Naprawa Rzeczypospolitej w dobie staropolskiej.

Od czasów renesansu w Polsce zaczęły zachodzić polityczne, gospodarcze
i kulturalne zmiany. Czas ten to okres panowania ostatnich Jagiellonów – Zygmunta Starego
i Augusta. Królowie ci prowadzili pokojową politykę, gdyż przez 150 lat nie było wojen. Okres ich panowania nazywamy złotym wiekiem w kulturze polskiej.
Szlachta i mieszczaństwo bogaciło się (głównie na zbożu) i chciało, aby ich dzieci zdobywały wykształcenie. Posyłali je więc na Akademię Krakowską. Poziom nauki
na uczelni był bardzo wysoki, uczono wielu przedmiotów, akademia była silnym ośrodkiem naukowym, do którego przyjeżdżali studenci i naukowcy z Niemiec, Czech i Francji. Ludzie ci przywozili ze sobą różne nowinki naukowe,
a jednym z przyjezdnych naukowców był Kallimach – wybitny znawca renesansu.
Wielkim wydarzeniem był ślub króla z Włoszką – Boną. Przyjechała ona do Krakowa z całym dworem (krawcy, kucharze, architekci), odrestaurowała Wawel, zaangażowała się w rozwój Polski na tle kulturowym.
Niestety za jej czasów Polska nie miała zawodowego wojska. Walczyła szlachta,
ale w zamian chciała dobra materialne. W ten sposób zdobywała coraz więcej przywilejów. Za czasów ostatnich Jagiellonów walczyła ona z mieszczaństwem,
bo bała się, że może ono przejąć jej przywileje.
Pod koniec XVI wieku nikt już nie płacił podatków. W związku z tym granice państwa stały otworem dla sąsiadów ze względu na brak wojska. Po śmierci ostatniego Jagiellona w Polsce zaczęła działać szlachta, która wybierał elekta, który obiecał jej większe przywileje.
Od XVI wieku panuje pańszczyzna, która trwała 6 dni w tygodniu. Chłop był własnością pana, a ten wykorzystywał chłopa tylko jako siłę roboczą.
Takie zachowanie szlachty doprowadziło w rezultacie do rozbioru Polski w 1772 roku.
W związku z wydarzeniami, które miały miejsce na oczach pisarzy, nie mogli oni stać bezczynnie.
Narodził się i rozwinął nowy dział piśmiennictwa – publicystyka, która porusza aktualne tematy żywo interesujące społeczeństwo, które dotyczą polityki, obyczajów, kultury, oświaty i zagadnień społecznych. Publicystyka ma na celu oddziaływanie
na opinię publiczną, dlatego autor musi używać przekonujących argumentów,
które prowadzą do wyciągnięcia wniosków.
Publicystą renesansu był Andrzej Frycz Modrzewski, syn wójta, który dzięki pomocy Łaskich studiował 10 lat w Wittenberdze. Obserwował on zachowania społeczne
i uważał, że jeśli szlachta się nie zmieni, to będzie to tragiczne w skutkach dla Polski.
Pierwszym jego traktatem był: „Łaski, czyli o karze za mężobójstwo” z 1543 roku. Uważał w nim, że polskie prawo jest niesprawiedliwe, za morderstwo chłop jest skazany na śmierć, a szlachcic płaci tylko grzywnę.
Jednak dziełem życia A. F. Modrzewskiego był traktat „O poprawie Rzeczypospolitej”. Każda z jego ksiąg miała swój tytuł:
I. O Prawach – autor nawiązuje do problemu ze swego pierwszego traktatu, uważa, że prawo powinno traktować ludzi zawsze sprawiedliwie ( i chłopa, i szlachcica). Porusza także sprawę sądów patrymonialnych (chłop sądzony przez pana). Postuluje, by sądy były niezawisłe, by ci sami sędziowie sądzili chłopów
II. i szlachtę.
III. O wojnie – widzi konieczność reform wojskowych i propaguje irenizm (świat bez wojen), gdyż był przyjacielem Erazma z Rotterdamu.
IV. O obyczajach – uważa, że szlachta wychowuje dzieci na leniów, każdy rodzi się po to, by być pożytecznym dla społeczeństwa, Polska to kraj, który ma najwięcej młodych, zdrowych i silnych żebraków. Autor postuluje, by młodych żebraków zatrudnić do robót publicznych, a starych umieścić w „domach starców”, by im zapewnić godziwą starość i śmierć. Proponuje utworzenie szpitali dla biednych, gdzie leczono by za darmo, a ludzie ci mogliby się przydać na potrzeby wojska. Twierdzi, że ludzie ubiegający się o urzędy powinni sprawować je dla społeczeństwa, a nie dla władnych korzyści.
V. O szkole – postuluje utworzenie szkół przyparafialnych dla dzieci chłopskich, zwiększenie przez szlachtę wydatków na oświatę, większe płace dla nauczycieli i mecenat, czyli bogaty łoży na naukę biedniejszego dziecka (np. Łaski dla Modrzewskiego).
VI. O Kościele – proponuje opodatkowanie Kościoła i oddanie części majątku kościelnego dla dobra publicznego i na rzecz ubogich.
Andrzej Frycz Modrzewski był ojcem myśli demokratycznej w Polsce, ponieważ chciał zrównać wszystkie stany, propagował równość wobec prawa, irenizm, postulował szkołę dla wszystkich, godzi starość i śmierć w szpitalach dla biednych.
Niestety jego postulaty były niemożliwe do wprowadzenia, gdyż szlachta miała zbyt duże prawa, a społeczeństwo było za bardzo podzielone na klasy.
W czasach oświecenia, czyli panowania Sasów, nadal każdy dbał o swoje interesy
i wygodę, zaznaczyła się rola magnaterii. W czasach tych przyszło żyć dwóm wybitnym publicystom: Stanisławowi Staszicowi i Hugo Kołłątajowi.
Staszic był mieszczaninem, duchownym z woli rodziców, nazywany jest ojcem polskiego górnictwa (AGH w Krakowie im. ST. Staszica).
Do jego publicystycznych dzieł należą: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”
i „Przestrogi dla Polski”.
W utworach tych mówi, że należy obalić liberum veto i wolną elekcję. Proponuje,
by na 100 posłów szlacheckich przypadało 100 posłów mieszczańskich.
Żąda, by również mieszczaństwo piastowało wyższe urzędy. Chce, by podzielić władzę na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Postuluje dla chłopów
o wolność osobistą. Kładzie nacisk na wykształcenie młodego pokolenia.
W utworze „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” porusza kilka spraw, oto one:
I. Edukacja – uważa, że podstawą wiedzy ma być nauka moralna oparta na religii, że należy kłaść nacisk na edukację młodzieży, która jest przyszłością narodu.
II. Prawodawstwo – autor mówi o konieczności zniesienia liberum veto, chce, by nie tylko jedna warstwa społeczna stanowiła prawo, lecz większość głosów ma decydować o przyjęciu ustawy
III. Władza wykonawcza – należy odróżniać ustrój demokratyczny od monarchii, by władza była skupiona w ręku jednej osoby, a nie w ręku arystokracji
IV. Władza sądownicza – polskie sądownictwo jest niesprawiedliwe
V. Wolne obieranie królów – sugeruje zniesienie wolnej elekcji na rzecz dziedziczenia tronu. Ma to zapobiec mieszaniu się obcych państw w sprawy Polski i doprowadzić do całkowitej zmiany kształtu ustrojowego Rzeczypospolitej. Jest to konieczne, gdyż Polska pozbawiona mocnego oparcia w prawie nie może istnieć.
Drugim ważnym utworem jest utwór „Przestrogi dla Polski”. Jest on oskarżeniem. Mówi. że szlachta wcale nie musi wyrzekać się swoich przywilejów, ale rozszerzać je. Następnie autor oskarża panów o zdradę kraju, pijaństwo, przekupstwo, sprzedaż korony, sprowadzenie obcych wojsk. Autor po prostu pokazuje winnych upadku kraju.
Z utworów Staszica wynika, iż był o wielkim patriotą, który widział zło w kraju,
który chce uzdrowić poprzez swoje utwory.
Drugim publicystą, przyjacielem Staszica, był Kołłątaj. Był szlachcicem, duchownym, współzałożycielem KEN i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Założył grupę reformatorską – Kuźnicę Kołłątajowską.
Chciał obalić liberum veto i wolną elekcję. Żąda dwóch izb w Sejmie
(szlachta i mieszczaństwo).
Kołłątaj twierdził, że władza wykonawcza ma być skupiona w ministerstwie do spraw różnych resortów. Król powinien jedynie czuwać na władzą ustawodawczą
i wykonawczą.
Nie chce zniesienia pańszczyzny, ale wolności osobistej dla chłopów (część ziemi dla chłopa, z której płaciłby czynsz). Postuluje małą armię, bo na większą nie ma pieniędzy(ok. 20 tyś.). Po uchwaleniu konstytucji razem ze Staszicem był bardzo zadowolony.
Jednym z jego utworów jest „...Anonima listów kilka...”, traktat polityczny zawierający projekty reform. Rozpoczyna się on apostrofą do Prawdy.
Autor występuje w obronie chłopa. Proponuje, by dać mu ziemię, z której będzie płacił czynsz, bądź oddawał część plonów.