Organizacja doradztwa rolniczego w Niemczech na przykładzie Saksonii i Hesji

Informacje ogólne
Usługami doradczymi dla rolnictwa na terenie Niemiec zajmuje się wiele instytucji i organizacji, zarówno publicznych jak i prywatnych. Są to biura doradcze, izby rolnicze, koła doradcze, doradztwo prywatne, związki rolników, spółdzielnie produkcyjne, specjalistyczne doradztwo prywatne.
Na terenie landów zachodnich oraz "nowych landów" tj. Turyngii i Saksonii dominują publiczne usługi doradcze administrowane przez biura doradcze i izby rolnicze. Świadczone przez nie podstawowe usługi doradcze i konsultingowe są bezpłatne. Z kolei prywatne usługi doradcze i koła doradcze powstały w odpowiedzi na zmiany spowodowane specjalizacją produkcji oraz wzrastającą potrzebą specjalistycznych usług doradczych.
Koła doradcze w swej pracy koncentrują się na jednej branży produkcji, np. produkcji zbóż, albo zajmują się gospodarstwem jako jednostką produkcyjną. Działalność obu tych typów kół doradczych charakterystyczna jest np. dla Dolnej Saksonii a także od niedawna rozwija się na południu kraju oraz w niektórych rejonach dawnej NRD. Koła charakteryzują się ścisłą współpracą z personelem doradczym izby rolniczej. Praca kół doradczych wspomagana jest z budżetu państwa, który pokrywa około 50% kosztów personelu oraz 50 % kosztów technicznych. Pozostałe koszty usług opłacają rolnicy. W dawnej NRD na terenach północnych “nowych landów” coraz większego znaczenia nabierają prywatne usługi doradcze, ponieważ istniejące tam duże przedsiębiorstwa rolne wymagają zróżnicowanych, oferowanych tylko przez duże firmy usług konsultingowych, jak również dlatego, że władze landów współfinansują prywatne usługi doradcze.
Obecnie zmierza się w kierunku pełnego finansowania przez państwo tzw. doradztwa socjoekonomicznego, mającego duże znaczenie socjalne ponieważ dotyczy między innymi takich decyzji jak zaprzestanie produkcji, uzyskanie dodatkowego źródła dochodów , zmiana zakresu i skali produkcji. Natomiast usługi dotyczące ogólnej pomocy ekonomicznej i specyficznych kwestii związanych z metodami produkcyjnymi, finansami, podatkami powinny być w coraz większym stopniu finansowane ze składek rolników.
Polska w swojej drodze do Unii powinna szczególnie wykorzystać doświadczenia Niemiec ponieważ jest to kraj, na terenie którego podobnie jak w Polsce znajduje się wiele drobnych gospodarstw rolnych oraz, że Niemcy są jedynym krajem członkowskim UE na terenie którego nastąpiło przekształcenie systemu centralnie planowanego w system rynkowy.
W dalszej części opracowania przedstawiono struktury organizacyjne rolnictwa i formy doradztwa w Saksonii i Hesji - landach o różnych tradycjach ustrojowych. W Saksonii – landzie byłej NRD nastąpiły duże zmiany w wyniku restrukturyzacji rolnictwa w 1991 roku. Grunty państwowe poddano procesowi prywatyzacji, grunty pochodzące z wkładów członkowskich spółdzielców zwrócono byłym właścicielom. W wyniku restrukturyzacji powstały tam nowe formy własności rolnej, które istniały od dawna w Hesji, landzie o ugruntowanych tradycjach w tym zakresie. Jakie są te formy organizacyjne, jaką rolę w strukturze organizacyjnej odgrywa doradztwo rolnicze i jak wygląda to po transformacji ustrojowej w Saksonii, oto pytania na które odpowie niniejsze opracowanie.

SAKSONIA
W Saksonii użytkowane jest obecnie 918.000 ha gruntów rolnych oraz 496.000 gruntów leśnych; 7.000 ha to wody. Według wyników badań w roku 1995 istniało w Saksonii 7.847 gospodarstw rolnych stanowiących zarówno główne jak i uboczne źródło utrzymania. Saksonia ogniskuje swoją politykę pomocy finansowej na wzmocnieniu terenów o słabej strukturze, a w tym szczególnie obszarów wiejskich mając na celu poprawę warunków naturalnych, gospodarczych, socjalnych i kulturalnych, by dorównać innym regionom.
W Saksonii realizowane są przepisy Unii Europejskiej w zakresie rolnictwa ekologicznego poprzez program "Rolnictwo Ekologiczne". Do programu włączone jest ponad dwie trzecie całkowitej powierzchni uprawnej Saksonii.

Struktura organizacyjna rolnictwa w Saksonii
Organem nadrzędnym w stosunku do regionalnego urzędu rolnictwa jest na szczeblu landu Ministerstwo ds. Środowiska i Rolnictwa – SMUL. Zajmuje się ono szerokim wachlarzem spraw, a między innymi podstawowymi problemami polityki rolnej, leśnictwa i środowiska (sprawy ponadregionalne i międzynarodowe); prawem rolnym , rozwojem obszarów wiejskich, układem przestrzennym, planowaniem krajowym i regionalnym, zagospodarowaniem wód, usuwaniem ścieków, budową dróg wodnych; gospodarką odpadami, ochroną gruntów; pomiarami geofizycznymi i gleboznawczymi, ochroną przed szkodliwymi emisjami, techniczną ochroną środowiska, ochroną przyrody i pielęgnacja krajobrazu; ekologią i planowaniem krajobrazu, rozwojem obszarów wiejskich, nowym układem obszarów rolnych, melioracjami i budową dróg na obszarach wiejskich, strukturą agrarną, wsparciem rolnictwa, obrotem gruntami, dzierżawą; sprawami socjalnymi rolnictwa, kształceniem i dokształcaniem; gospodarką leśną.
Schemat nr 1 przedstawia powiązania pomiędzy Ministerstwem ds. Środowiska i Rolnictwa SMUL a urzędem regionalnym, jakim jest Wydział Rolnictwa w Chemnitz oraz 22 Państwowymi (powiatowymi) Urzędami ds. Rolnictwa.
Schemat nr 1

Funkcję nadrzędną do pozostałych referatów Urzędu Regionalnego pełni Wydział 8. W zakresie kompetencji Wydziału oprócz spraw podstawowych, jakim jest kierowanie Wydziałem wchodzi fachowy i służbowy nadzór nad podporządkowanymi Urzędami Powiatowymi ds. Rolnictwa, współdziałanie w sprawach personalnych Urzędów Powiatowych, planowanie i koordynacja doradztwa rolniczego, realizacja przepisów prawnych dot. strategicznego zabezpieczenia żywności, współdziałanie w kierowaniu akcjami w przypadku katastrof i klęsk żywiołowych itd..
W Wydziale Rolnictwa funkcjonują cztery Referaty 81 - 84. Zakres ich zadań jest bardzo szeroki, pokrywając wszelkie sprawy związane z rolnictwem począwszy od prawa przez zarządzanie, budżet, strukturę agrarną, ekonomikę gospodarstw, doradztwo, kształcenie i dokształcanie, ekologię po produkcję rolniczą i marketing produktów rolnych. Poza tym każdy referat ma przypisany pewien zakres obowiązków związany ze swoją nadrzędnością w stosunku do Powiatowych Urzędów ds. Rolnictwa.

W strukturze organizacyjnej rolnictwa w Saksonii dużą rolę odgrywają Powiatowe Urzędy ds. Rolnictwa. Jest ich 22 i posiadają bardzo zbliżone zakresy działania. Funkcjonujące w nich Wydziały ds. Doradztwa Rolniczego zatrudniają doradców z wielu dziedzin współpracujących w różnych formach z rolnikami.
Poniżej zakresy działania Wydziałów Państwowych Urzędów ds. Rolnictwa na przykładzie urzędu w Niesky.
Wydział ds. Wspierania i Zarządzania Rolnictwem
Zespół ds. płatności bezpośrednich
· Doradztwo dot. sporządzania wniosków o płatności bezpośrednie:
- dotacje hektarowe do uprawianych zbóż, roślin oleistych i wysokobiałkowych,
- dotacje za wyłączenie gruntów z produkcji żywnościowej i paszowej (tzw. odłogowanie),
- premię wołową,
- premie za krowy "mamki",
- dopłaty do "paliwa rolniczego".
· Sporządzanie wniosków o dotacje z programu pomocowego "Rolnictwo przyjazne środowisku (ekologiczne) w Saksonii".
· Wykonywanie zadań kontrolnych w gospodarstwach rolnych ( kontrola rzetelności wniosków o dotacje)
Zespół ds. obrotu gruntami i dzierżawą
· Wydawanie zezwoleń na podstawie przepisów o gospodarce gruntami.
· Postępowania reklamacyjne na podstawie przepisów o dzierżawie gruntów.
· Postępowania w sprawie osiedlania się
Wydział ds. Doradztwa Rolniczego
Zespół ds. organizacji produkcji w gospodarstwach rolnych
· Doradztwo dot. poprawy efektywności produkcji i marketingu w gospodarstwach rolnych.
· Sporządzanie planów rozwoju gospodarstw, planów inwestycyjnych, finansowych i in.
Zespół ds. produkcji rolniczej i marketingu
Produkcja roślinna
· Doradztwo w sprawach płodozmianu, stabilności plonowania, ewidencji upraw i dotacji bezpośrednich/płatności kompensacyjnych
· Rolnictwo ekologiczne
· Nawożenie i ochrona roślin
· Odmianoznawstwo roślin uprawnych
Produkcja zwierzęca
· Doradztwo w sprawach jakości paszy i stosowanych technologii
· Ustalanie dawek pokarmowych
· Prawidłowe utrzymanie zwierząt użytkowych
· Poprawa jakości mleka
Zespół doradztwa specjalistycznego
Żywienie i prowadzenie gospodarstw domowych
· Doradztwo w sprawach przetwarzania i konserwacji produktów rolnych
· Zdrowa żywność dla dzieci i dorosłych
· Wspieranie kobiet wiejskich w ramach programu rozwoju terenów wiejskich
· Prowadzenie ewidencji finansowej gospodarstw domowych
· Programy szkoleń dla gospodyń domowych z terenów wiejskich i innych zainteresowanych
Kształcenie i oświata pozaszkolna
· Doradztwo dla gospodarstw wiejskich dotyczące kształcenia w zakresie rolnictwa łącznie z gospodarstwem domowym
· Doradztwo w sprawie kształcenia osób przejmujących gospodarstwa (następców)
· Dokształcanie rolników
· Uznawanie instytucji kształcących / kwalifikacji wykładowców
· Programy szkoleń dla zainteresowanych producentów rolnych
Budownictwo i technika w rolnictwie
· Doradztwo dla gospodarstw wiejskich dotyczące poprawy procesów produkcyjnych, oszczędności energii i kosztów
· Budowa i modernizacja budynków i urządzeń
· Ocena kosztów budowlanych
· Doradztwo techniczne
Sprawy socjalne – organizacja wypoczynku na wsi
· Doradztwo w zakresie przyznawania dopłat i pomocy dla pracowników rolnych w podeszłym wieku
· Wypoczynek na wsi
· Podstawy egzystencji kobiet wiejskich

HESJA
W samym sercu Niemiec na granicy sześciu landów leży Hesja. Jak w żadnym innym landzie stykają się tu rozległe obszary pokryte roślinnością oraz zwarte tereny przemysłowe. 45 % całkowitej powierzchni użytkowane jest rolniczo.
W strukturze organizacyjnej rolnictwa w Hesji rolę nadrzędną do pozostałych urzędów pełni Heski Krajowy Urząd ds. Rozwoju Regionalnego i Rolnictwa HLRL .
On sam podlega dwóm ministerstwom: Heskiemu Ministerstwu ds. Środowiska, Rolnictwa i Lasów oraz Heskiemu Ministerstwu ds. Gospodarki, Transportu i Rozwoju Kraju.
Celem HLRL, jak również podporządkowanych mu jednostek jest prowadzenie i koordynacja zadań i projektów zgodnie z ustawowymi założeniami, mając na celu wzmocnienie regionu heskiego i poprawę sytuacji życiowej jego mieszkańców. Jako władza krajowa zorientowana na świadczenie usług HLRL koordynuje i wspiera odpowiednie działy w szesnastu podporządkowanych sobie Urzędach Rozwoju Regionalnego, Pielęgnacji Krajobrazu i Rolnictwa (RLL) oraz w ośmiu jednostkach specjalistycznych w regionie. W sprawach doradztwa HLRL wspierany jest przez Krajową Komisję ds. Rolnictwa (LAA).
Jest to gremium honorowe, wybierane lub obsadzane przez związki zawodowe rolników ( rolników, ogrodników, winiarzy, itp.) Jako ogniwo łączące pomiędzy administracją rozwoju regionalnego i organizacjami zawodowymi ma ono prawo współdziałania we wszystkich zadaniach dotyczących wspierania rolnictwa na poziomie kraju (landu) oraz projektach aktów prawnych dotyczących rolnictwa.
Istotną rolę w strukturze HLRL pełni Referat 21 "Kształcenie i doradztwo". Dzieli się on na trzy obszary tematyczne: "Doradztwo i kształcenie dorosłych", "Szkolnictwo rolnicze", "Kształcenie zawodowe" o kierunkach: ogrodnictwo, winiarstwo, rolnictwo i gospodarka budżetowa. Wspieranie i nadzór rolniczego kształcenia zawodowego w uznanych jednostkach kształceniowych prowadzone jest przez urzędowo wybranych doradców, dysponujących wymaganą wiedzą w zakresie kształcenia zawodowego.
Referat 21 działa koncepcyjnie i koordynująco w zakresie doradztwa i fachowego rolniczego dokształcania dorosłych. Opłaty za doradztwo pobierane są za porady specjalistyczne, podczas gdy doradztwo dotyczące ochrony środowiska, ochrony przyrody, ochrony roślin, ekonomiki socjalnej oraz doradztwo informujące o możliwościach kształcenia i dokształcania są bezpłatne.
W dokształcaniu dorosłych preferowanymi formami są wykłady i seminaria organizowane przeważnie w miesiącach zimowych w Urzędach ds. Rozwoju Regionalnego, Pielęgnacji Krajobrazu i Rolnictwa. Oferowane są również specjalne kursy dla rolników, dla których rolnictwo jest ubocznym źródłem utrzymania oraz doradztwo grupowe w formie kółek tematycznych.

Urzędy ds. Rozwoju Regionalnego, Pielęgnacji Krajobrazu i Rolnictwa (RLL)
Wraz z reformą struktury agrarnej w roku 1993 powstało 16 Urzędów ds. Rozwoju Regionalnego, Pielęgnacji Krajobrazu i Rolnictwa - RLL . Urzędy te dzięki swojej szerokiej dostępności służą pomocą ludności zwłaszcza z obszarów wiejskich. Do zadań urzędów RLL należy oprócz spełniania zadań zgodnie z założeniami ustawowymi i doradztwa, również realizacja szerokich programów pomocowych.
Wspomniane na wstępie izby rolnicze odgrywają znaczącą rolę w doradztwie. Mają one za zadanie udzielać wsparcia i opieki rolnictwu, leśnictwu i ogrodnictwu. Współpracują ściśle z kompetentnymi jednostkami państwowymi i wszystkimi ważnymi organizacjami fachowymi na szczeblu federacji i landu. Problemy jakimi zajmują się izby rolnicze ulegają ciągłym zmianom, ponieważ muszą być aktualizowane zależnie od potrzeb rynku rolnego. Do obecnego zakresu zadań izb rolniczych należy między innymi:
I. Doradztwo gospodarcze dla przedsiębiorstw rolniczych i ogrodniczych
II. Kształcenie i dokształcanie w tzw. “zielonych zawodach”
III. Rzeczoznawstwo
IV. Doradztwo dla władz i sądów w sprawach rolniczych
V. Informacje i analizy rynkowe dla producentów i użytkowników
VI. Aktywna współpraca w sprawach ochrony przyrody i środowiska
VII. Notowania cen
VIII. Postępowanie pomocowe w ramach reformy agrarnej UE

Doradcze koła robocze w Hesji
Rolnictwo musi sprostać wzrastającym wymogom techniczno-produkcyjnym, rynkowym i ekologicznym, by zagwarantować trwałą egzystencję gospodarstw i dochodów rodzin rolniczych. Stąd zapotrzebowanie na fachowe informacje oraz analizy branżowe. Heska administracja rozwoju regionalnego oferuje w Urzędach ds. Rozwoju Regionalnego, Pielęgnacji Krajobrazu i Rolnictwa tak zwane - doradcze koła robocze, rozumiane jako specjalne formy długoterminowej pracy grupowej. Koła te organizowane są wokół konkretnych zagadnień, tak by zakres zainteresowania uczestników był jednakowy.
Stanowią one zamknięte kręgi, których członkowie wymieniają doświadczenia dotyczące swoich gospodarstw . Opiekę nad tym sprawują fachowi doradcy Urzędów. Członkostwo w kole doradczym podlega opłatom zależnie od formy doradztwa.
· Koło doradcze Typ A: wkład członkowski 100,00 DM/rok
I. Rocznie ca. 4 spotkania
II. Analizy branżowe pojedyncze i grupowe
III. Rozmowy – oceny w ramach doradztwa grupowego
· Koło doradcze Typ B: wkład członkowski 750,00 DM/rok
I. Rocznie ca. 6 spotkań
II. Analizy branżowe pojedyncze i grupowe
III. Rozmowy – oceny w ramach doradztwa grupowego
IV. Doradztwo techniczno-produkcyjne i gospodarcze dla poszczególnych przedsiębiorstw/gospodarstw
V. Kontrola prowadzenia ksiąg
VI. Przygotowanie i wspieranie poszczególnych etapów rozwoju gospodarczego
W sierpniu 1996 Urzędy ds. Rozwoju Regionalnego, Pielęgnacji Krajobrazu i Rolnictwa w Hesji opiekowały się 37 kołami doradczymi.
Celem pracy kół jest zapewnienie sukcesu gospodarczego gospodarstw członkowskich. Głównym punktem pracy jest intensywna wymiana doświadczeń pomiędzy członkami będąca impulsem do pokonania problemów poszczególnych gospodarstw.

mgr Ewa Katarzyna Gloc
Specjalista DIiWE
Opracowano na podstawie:
Problemy Integracji Rolnictwa, informacje otrzymane z Wydz. Rolnictwa Regierungsprsidium w Chemnitz i Urzędu ds. Rolnictwa w Niesky "Zahlen und Fakten", internet