, np. regionów, krain, prowincji:
Kurp, Bawarczyk, Ślązaczka, Kaszub, Katalonka, Pomorzanin, Krakowianka (mieszkanka Krakowskiego), Łowiczanin (mieszkaniec Łowickiego);
· nazwy świąt i dni świątecznych, np.
Nowy Rok, Boże Narodzenie, Gwiazdka, Dzień Matki, Dzień Dziecka, Dzień Nauczyciela, Wielkanoc, Wielki Tydzień, Boże Ciało, Zaduszki, Zielone Świątki, 3 Maja, Święto Niepodległości;
· tytuły czasopism i cykli wydawniczych oraz nazwy wydawnictw seryjnych (z wyjątkiem przyimków i spójników występujących wewnątrz tych nazw), np.
Gazeta Wyborcza, Życie, Tygodnik Powszechny, Polityka, Wprost, Newsweek, Pani, W tytułach czasopism, które się nie odmieniają, wielką literą piszemy tylko pierwszy wyraz, np.
Po prostu, Żyjmy dłużej, Mówią wieki, Dookoła świata.
· pierwszy wyraz w jedno- i wielowyrazowych tytułach utworów literackich i naukowych (np. książek, rozpraw, artykułów, wierszy), w tytułach ich rozdziałów, w tytułach dzieł sztuki, zabytków językowych, odezw, deklaracji, ustaw:
Biblia, Koran, Żywot człowieka poczciwego, Noce i dnieWYJĄTKI: Stary Testament, Nowy Testament, Magna Charta Libertatum, Pismo Święte, w których tradycyjnie wszystkie człony pisze się wielką literą.
· nazwy gwiazd, planet i konstelacji, np.
Mars, Wenus, Jowisz, Merkury, Uran, Neptun, Pluton, Saturn, Gwiazda Polarna, Wielki Wóz, Wielka Niedźwiedzica, Droga Mleczna, Ziemia, Księżyc, Słońce;
Księżyc, Ziemia, Słońce piszemy małą literą, gdy chodzi o tę, w której żyjemy. Wielka litera występuje w znaczeniu terminów astronomicznych.
Coraz częstsze są trzęsienia ziemi.
· jednowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe, np.
Warszawa, Kraków, Poznań, Tatry, Sudety, Alpy, Opole, Wiedeń, Budapeszt, Powiśle, Gubałówka, Kampinos, Bałtyk, Atlantyk;
· wielowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe, np.
Ocean Indyjski, Morze Czarne, Wyspy Owcze, Półwysep Pirenejski, Zatoka Gdańska, Kanał Bydgoski, Zalew Szczeciński;
WYJĄTKOWO w nazwach dwuczłonowych małą literą pisze się wyraz pospolity, taki jak: morze, jezioro, wyspa, kanał, półwysep, pustynia, góra - użyty w mianowniku w połączeniu z rzeczownikową nazwą również w mianowniku, np.
morze Marmara, jezioro Wigry, wyspa Rodos· jednowyrazowe nazwy ulic, placów, rynków, bulwarów, parków, budowli, zabytków, np.
Marszałkowska, Rynek, Planty, Bracka, Łazienki, Barbakan, Wawel, Wilanów, Żoliborz, Powązki, Spodek
i wszystkie wyrazy w nazwach wielowyrazowych - jeśli wchodzą ściśle w skład nazwy własnej, np.
Rynek Starego Miasta, Brama Floriańska, Wybrzeże Kościuszkowskie, Zamek Królewski, Ogród Saski,
ale jeśli nie wchodzą w skład nazwy własnej, pisze się je małą literą (dotyczy to również skrótów), np.
ulica 1 Maja, ulica Dwóch Mieczy
UWAGA: Wielką literą piszemy wchodzący w skład nazwy własnej wyraz aleje (l. mn.), np.
Aleje Ujazdowskie, Aleje Jerozolimskie,
ale małą literą nie wchodzący w skład nazwy własnej wyraz aleja (l. poj.), np.
aleja Róż, aleja Reymonta.
· jedno- i wielowyrazowe nazwy własne przedsiębiorstw i lokali, np.
Orbis, Lot, Delikatesy, Jubiler, Leclerc, Jama Michalika, Kawiarnia Literacka, Księgarnia Naukowa,
· nazwy urzędów, władz, instytucji, szkół, organizacji, towarzystw, np.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Urząd Rady Ministrów· nazwy orderów i odznaczeń, np.
Virtuti Militari, Order Orła Białego, Order Legii Honorowej, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (Polonia Restituta), Krzyż Zasługi, Wzorowy Uczeń;
· jednowyrazowe nazwy nagród, np.
Oscar, Felix, Nobel;
UWAGA: Jeśli nazwa nagrody jest wielowyrazowa, w zasadzie wielką literą piszemy wszystkie wyrazy wchodzące w jej skład, np.
Nagroda im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej, Nagroda Nobla, Nagroda Kioto.
Wyrazy wchodzące w skład nazwy nagrody piszemy wielką literą, natomiast jeśli stojący przed nazwą wyraz nagroda jest wyrazem pospolitym, a jego nazwa występuje w mianowniku, wtedy piszemy go małą literą:
nagroda Złote Lwy Gdańskie, nagroda Złota Palma.
· nazwy firm, marek i typów wyrobów przemysłowych, np.
samochód marki Fiat, zegarek marki Casio, motocykl marki Jawa, papierosy Camel,
ale użyte w znaczeniu pospolitym, np. naprawa fiatów, jaw, palacz cameli.
· wszystkie litery skrótowców z wyjątkiem wewnętrznych spójników i przyimków, np.
PKO, PCK, GOPR, SGH, PAN, MEN, LOT, UW, WSiP, SPATiF.
Skrótowce sylabowe piszemy tak jak inne nazwy własne, np.
Cepelia, Gaspol, Polfa, Investbank.

Rozdzielna pisownia partykuły "nie"
Partykułę nie jako zaprzeczenie piszemy rozdzielnie:
· z osobowymi formami czasownika oraz z bezokolicznikiem, np.
nie lubię, nie musisz, nie ma, nie chcemy, nie żałujcie, nie są, nie dotknąłem, nie pragnęłam, nie dbałeś, nie zdążyłeś, nie zdjął, nie wzięła, nie krzyczy, nie świeciło, nie móc, nie tłumić, nie upokorzać, nie dostrzegać.
WYJĄTKI: Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od: niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić.
· z osobowymi formami czasownika użytymi w funkcji bezosobowej, np.
nie należy (ukrywać), nie powinno się (namawiać), nie wypadałoby (postąpić inaczej), nie godzi się (rzucać oszczerstw), nie należało (zabierać głosu), nie podróżowało się (długo);
· z wyrazami użytymi w znaczeniu czasownikowym, np.
nie brak (tupetu, nie można (narzekać), nie trzeba (namawiać), nie wiadomo (jak postąpić), nie warto (zaczynać), nie wolno (palić),
a także z użytymi w funkcji orzeczenia wyrazami:
nie wstyd (nie wstyd ci?), nie strach (nie strach na to patrzeć?), nie żal (nie żal wam wyjeżdżać?), nie szkoda (nie szkoda wam czasu?), nie sposób (wszystkiego zapamiętać),
z wyjątkiem wyrazu niepodobna (niepodobna tego zrozumieć);
· z imiesłowami przysłówkowymi współczesnymi (zakończonymi na -ąc) i uprzednimi (zakończonymi na -łszy, -wszy), np.
nie myśląc, nie przewidując, nie wyszedłszy, nie przyrzekłszy, nie zamknąwszy, nie wstąpiwszy;
· z bezosobowymi formami czasowników na -no, -to, np.
nie widziano, nie zaprzestano, nie podjęto, nie zachęcano, nie zdjęto, nie nakryto, nie wykryto;
· z zaimkami, np.
nie ja, nie ty, nie mój, nie nasz, nie one, nie taki, nie swój, nie to, nie każdy, nie wasza, nie twoja, nie tamten;
Do nielicznych wyjątków należą zaimki:
nieco, niecoś, nieswój (niezdrów),
niejaki (pewien, jakiś),
niejako, niektóry, poniektóry.
· z liczebnikami, np.
nie raz, nie dwa, nie tysiąc, nie piąty, nie siódma, nie dziewiętnasta, nie troje, nie dwanaścioro, nie kilka, nie kilkoro;
Do wyjątków należą liczebniki:
niejeden (wielu; ten i ów),
niewiele, niewielu.
· z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, np.
nie krótsza, nie ciekawszy, nie najwłaściwsza, nie najzabawniejsza, nie najsprytniejszy, nie częściej, nie łatwiej, nie dokładniej, nie trudniej, nie najlepiej, nie najpewniej, nie najgrzeczniej;
· z przysłówkami nie pochodzącymi od przymiotników, np.
nie tylko, nie bardzo, nie zawsze, nie tutaj, nie całkiem, nie zaraz, nie jutro, nie dosyć;
Do wyjątków należą przysłówki:
niebawem, nieraz, niezbyt.
· z rzeczownikami, przymiotnikami i przysłówkami, jeśli wyraża przeciwstawienie, np.
nie porażki, lecz sukcesy (zmieniły jego życie),
poprawny, a nie błędny (zapis jest poprawny, a nie błędny),
nie długo, lecz bardzo krótko (trwała jego nadzieja).

Łączna pisownia partykuły "nie"
Partykułę nie jako zaprzeczenie piszemy łącznie:
· z rzeczownikami, np.
nieatrakcyjność, nieszczęście, niedowierzanie, nieoryginalność, nieprzyjaciel, niecelowość, niebezpieczeństwo, niegościnność, nierozwaga, niecierpliwość, niedoświadczenie, nienaruszalność, niepodobieństwo, niewrażliwość;
· z przymiotnikami w stopniu równym, np.
nietrwały, nieżonaty, niewygodny, niekorzystny, nieprzyjemny, nieżyciowy, nieważny, niewrażliwy, niezamężna, nieurodzajny, niejasny, niewnikliwy;
· z przysłówkami utworzonymi od zaprzeczonych przymiotników, np.
niedbale, niedostrzegalnie, niewątpliwie, niespokojnie, nieużytecznie, niewesoło, niesymetrycznie, niesumiennie, niesłychanie, nieodpowiednio;
· z formami stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków, które bez wyrazu nie w ogóle nie występują lub jeśli partykuła nie oznacza cechę przeciwstawną przymiotnika podstawowego, np.
niedołężny - niedołężniejszy - najniedołężniejszy,
nieszczęśliwy - nieszczęśliwszy - najnieszczęśliwszy,
niedyskretny - niedyskterniejszy - najniedyskretniejszy;
· z imiesłowami użytymi w funkcji przymiotnikowej, np.
z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym (przykłady a), czy czasownikowym (przykłady b), np.
a) nieoceniony pracownik (bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także
b) skok nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (taki, którego nie oceniono),
a) niezapomniane wrażenie (nie dające się zapomnieć), ale także
b) niezapomniany przez ucznów zwyczaj,
a) nieopisane trudności (nie dające się opisać), ale także
b) miejsca nieopisane w książce (takie, których nie opisano),
a) Przyśnił mi się mój nieżyjący dziadek, ale także
b) Człowiek nieżyjący w Japonii nie zna strachu przed trzęsieniem ziemi.
Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest jednak stosowanie pisowni rozdzielnej.

WYJĄTKI: Zawsze stosuje się pisownię rozdzielną w wyraźnych przeciwstawieniach, np. nie leżący, ale siedzący oraz w konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni, np. nie piszący ani nie czytający, czasem powtórzony, np. ani nie piszący, ani nie czytający.
UWAGA: Podane zasady dotyczące pisowni zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych są od niedawna w polskiej ortografii. Oparte są na uchwale Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN z dania 9 grudnia 1997 r. Dotychczasowe przepisy kazały pisać rozdzielnie imiesłowy użyte czasownikowo, a łącznie imiesłowy użyte przymiotnikowo.

Rozdzielna lub łączna pisownia cząstek "bym", "byś", "by"
Cząstki bym, byś, by, byśmy, byście pisze się łącznie:
· z osobowymi formami czasownika, np.
życzyłbym, żądałbyś, poszedłby, zapamiętałybyśmy, zakłócilibyście,
również użytymi bezosobowo: zdawałoby się, należałoby, chciałoby się;
· gdy wchodzą w skład spójników i partykuł lub się z nimi łączą, np.
aby, żeby, niby, jakoby, gdyby, ponieważby, jeśliby, więcby, toteżby, czyżby, niechby, aby.
Cząstki bym, byś, by, byśmy, byście pisze się rozdzielnie:
· po nieosobowych formach czasownika, tzn.
- po bezokolicznikach, np.
Powtórzyć byś nie potrafił.
Wiedzieć by to należało.
- po wyrazach w funkcji czasownikowej: można, niepodobna, trzeba, warto, wolno, np.
Można by to kupić.
Trzeba by wreszcie pójść do kina.
Warto by było wybrać się na narty.
- po formach bezosobowych zakończonych na -no, -to, np.
Zamknięto by okna.
Zrobiono by to wcześniej.
- po wyrazach winien, powinien, np.
Dawno już winien przeprosić siostrę.
Powinni byście mu pomóc.
· gdy są samodzielnymi spójnikami, rozpoczynającymi następne zdanie, np.
Kolega prosił, by go odwiedzić.
Uprzedzałem go, by się nie spóźnił.
Poszliśmy do lasu, by nazbierać grzyby.
· gdy spójnik by występuje po innym spójniku należącym do innego zdania, np.
Podróżny dotarł do hotelu, ale żeby mógł zająć pokój, musiał wypełnić kwestionariusz.
· po innych częściach mowy, z którymi nie wiążą się znaczeniowo, ponieważ są cząstkami form czasownika, tzn. po rzeczownikach, przymiotnikach, przysłówkach, liczebnikach, zaimkach z wyjątkiem zaimków przysłownych występujących w kontekście w funkcji spójnika (jakby = gdyby) lub partykuły (gdzieżby = wcale nie, czyżby), np.
Przyjaciółce byś na pewno nie odmówiła. (nie odmówiłabyś)

Nieustannie rozwijający się język polski, w którym powstaje wiele nowych słów, wiele zostaje zapożyczonych z języków obcych- i ulega spolszczeniu lub nie- może u każdego budzić wątpliwości dotyczące prawidłowej pisowni i odmiany. Dlatego należy korzystać z wydanego przez Wydawnictwo Naukowe PWN w 1997r., „Nowego słownika ortograficznego PWN z zasadami pisowni i interpunkcji”, „Słownika języka polskiego” t. 1-3 PWN z 1982r. i „Słownika frazeologicznego języka polskiego” Stanisława Skorupki, t. 1-2, Wiedza Powszechna 1989, gdyż podane tam są pisownie i niektóre formy fleksyjne wyrazów ostatnio zapożyczonych, które weszły do języka ogólnego lub specjalistycznego wielu dziedzin. Jednak użytkownik powinien nie tylko korzystać z ich części słownikowych, ale również z zasad pisowni.