Charakterystyka ekosystemów wystepujących w Katowicach

Stawy na osiedlu Tysiąclecia

W południowej części osiedla Tysiąclecia, w dolinie rzeki Rawy położone są dwa stawy. Większy zbiornik wodny o niezarośniętej tafli stanowi miejsce rekreacji i spacerów mieszkańców osiedla. Mniejszy zbiornik częściowo zarośnięty przez trzcinę jest trudniej dostępny dla ludzi.
Większy zbiornik to również miejsce gniazdowania ptaków wodnoblotnych takich jak: łyski, kokoszki wodne, i kaczki krzyżówki. W okresie zimowym jest miejscem zimowania kilkuset ptaków, w tym kilkudziesięciu łabędzi niemych, będących atrakcją dla mieszkańców osiedla. Dzięki temu, że dokarmianie ptaków stało się już rytuałem i całe rodziny, a szczególnie dzieci na każdy spacer zabierają torebki z chlebem i resztkami jedzenia, tak liczna grupa ptaków może tu przetrwać przez całą zimę.
Niedaleko głównego zbiornika, po drugiej stronie drogi, jest niewielkie oczko wodne prawie całkowicie zarośnięte trzciną i pałką wodną. Szuwarowisko to przylega z jednej strony do rzeki Rawy i jest dość silnie zanieczyszczone. Jednak dzięki gęstym trzcinom, działającym jako naturalny filtr, w „oczku” tym występują ryby, m. In. Słonecznie, płotki i karasie. Bardzo bogata jest również fauna skorupiaków, reprezentowana przez kilka gatunków oczlików i rozwielitek.
Warto zaznaczyć, iż ten niewielki obszar jest już jednym z ostatnich w Katowicach miejsc bytowania kumaka nizinnego. Należy on do rodziny ropuszkowatych i w przeciwieństwie do większości innych płazów, całe życie spędza w pobliżu wody. Porusza się niewielkimi skokami i nie jest w stanie pokonać dalekich odległości, co powoduje, iż w momencie zniszczenia środowiska, w którym przebywa, ginie cała populacja. Kumaki nizinne potrzebują do życia niewielkich, silnie zarośniętych zbiorników, zbiorników, których, niestety, liczba w ostatnich latach gwałtownie się obniżyła. Często bezmyślnie i niepotrzebne niszczenie tych niewielkich siedlisk spowodowało, że ten nie tak dawno bardzo liczny jeszcze gatunek, jest w naszym rejonie silnie zagrożony, a jest przecież prawie chroniony. Oprócz kumaka teren trzcinowiska jest miejscem godów ropuchy zielonej, żaby trawnej i żab wodnych. Dość licznie występuje tutaj traszka zwyczajna.
Trzcinowiska części północnej osiedla, przy ulicy Chrobrego, Chrobrego pobliżu ruchliwej arterii komunikacyjnej, jaką jest ul. Chorzowska, znajduje się inny niewielki staw, silnie zarośnięty roślinnością wodną, otoczony wierzbami i topolami. Jego brzegi porasta trzcina, pałka wodna i kępy powikła błotnego. Zbiornik zasiedla kilka gatunków ryb i połazi, np. karasie, liny, okonie, płotki i szczupaki, a także żaby zielone, Kumaki, traszki zwyczajne. Staw umożliwia rozród ropuchom: szarej i zielonej. Gniazdują tu kokoszki wodne, a czasem zalatują kaczki krzyżówki. Na drzewach występują niepozornie ubarwione motyle – trociniarki czerwice. Ich duże, czerwone gąsienice są wszystkożerne i oprócz drewna zjadają też larwy i poczwarki innych motyli.
Obszar ten pełni istotną funkcję ekologiczną jako miejsce rozrodu i bytowania zwierząt. Niewielki, położony prawie w centrum osiedla staw może służyć jako „pracownia biologiczna” na wolnym powietrzu i nadaje się idealnie do przeprowadzania co najmniej kilku różnych tematycznie zajęć z biologii zarówno dla szkół podstawowych jak i średnich.

Rezerwat przyrody „ Las Murckowski „

Rezerwat położony jest w dzielnicy Murki w obrębie kompleksu lasów murckowskich. W skład obszaru chronionego wchodzą oddziały leśne położone po obu stronach arterii komunikacyjnej Katowice - Bielsko Biała. Rezerwat utworzono w 1953 r. w celu zachowania fragmentu lasu mieszanego o cechach naturalnych, położonego w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji przemysłowej. Ochronę rozszerzono w 1989 r. znacznie zwiększając jego powierzchnię - z 7,04 ha do 102,56 ha.
Rezerwat leży na południowych stokach Wzgórza Wandy stanowiącego kulminację terenu w tej części miasta (ok. 350 m n. p. m.) Wzgórze pocięte jest malowniczymi parowami i dolinami niewielkich strumyków odprowadzających swe wody do rzeki Mlecznej.
Zbocza Wzgórza porastają 150 – 220 - letnie drzewostany bukowe będące pozostałością dawnej Puszczy Śląskiej. Wiele spośród wiekowych buków i dębów to okazy pomnikowe. Występujący tu las bukowy, z naukowego punktu widzenia, kwalifikowany jest jako kwaśna buczyna niżowa. Warstwę drzew tworzy przede wszystkim buk pospolity, drzewo o charakterystycznej stalowoszarej, gładkiej korze. Soczysta, wczesnowiosenna zieleń buków ciemnieje w okresie lata, by jesienią przebarwić się w ciepłe odcienie pomarańczy i brązu. Muskularnym bukom towarzyszą dęby: szypułkowy i bezszypułkowy oraz brzoza brodawkowata. W miejscach silniej uwilgotnionych rośnie jesion wyniosły i klony: pospolity i jawor. Sporadycznie spotkać można grab zwyczajny i lipę drobnolistną. Drzewostan rezerwatu częściowo zniekształcono wysadzając niewłaściwe na tym siedlisku sosny: zwyczajną i wejmutkę.
Słabo rozwinięty podszyt tworzą podrosty drzew, a także kruszyna pospolita, jarzębina, bez czarny i koralowy.
W runie, ze względu na znaczne zakwaszenie gleby, dominują rośliny charakterystyczne dla borów: wąskolistna trawa – śmiałek pogięty, przypominająca trawę kosmatka owłosiona o liściach owłosionych na brzegu, konwalijka dwulistna, narecznica krótkoostna, sałatnik leśny i borówka czarna. Do ciekawszych gatunków, związanych z żyznymi lasami należą: paprocie – drobnych rozmiarów zachyłka trójkątna i okazała jasnozielona wietlica samicza z silnie podzielonymi liśćmi, wysoka, tęga trawa - kostrzewa olbrzymia oraz bylina żółtych kwiatach zebranych w kwiatostany typu koszyczka.
Na terenie rezerwatu rosną także rośliny objęte ochroną prawną.Wśród krzewów są to: kruszyna pospolita, kalina koralowa i porzeczka czarna, spośród roślin runa: kruszczyk szerokolistny, na terenie rezerwatu bluszcz pospolity, barwinek pospolity- prawdopodobnie zdziczały z hodowli, kopytnik pospolity, marzanka wonna, konwalia majowa. Ponadto znaleźć tu można interesujące gatunki grzybów – w tym objęte ochroną prawną:
- flagowiec olbrzymi - grzyb występujący na martwym drewnie lub u podstawy obumierających drzew liściastych, którego bardzo duże owocniki (do 80 cm szer. oraz do 8 kg wagi) mogą tworzyć skupienia łącznej masie do 60 kg. W rezerwacie odnaleziony pod trzema wiekowymi bukami;
- sromotnik bezwstydny - grzyb leśny, spotykany także w parkach, rośnie na ziemi pojedynczo lub w grupach. Jego owocnik w młodości kulisty po dojrzeniu złożony jest z pochwy oraz długiego trzonu z główką (kapeluszem) pokrytą oliwkowym śluzem wypełnionym masą zarodników. Grzyb wydziela bardzo silny, odczuwalny z daleka, nieprzyjemny,przypominający padlinę zapach, który przywabia muchy rozsiewające zarodniki.
Fauna występująca na terenie rezerwatu jest stosunkowo bogata. Liczna jest populacja saren i dzików a także, według informacji uzyskanych od leśników, zachodzą tam daniele, jelenie,łososie, a nawet łosie. Różnorodna jest także fauna ptaków. Szczególnie w okresie wiosennym można obserwować sporo jej przedstawicieli. Często występuje dzięcioł duży zajmujący dziuple starych drzew, również liczne są kowaliki i sikory. Czasem dostrzec można przedstawicieli z rodzaju pełzaczy. Nazwa rodzajowa pochodzi od charakterystycznego sposobu poruszania się tych ptaków, które „pełzają” po pniach drzew w poszukiwaniu pokarmu.
Stosunkowa uboga jest na terenie rezerwatu fauna gadów i płazów. Jedynie na obrzeżach i na granicach szkółek leśnych spotkać można jaszczurkę zwinkę, a w samym lesie ropuchę szarą i żabę trawną. Fauna owadów nie jest szczególnie zróżnicowana, co jest charakterystyczne dla lasów o jednolitym drzewostanie. Częsty jest nadrzewek - przedstawiciel pasikonikowatych - składający jaja w korze buków, spotkać również można kilka gatunków chrząszczy z rodziny kózkowatych, których larwy żerują w martwych drzewach. Na obrzeżach rezerwatu sąsiadujących z uprawą topoli można w maju i czerwcu obserwować motyla z rodziny zawijaków - nastrosza topolowca.
Liczne zagrożenia wiążą się z lokalizacją rezerwatu. Wśród najistotniejszych wymienić należy sąsiedztwo ruchliwej arterii komunikacyjnej. Katowice-Bielsko Biała, która stanowi poważną barierę izolującą starszą część rezerwatu. Ze względu na nasilony ruch kołowy, do atmosfery dostają się znaczne ilości tlenków węgla i związków ołowiu, oddziałując bezpośrednio na partie rezerwatu znajdujące się poniżej jezdni. Dodatkową uciążliwość stanowi hałas nasilony w częściach rezerwatu przylegającego do drogi. Trasa ta ponadto stanowi barierę dla swobodnego przemieszczania się wielu gatunków zwierząt. Istotny jest także wpływ eksploatacji węgla na stosunki wodne tego obszaru. Działalność górnicza doprowadziła do obniżenia gruntu częściowego zawodnienia terenu w południowo - wschodniej części rezerwatu.
W związku z wieloletnim, ponadnormatywnym zanieczyszczeniem powietrza lasy rezerwatu zaliczono do II strefy uszkodzeń. Obserwuje się tu obumieranie pojedynczych buków zwłaszcza w starszej części rezerwatu. Zjawisko to jednak, z przyrodniczego punktu widzenia jest naturalne, z tym, że oddziaływanie przemysłu może obserwowany proces przyspieszać.Wypadanie pojedynczych okazów starych drzew w jednowiekowym drzewostanie, stwarza dogodne warunki dla rozwoju młodszych pokoleń.
Rezerwat, pomimo lokalizacji w bezpośrednim sąsiedztwie terenów miejsko-przemysłowych, cechują wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe. Wartość tego obiektu jest szczególna w skali miasta i regionu. ”Las Murckowski” jest jednym z nielicznych już fragmentów buczyny o naturalnym charakterze, zachowanym w rejonie aglomeracji katowickiej. Warto zwrócić uwagę na pozytywną rolę zdrowotną buczyn, których bioklimat oddziałuje stymulująco i odkażająco. Buczyny charakteryzują też duże właściwości filtracyjno - detoksykacyjne ( wysoka zdolność absorpcji płynów i metali ciężkich).

Rezerwat florystyczny „Ochojec”

Rezerwat położony jest w dolinie Ślepiotki - prawobrzeżnego dopływu Kłonicy ,w północno-zachodnim skraju lasów murckowskich w dzielnicy Katowic –Ochojcu .
Powstał w 1982r. w celu ochrony reliktowej na Górnym Śląsku kolonii roślin górskich .
górskich szczególności chroni się stanowisko liczydła górskiego rzadkiego rzadkiego części niżowej gatunku górskiego , zachowanego tu na jednym z sześciu współcześnie znanych stanowisk z obszaru Górnego Śląska i terenów sąsiednich .
Liczydło górskie jest rośliną wieloletnią, należącą do rodziny liliowatych.
Zygzakowata łodyga z jajowatymi, ułożonymi skrętolegle liśćmi może osiągnąć 1 m wysokości. Roślina kwitnie na przełomie maja i czerwca. Białe dzwonkowate kwiaty wyrastają u nasady spodniej strony liścia .Pod koniec lata dojrzewają owoce ,którymi są
Intensywnie czerwone, kuliste jagody. W rezerwacie „Ochojec „ obfita populacja tej rośliny
Znajduje się w łęgu olchowym pojedynczo w borze mieszanym .
Obok liczydła na terenie rezerwatu występuje kilkanaście innych roślin górskich górski m in. : starzec kędzierzawy ,starzec Fucha, ciemiężnica zielona, lepiężnik biały, kokoryczka okółkowa .
Za cenne składniki tej części lasów murckowskich należy uznać także chronione i rzadkie gatunki roślin. Najliczniej spotykane są tu : kruszyna pospolita - krzew o brodawkowej korze tworzący czarne owoce oraz konwalia majowa – dobrze wszystkim znana, niewielka bylina jajowatych , na końcu zaostrzonych liściach i intensywnie pachnących , białych, drobnych kwiatach . Rzadziej spotyka się tu biało kwitnące krzewy kaliny koralowej ,
pod koniec lata koralowoczerwone owoce .Wymienione rośliny posiadają właściwości lecznicze oraz objęte są ochroną częściową . Do rzadziej spotykanych roślin należy
ciemiężyca zielona – okazała roślina o dużych jajowatych liściach i wiechowatych kwiatostanach na szczytach pędów ; kokoryczka okółkowa o wąskolancetowatych liściach
zebranych w Sokółki i drobnych , białych kwiatach zwisających pod liśćmi oraz rośliny torfowisk i miejsc podbagnionych : siedmiopalecznik błotny , bobrek trójlistkowy.
Na uwagę zasługuje liczne stanowisko żabiściegu pływającego , gatunku zaliczonego do grupy rzadkich na Wyżynie Śląskiej , odnotowane w rozlewisku Ślepiotki już poza obszarem rezerwatu .
Skład gatunkowy bytujących tu zwierząt jest stosunkowo bogaty, lecz w dużej
Mierze stanowi on mozaikę gatunków leśnych .Liczne są tutaj sójki , rudziki ,dzięcioły duże ,kwiczoły , pokrzewki czarnołbiste , mysikróliki, drozdy oraz kosy .
Wymienione gatunki ptaków należą do grupy tzw. Gniazdowników. Ich pisklęta w przypadku wypadku wypadnięcia z gniazda nie mają żadnych szans przeżycia .
Na terenie rezerwatu stosunkowo często występuje , największa z krajowych ropuch ,ropucha szara .Jak wszystkie nasze płazy , z wyjątkiem grupy żab zielonych ,podlega ona ochronie prawnej .Dorosłe ropuchy prowadzą nocny tryb życia , ale młode osobniki można
spotkać przez cały dzień polujące na owady , ślimaki i inne bezkręgowce .W niektórych
partiach rezerwatu spotkać można jaszczurkę żyworodną . Jest ona mniejsza od zwinki ,szaro ubarwiona i jak sama nazwa wskazuje , nie składa jaj lecz rodzi młode .Jaszczurka ta , w przeciwieństwie do zwinki , preferuje raczej wilgotne siedliska .Jak wszystkie gady w
Polsce jest zwierzęciem podlegającym ochronie prawnej .

Źródła kłodnicy

Źródła kłonicy, rzeki kojarzącej się mieszkańcom Górnego Śląska z silnie zanieczyszczonym ściekiem ,znajdują się w południowej części Katowic ,w rejonie lasów murckowskich na granicy dzielnic : Brynów ,Muchowiec , Giszowiec i Ochojec .
Dokładne umiejscowienie kilku źródeł Kłonicy jest dość trudne ze względna rokroczne zmiany warunków atmosferycznych atmosferycznych atmosferycznych wilgotnościowych , powodujące znaczne różnice poziomu wody w początkowym odcinku rzeki . Kłonica , już od ponad 100 lat , jest bardzo silnie zanieczyszczona niemalże na całej długości . W tak
Silnie przeobrażonym obszże , jedynie niewielki odcinek górnego biegu rzeki zachował
Charakter naturalny a czysta tu jeszcze woda stwarza możliwości egzystencji wielu ciekawym i rzadkim już regionie roślinom i zwierzętom .
Teren źródliskowy porasta las łęgowy z dobrze zachowanym drzewostanem .
Najstarsze olchy czarne osiągające obwód pnia do 200 cm , mają po około 120 lat .
W bujnie wykształconym runie wyróżnia się aspekt wiosenny z masowo kwitnącym aromatycznym czosnkiem niedźwiedzim , rośliną rzadką na terenie aglomeracji katowickiej . Na uwagę zasługuje znajdujące się tu bardzo liczne stanowisko częściowo chronionej ciemiężycy zielonej tworzącej w niektórych miejscach duże łany.
Spotyka się ją także w mniejszych skupieniach pojedynczo wzdłuż koryta
Kłodnicy. Obok ciemiężycy występują inne rośliny objęte ochronną prawną: wawrzynem wilczełyko, kopytnik pospolity, kruszyna pospolita i kalina koralowa.
Jesienią natrafić można na kwitnące okazy zimowita jesiennego. Lilioworóżowe kwiaty tej biliny pojawiają się późnym latem i jesienią. Wśród innych, interesujących roślin można wymienić: gajowiec żółty, czworolist pospolity, kokoryczkę wielokwiatową, szczyr trwały i prosownicę rozpierzchłą.
Latem dominuje w runie skrzyp leśny i paprocie: narecznica krótkoostna, narecznica samcza, wietlica samcza oraz spotykana bardzo licznie w miejscach nasłonecznionych – orlica.