XX lecie

I. Po zakończeniu Wielkiej Wojny (I wojna światowa) świat nabrał tempa: automobil i aeroplan stały się zwykłymi środkami lokomocji, a kino i radio – codziennymi rozrywkami. Pojawiło się pierwsze państwo socjalistyczne: Związek Radziecki. Nowa ideologia zafascynowała nie tylko polityków, ale i artystów, którzy zachwycali się siłą jej oddziaływania i sprawiedliwością. W tym czasie literatura polska stanęła przed dylematem – czy dalej tkwić w przebrzmiałej tradycji romantycznej, czy też reagować na zmieniającą się rzeczywistość?

II. Lata dwudzieste zdominowały prądy filozoficzne:
a) behawioryzm – człowieka można poznać tylko na podstawie zachowania, natomiast nie sposób wniknąć do jego duszy, by zbadać motywy jego działań; twórca – John Watson
b) psychoanaliza (freudyzm) – prąd podkreślający wpływ podświadomości na zachowanie człowieka; twórca – Zygmunt Freud
c) egzystencjalizm – człowiek ma tylko świadomość swojego istnienia, ale nie wie, po co przyszedł na świat i kiedy skończy życie, stąd poczucie samotności i lęku; twórcy – Martin Heidegger, Karl Jaspers, Jean Paul Sartre
d) katastrofizm – przeczucie kresu cywilizacji europejskiej, wyczerpaniu ulegają jej możliwości rozwoju; przedstawiciele - Oswald Spengler, Florian Znaniecki (Upadek cywilizacji zachodniej)

III. Poza tym kształtuja się nowe kierunki poetyckie:
a) dadaizm – nazwa utworzona od dziecięcego gaworzenia (da-da); cechy: przypadkowe łączenie sylab i wyrazów, ironia, zamiłowanie do skandalu; twórcy – Tristan Tzara, Marcel Duchamp
b) futuryzm – bunt przeciw tradycji i kulturze (odrzucenie ortografii i interpunkcji); kult nowoczesności, ale również pochwała przemocy i wojny; prekursorzy – Filippo Thomas Marinetti (Włochy), Włodzimierz Majakowski (Rosja)
c) nadrealizm (surrealizm) – poszukiwanie w ludzkiej podświadomości, kult wyzwolonej wyobraźni, snu, halucynacji, swobodnych skojarzeń; poezja, malarstwo ma być zapisem snu, wizji; przedstawiciele – Paul Eluard, Louis Aragon, Andr Breton, Salvador Dali
d) awangarda francuska –nacisk na wyobraźnię, która ma wyrażać ducha epoki; próba odświeżenia poezji (łamanie rygorów składni, język poetyckich skrótów, swobodne obrazowanie); poeci nie tylko piszą, ale i rysują wiersze; twórca -Guillaume Apollinaire

IV. Polska lat dwudziestych – poezja
1. Twórcy starszego pokolenia:
- Leopold Staff – uznany autorytet, uważano go za mistrza i klasyka (na jego regularnych strofach wzorowali się skamandryci); w latach dwudziestych wydaje tomiki – Ścieżki polne i Ucho igielne.
- Bolesław Leśmian – objawia się w pełni właśnie w dwudziestoleciu (zbiory Łąka, Napój cienisty, i pośmiertna Dziejba leśna); pozostaje sam, niewiele go łączy z duchem epoki; tworzy własną rzeczywistość, jego utwory zaludnione są przez baśniowe postaci, wypełnione wybujałą przyrodą, tworzącą tło dla ludzkich uczuć (liryka miłosna – W malinowym chruśniaku); jego twórczość doceniono dopiero po latach.
2. Grupy poetyckie (lata dwudzieste to szalona moda na ugrupowania poetyckie):
- Skamandryci
a) nazwa pochodzi od mitologicznej rzeki Skamander, przywołanej przez Wyspiańskiego w Akropolis
b) skład – Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński (skupieni przy piśmie „Skamander” i w kawiarni „Pod Pikadorem”)
c) program – postulat bezprogramowości, ideał młodości, siły twórczej i przyjaźni ma zastąpić manifesty programowe („Wierzymy głęboko w dzień dzisiejszy, którego dziećmi czujemy się wszyscy”); odrzucenie patosu i wielkich tematów narodowych, mitu twórcy – mesjasza i kultu talentu; postulat tematów czysto poetyckich – wiosna, miłość, radość życia
- Awangarda Krakowska
a) skład – Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski
b) program – sztukę należy dostosować do cywilizacji, jej wiodącymi tematami powinny być „Miasto-Masa-Maszyna”; w kompozycji dążenie do maksymalnej skrótowości i skondensowania znaczeń, wystąpienia pod hasłem „najmniej słów” oraz metafora nadrzędnym chwytem poetyckim (wg Przybosia „wiersz ma się składać z samych puent”)

- Futuryści
a) dwa ośrodki: Warszawa (Anatol Stern, Aleksander Wat), Kraków (Klub Futurystów Katarynka – Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec)
b) program – eksperymenty formalne – równoległy zapis wersów, odrzucenie ortografii, hasło „słowa na wolności” (uwolnienie wiersza od reguł składni i logiki); wiara w przyszłość, zerwanie z tradycją i mitami narodowymi
- Druga awangarda (lubelska)
a) skład – Józef Czechowicz, Stanisław Piętak
b) program – od awangardy krakowskiej przejmuje poetykę skrótu i kondensacji znaczeń; uznaje tematy tradycyjne w poezji – piękno pejzażu, temat wiejski – ukazane na zasadzie marzeń sennych lub skojarzeń; krytyka modelu poetyckiego Skamandra
- Kwadryga
a) utworzona w Warszawie, wokół pisma o tym tytule 1927 – 1931
b) skład – Lucjan Szenwald, Konstanty Ildefons Gałczyński
c) program – wizja sztuki uspołecznionej, której głównym tematem jest krytyka rzeczywistości i niesprawiedliwości społecznej; prostota formalna w poezji
- Żagary
a) nazwa pochodzi od tytułu wileńskiego pisma, a właściwie od regionalnego chrustu na ognisko
b) skład – Czesław Miłosz, Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament, Jerzy Zagórski
c) program – głoszą katastrofizm – przekonanie o końcu i kryzysie istniejącego świata oraz jego ideologii; symboliczno-wizyjne przedstawienie świata w poezji

V. Tendencje w literaturze dwudziestolecia międzywojennego:
1. 1918-1932:
- dominacja liryki
• futuryści, formiści, poeci z kręgu „Pikadora”, „Zwrotnicy”, „Kwadrygi”
• najważniejsze powinności pisarza to: stosunek do własnej współczesności i troska o nowoczesny kształt wiersza
• poetyka: język codzienny, miejski, potoczny, niewolny od wulgaryzmów; eksperymenty formalne i tematyczne
- proza
• podejmowane problemy: rozliczenie z przeszłością, rewizja marzeń
• przeważa tematyka realistyczna
• dominuje proza polityczna - S. Żeromski, J. Kaden-Bandrowski (Generał Barcz – radość z odzyskanego śmietnika), Z. Nałkowska
2. 1932-1939:
- dominacja prozy
• wielość odmian – autobiograficzna (Uniłowski, Wspólny pokój), psychologiczna (Z. Nałkowska, Granica; M. Kuncewiczowa, Cudzoziemka), „wielka epika” (M. Dąbrowska, Noce i dnie), utwory pogranicza (W. Gombrowicz, Pamiętnik z okresu dojrzewania)
• dominują dwie formy narracji: realistyczna (dokumentaryzm) i eksperymentalna (kreacjonizm)
- poezja
• tendencje katastroficzne,
• poezja codzienności, konkret polityczny
• poetyka: wiersz niesystemowy, poetyka mniej eksperymentalna w poszukiwaniach
VI. Porozmawiajmy o...
1. Jan Lechoń:
- tradycja: Staff, Tetmajer, Wyspiański, Kasprowicz, Słowacki
- spadkobierca romantyków (tajemniczość świata, struktura poezji)
- łączy w sobie tradycję i nowoczesność
- jego poezja jest wymierzona w mity narodowe – polemizuje z romantyzmem, ma świadomość, że romantyzm mocno zaszczepił się w umysłach, w świadomości Polaków, stąd sięga po słowa-symbole, metafory ważne wtedy, a dzisiaj niepotrzebne
- tomiki: Karmazynowy poemat – spiera się z romantyzmem,
Srebrne i czarne – tradycja klasyczna i problematyka egzystencjalna
- Herostrates – apel o wyzwolenie się spod fatalizmu dziejów

Czyli to będzie w Sofii, czy też w Waszyngtonie,
Od egipskich piramid do śniegów Tobolska
Na tysiączne się wiorsty rozsiadła nam Polska,
Papuga wszystkich ludów – w cierniowej koronie. Polska cierpiąca, Polska-Chrystus
[...]
Ja nie chcę nic innego, niech jeno mi płacze
Jesiennych wiatrów gędźba w półnagich badylach;
A latem niech się słońce przegląda w motylach,
A wiosną – niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę.

Bo w nocy spać nie mogę i we dnie się trudzę
Myślami, co mi w serce wzrastają zwątpieniem,
I chciałbym raz zobaczyć, gdy przeszłość wyżeniem,
Czy wszystko w pył rozkruszę, czy... Polskę obudzę.

2. Julian Tuwim:
- główne pióro Skamandra
- widoczna fascynacja Staffem, Leśmianem
- Do krytyków – przedmiotem ekscytacji podmiotu lirycznego, zwykłego młodego człowieka, jest jazda tramwajem, napawająca go entuzjazmem i radością życia; wiersz został zaadresowany przekornie do nobliwych krytyków, tradycjonalistów, których zapewne zbulwersował fakt, że motywem lirycznym jest coś tak niepoetycznego jak jazda tramwajem...podmiot liryczny nic się tym nie przejmuje, krzycząc: Miasto na wskroś mnie przeszywa! Jego podróż to witalny pęd, bo i majowa przyroda, budząca się gwałtownie do życia, uczestniczy w jego entuzjazmie; wiersz to w istocie hymn na cześć biologicznej natury człowieka: sam fakt życia jest wystarczającym powodem do radości. Aby być szczęśliwym wystarczy po prostu, że krew jest czerwona (Życie?).
- Mieszkańcy – fetowany wcześniej prostaczek staje się strasznym mieszczaninem, prymitywnym filistrem, bełkocącym bez ładu i składu, z głową wypchaną kulturą masową, zatopionym w szarej, zgrzebnej codzienności – jego życie to wieczna mordęga, nudny rytuał powtarzanych każdego dnia prozaicznych, odpychających czynności – poeta demaskuje pustkę, wręcz ohydę tego rodzaju mieszczańskiej egzystencji
- Bal w operze – poemat ukazujący blichtr i pompę elit politycznych lat trzydziestych, bezlitośnie kpiący za pomocą groteski z ideologicznego pustosłowia ówczesnej sanacyjnej władzy

3. Antoni Słonimski:
- Czarna wiosna – przywołanie wielu romantycznych wyobrażeń (dominuje figura Ojczyzny jako człowieka spętanego, poranionego i zabitego, który budzi się ze śmiertelnego snu), które poeta nazwie manierą i uzna za nieaktualne

Ojczyzna moja wolna, wolna...
Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada.
Ojczyzna w więzach już nie biada,
Dźwiga się, wznosi, wstaje wolna.
[...]
I cóż moi zrobić teraz z mową,
Która zbłąkana w tej manierze
W pawęże bije i puklerze,
Ojczyznę wzywa: wstań na nowo

Odrzuca oto płaszcz Konrada:
(...)
Wy, prości ludzie! – ludzie czarni!
Kajdany wam u ramion wiszą,
(...)
Już czas się wyrwać z szponów nudy!
Spojrzyjcie na mnie – wrę i kipię.

4. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
- do grona skamandrytów wprowadzona przez Juliana Tuwima i Antoniego Słonimskiego w roku 1922 (rok jej debiutu – tomik: Niebieskie migdały)
- w przedwojennej twórczości poetki dominuje natura i miłość; jedność człowieka i natury pozwala wpisać jej poezję w biologizm i witalizm skamandrytów
- wśród je utworów znajdują się i takie, w których wyraźnie dochodzi do głosu dominująca świadomość upływającego czasu (Ja)
- 1939 – opuszcza Polskę, przebywa najpierw we Francji, później w Anglii
- twórczość z tego okresu (tomiki: Róża i lasy płonące, Gołąb ofiarny) różni się diametralnie od wcześniejszej – przepełnia ją dramat człowieka oddalonego od ojczyzny i widzącego, jak wali się dotychczasowy system wartości - w tej poezji rodzi się mit Krakowa – rodzinnego miasta poetki (na wzór romantycznego wspomnienia „kraju lat dziecinnych”)

5. Bruno Jasieński
- zwolennik komunizmu i futuryzmu, debiutuje tomikiem But w butonierce
- poezja polskich futurystów głosiła hasła: Precz ze szkapą metafizyki! (poezja ma oddawać realne, konkretne doświadczenia ludzkie) Współczesność przeciw tradycji! Eksperyment poetycki! Słowa na wolności! Wskrzesić słowa i przywrócić im bezpośredni kontakt z rzeczywistością! (uwypuklają językowy aspekt poezji)
- Mańfest w sprawie ortografii fonetycznej – postulował zastosowanie w języku polskim zapisu fonetycznego, gramatyczna destrukcja słowa prowadziła ku formom naśladującym język telegrafii
- But w butonierce
Tak mi dobrze, tak mojo, aż rechoce się serce.
Same nogi mnie niosą, gdzieś – i po co mi, gdzie?
Idę młody, genialny, niosę BUT W BUTONIERCE,
Tym co za mną nie zdążą echopowiem: - Adieu! –

6. Julian Przyboś
- najwybitniejszy poeta Awangardy Krakowskiej
- debiutuje tomem Śruby, kolejne to – Oburącz, Sponad, W głąb las
- realizuje założenia estetyczne Peipera:
• koncepcja pseudonimów i ekwiwalentów (proza nazywa, poezja pseudonimuje – pseudonim to grupa wyrazów, która zastępuje nazwę przedmiotu, w ten sposób wytwarza się napięcie, emocjonalny stosunek autora do przedmiotu)
• poezja to tworzenie pięknych zdań (kunsztowne zestawienia)
• postulat konstrukcji (rezygnacja z jedności tematyczno-zdarzeniowej, tylko spójność rezultatu uczuciowego)
• „układ rozkwitania” (ciągłe doprecyzowywanie)
• śmiała, zagęszczona metafora
• poeta to mozolny rzemieślnik słowa, poezja to mozolna praca intelektualna
- Z Tatr – wiersz poświęcony tragicznej śmierci młodej taterniczki, nie ma tu śladu po tradycyjnej wersyfikacji, poszczególne wersy są rozczłonkowane; podstawową jednostką wiersza jest zdanie, często eliptyczne, zawierające wielokrotną, skondensowaną metaforę (np. Kamieniuje tę przestrzeń niewybuchły huk skał), przy tym – oszczędne słowa, zwięzła fraza, wyraziste oksymorony (gromobicie ciszy); wszystko to podkreśla grozę milczących gór i dramatyzm uczepionej turni, osuwającej się w przepaść taterniczki

7. Bolesław Leśmian
- pozostaje poza oficjalnym życiem literackim (rezultat jego zamieszkania na prowincji, klimatu jego poezji niezaangażowanej w sprawy współczesne, braku zainteresowania jego poezją, otaczającego go muru milczenia)
- dorobek poetycki Leśmiana nie jest ilościowo pokaźny, nie jest to też twórczość interpretacyjnie jednoznaczna
- dla Leśmiana poeta jest człowiekiem pierwotnym, zaś poezja funkcjonuje podobnie jak mit – jest zatem osobliwym sposobem poznawania rzeczywistości, niesie prawdy życiowe, jest poszukiwaniem tajemnicy (istotnym elementem tak pojmowanej poezji jest symbol i mit)
- poeta stawia znak równania pomiędzy wyobrażeniem sobie i tworzeniem, jednocześnie utożsamia tworzenie z powoływaniem do bytu, z obdarzaniem istnieniem; w wierszach granica miedzy „realnym” a zjawą, śnionym zaciera się
- poezja Leśmiana to eksperyment zatarcia granicy pomiędzy rzeczą i jej znakiem, nazwą, jak również uchwyceniem rzeczy nie jako symbolu, ale jako konkretu (styl wizyjny, ale zarazem realistyczny, baśniowo-fantastyczny i pełen drobiazgowych obserwacji)
- obszarem kontynuacji tej poezji staje się tradycja romantyczna

VII. Stefan Żeromski, Przedwiośnie
1. powieść ukazuje dramatyczny rozziew między nadziejami, jakie wiązano z imieniem odradzającego się państwa polskiego, a nie rozwiązanymi po 1918 roku problemami społecznymi – Żeromski nie opowiedział się po żadnej z przedstawionych idei, przeciwnie, podjął z nimi polemikę, stawiając pytania, na jakie żadna z opcji nie znajdowała odpowiedzi
2. centralna postać utworu – Cezary Baryka został postawiony wobec ideowych propozycji (bohater problemowy); w ten sposób Przedwiośnie to także powieść edukacyjna, tyle że jej finał zrywa z fabularnym schematem gatunku – bohater nie odnajduje swojego miejsca w polskiej rzeczywistości, ani też postawy, którą by mógł w pełni uznać za swoją
3. I część – Szklane domy: idea rewolucji przeciwstawiona wizji szklanych domów (burzliwe losy młodego bohatera w Baku – wojna światowa, rewolucja, śmierć matki, nędza, upokorzenia, wstrząs nad zwłokami Ormianki, powrót ojca, Seweryna, wyjazd do Polski), dopiero konfrontacja wizji szklanych domów z tym, co spotyka Baryka po przekroczeniu granicy, stanowi pożegnanie utopii
4. II część – Nawłoć: Żeromski kwestionuje tu mit narodowego solidaryzmu, wezwania „Kochajmy się” (tytuł ostatniej księgi Pana Tadeusza) – utopia polskiego dworku załamuje się z chwilą, gdy Cezary podczas pobytu w Chłodku zwraca uwagę na społeczne kontrasty wsi; wcześniej komplikuje się jego sytuacja osobista (romans z Laurą, tragiczny finał rywalizacji o Cezarego między Wandą i Karoliną), co okazuje się sprzyjać jego uwrażliwieniu na niedostrzegane dotąd problemy
5. III część – Wiatr od Wschodu: tu rozgrywają się najważniejsze w powieści ideowe spory; partnerami Baryki są: jego protektor, Szymon Gajowiec (ciągłe odraczanie koniecznych decyzji, problemów – w tym reformy rolnej, grozi utratą zaufania ze strony obywateli) oraz komuniści (Antoni Lulek, propozycja alternatywna: rewolucja proletariacka)
6. o wartości tej powieści stanowi: przenikliwość i umiejętność stawiania trudnych pytań, zarzucenie stylistycznej maniery młodopolskiej – rezygnacja z lirycznych pejzaży, korespondujących z emocjonalnymi oraz duchowymi stanami bohaterów, kompozycyjna przejrzystość

VIII. Zofia Nałkowska, Granica
1. dzieło stanowi sumę rozważań autorki nad psychospołecznymi uwarunkowaniami ludzkiego losu; kreśląc sylwetki bohaterów, autorka zwróciła uwagę na ścieranie się ich sądów na swój temat z opiniami innych; ukazała, w jak ogromnym stopniu postawy, zachowania, świadomość i osobowość jednostki uzależnione są od miejsca w hierarchii społecznej, jak łatwo ulegają transformacji za sprawa biegu kariery – pisarka postawiła pytanie o granicę jednostkowej tożsamości, poddanej oddziaływaniu otoczenia
2. problematyka Granicy została ukazana przede wszystkim na przykładzie centralnej postaci – Zenona Ziembiewicza – kariera zdolnego studenta, sympatyzującego z ideałami socjalizmu, a później – dziennikarza i polityka, związana jest z koniecznością ideowego kompromisu (z czasem musiał uwzględniać interesy wspierających go notabli) – jako prezydent miasteczka jest już tylko marionetką swoich mocodawców (nawet kozłem ofiarnym – w oczach opinii publicznej odpowiada za krwawe stłumienie demonstracji biedoty)
3. bohater doświadcza nieciągłości własnego „ja” – który z Ziembiewiczów jest prawdziwy? przecież Ziembiewicz nie jest relatywistą, relatywizm stał się jednak jego życiowym doświadczeniem – wtedy pisarka ustami żony bohatera (w planie ideowym powieści pełniącej m.in. rolę sumienia bohatera) stawia kwestię granicy, za którą nie wolno przejść, za którą przestaje się być sobą
4. tytuł utworu to pojęcie wieloznaczne – odnosi się także do kwestii społecznych (kamienica Kolichowskiej – problem moralnej odpowiedzialności za egzystencjalną degradacją „ludzi spod podłogi”, szczególnie mocno odczuwa ten problem żona Zenona, Elżbieta – niepokoi ją myśl, że samo istnienia oznacza zgodę na upośledzenie innych)
5. katastrofa Ziembiewicza to w planie symbolicznym „kara” za „zdradę” społeczną (Justyna przedstawia się w obłędzie jako „posłana od umarłych”, staje się tym samym narzędziem sprawiedliwości) – Ziembiewicz uznaje swoją odpowiedzialność za niemożność odmienienia losu biedoty, odpowiedzialność za istnienie „granicy”
6. Nałkowska zweryfikowała tu przypisaną przez Żeromskiego inteligentowi funkcję społeczną, a zarazem projekto-twórcy dążącego do rozwiązywania nabrzmiałych problemów; ukazała jak praktyka społeczno-polityczna czyni taką rolę mirażem