Poradnictwo jako dziedzina edukacji dorosłych

WSTĘP
Edukacja dorosłych to nie tylko formy szkolne i pozaszkolne, kursy i uniwersytety, ale także orientacja i poradnictwo zawodowe oraz inne instytucje indywidualnych oddziaływań.
Problem orientacji i poradnictwa zawodowego we współczesnej szkole jest ważnym problemem systemu oświatowego. Podejmowane decyzje mają szczególne znaczenie. Dotyczy to m.in. planowania przyszłej drogi zawodowej. Na całym świecie dąży się do tego, aby stworzyć sprawnie funkcjonujący system orientacji i poradnictwa zawodowego, co stanowi konieczny warunek rozwoju społeczno-gospodarczego każdego kraju.
ORIENTACJA ZAWODOWA
Orientacja zawodowa obejmuje całokształt zabiegów wychowawczych, mających pomóc młodzieży w samodzielnym, właściwym i uzasadnionym wyborze zawodu. Ma ona charakter wychowawczy.

PORADNICTWO ZAWODOWE
„Działanie zaplanowane lub okolicznościowe, mające na celu pomoc w realizacji określonego zadania jednostce bądź instytucji. [...] Doradztwo obejmuje pomoc dorosłym w rozstrzyganiu problemów, których sami nie potrafią rozwiązać i zdecydować się na właściwy sposób postępowania. Mogą to być sprawy wynikające z nowych obowiązków studenta czy ucznia i godzenia ich z innymi rolami społecznymi: pracownika, współmałżonka, rodzica. Niekiedy porady dotyczą stanu zdrowia, adaptacji do zawodu, współżycia z otoczeniem, niepowodzeń rodzicielskich itp.".
Poradnictwo obejmuje różne zagadnienia i wyodrębnia się instytucjonalnie w poradnie zawodowe, zdrowotne, rodzinne, przedmałżeńskie a także specjalistyczne jako rolnicze, techniczne, dla inwalidów, rodziców dzieci z brakami rozwojowymi i inne o podobnych zadaniach i formach pomocy.
W poradnictwie oświatowym wyróżnia się trzy rodzaje działań: informację, orientację i doradztwo. Każda z nich ma określone zadania.
Informacja polega na dostarczaniu niezbędnych wiadomości o formach edukacji dorosłych, programach, specjalnościach, typach zadań do wykonania, zasadach przyjęć i promocji, wartości dyplomów, jakie zapewnia wybrany program kształcenia. Informacje takie są przekazywane przez pracowników oświatowych organizujących proces kształcenia, a także w formie informatorów, ogłoszeń, folderów itp.
Orientacja polega na udzielaniu pomocy w realizacji wybranego programu. Wskazówki metodyczne, dodatkowe wyjaśnienia, konsultacje i przykładowe opisy zajęć służą lepszemu zrozumieniu istoty wybranego kierunku i właściwej adaptacji do jego wymagań programowych oraz form realizacji procesu dydaktycznego.
Doradztwo to forma pomocy w podejmowaniu decyzji lub rozstrzyganiu problemów, jakich dorosły sam nie umie skutecznie rozwiązać. Wybór działania, kierunku dalszej nauki, tematu samodzielnych opracowań lub rozwiązań empirycznych to podstawowe zadania doradztwa. Występuje ono także wyraźnie jako doradztwo zawodowe — rolnicze, handlowe, a także urządzania mieszkań, samodzielnego szycia odzieży, czy w zawodzie nauczycielskim jako doradztwo metodyczne w wypracowaniu własnego stylu nauczania i organizowania procesów dydaktycznych.

RÓŻNE UJĘCIA ORIENTACJI I PORADNICTWA ZAWODOWEGO
UJĘCIA ORIENTACJA ZAWODOWA PORADNICTWO ZAWODOWE
WĄSKIE informacja zawodowa; „orientacja w czymś”; udzielanie pomocy w wyborze zawodu (porada)
SZEROKIE celowa, systematyczna i długotrwała działalność prowadząca do trafnego wyboru zawodu; „orientacja na coś”; stwarzanie możliwości wychowywania do zawodu, celowa, systematyczna, długotrwała działalność, która prowadzi do wyboru zawodu;
SYSTEMOWE uznanie tego działania jako zjawisko o zasięgu społecznym uznanie tego działania jako zjawiska społecznego


ORIENTACJA I PORADNICTWO ZAWODOWE A ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZE
Orientacja zawodowa prowadzona w szkole powinna przygotować młodego człowieka, do wyboru zawodu i przyszłej szkoły. Od momentu wyboru zawodu i szkoły rozpoczyna się w życiu człowieka okres stopniowego i pełniejszego uczestnictwa w życiu społecznym. Przygotowanie do wyboru zawodu to przygotowanie do życia, do podejmowania samodzielnych decyzji. Podjęcie przez szkołę obowiązku orientacji i poradnictwa zawodowego oznacza skierowanie uwagi młodego człowieka już w szkole podstawowej na sprawy życia społeczno-zawodowego. W podjęciu tak ważnej decyzji, jaką jest wybór przyszłości, młodzież korzysta z pomocy osób najbliższych i instytucji zainteresowanych ich dalszym procesem kształcenia.

Najważniejszą grupą społeczną mającą wpływ na decyzje zawodowe młodzieży mają ich rodzice. To od rodziców młodzież czerpie wszelkie informacje dotyczące wyboru zawodu. Rodzice mają największy wpływ na kształtowanie się postawy, aspiracji edukacyjnych, zainteresowań młodego człowieka. Jednak nie zawsze rodzice mają dobry wpływ na dzieci. Zainteresowania młodzieży danym kierunkiem kształcenia w danym zawodzie, nie zawsze dają wysoką pozycję społeczną, nie zawsze też zaspakajają te czy inne ambicje rodziców i nie zawsze odpowiadają ich wyobrażeniu o losie dziecka. Niewielu jednak rodziców rozumie, iż rzeczywisty interes ich dziecka polega na zdobyciu takiego zawodu, który by możliwie odpowiadał jego zainteresowaniom, zdolnościom i cechom temperamentu.
Również ważnymi doradcami w procesie orientacji zawodowej są niewątpliwie nauczyciele i inni pracownicy szkoły. Istotnym zadaniem szkoły jest przekazywanie uczniom wiedzy na temat orientacji zawodowej. Zadania szkoły w zakresie orientacji zawodowej powinny się skupiać również na możliwości korygowania niesłusznych czy nietrafnych wyborów zawodowych uczniów. Programy nauczania powinny w maksymalnym stopniu odpowiadać potrzebom współczesnego życia. Rola nauczyciela w zakresie orientacji i poradnictwa zawodowego wypływa bezpośrednio z funkcji, jaką pełni on w procesie wychowywania młodego człowieka. To nauczyciel wpływa na rozwój intelektualny i emocjonalny dziecka. Od nauczyciela zależy nie tylko to, czy dziecko uzyska potrzebną pomoc w rozwoju i sprecyzowaniu swych zainteresowań i upodobań lecz także, czy pobyt w szkole będzie dla niego okazją do rozbudzenia nowych zainteresowań. Organizacja procesu nauczania, a także umiejętność wyrabiania w dziecku odpowiedniej motywacji do pracy szkolnej pozostają w ścisłej łączności z procesem rozwoju ciekawości i aktywności umysłowej dziecka.
Oczywiście na wybór przez ucznia odpowiedniego kierunku kształcenia czy przyszłego zawodu mają wpływ również rówieśnicy, którzy mogą nie zawsze pozytywnie wpływać na młodzież. Czasami wybór szkoły czy zawodu jest podyktowany tym, iż przyjaciele wybrali tą szkołę, więc i uczeń nie chcąc stracić kontaktów z rówieśnikami też ją wybiera. Zdarza się, iż te wybory są błędne.
ANIMACJA
Obok poradnictwa rozwinęły się także działania w zakresie animacji społeczno-kulturalnej i wychowawczej. Upowszechnianie aktywności edukacyjnej dorosłych nie może odbywać się tylko dzięki temu, że organizuje się instytucje i placówki oświatowe. Trzeba je zapełnić uczestnikami, a ci przybędą, gdy placówka będzie odpowiadać ich oczekiwaniom, i sami uznają potrzebę uczestnictwa w jej formach i programach.
Aby tak się stało, potrzebni są animatorzy, czyli oświatowcy badających potrzeby aktywności edukacyjnej dorosłych i zachęcający ich do uczestnictwa w pracy placówek oświatowo-kulturalnych. Upowszechnianie uczestnictwa wymaga specjalisty, który rozpoznaje potrzeby i możliwości, a następnie wpływa na kształtowanie programu oświatowego placówki, a także zachęca i przyciąga uczestników do udziału.
Działalność tego rodzaju rozwinęła się we Francji, gdzie powstał system kształcenia animatorów dla potrzeb rozwoju aktywności kulturalnej, edukacyjnej, społecznej, sportowej, politycznej, a nawet gospodarczej, handlowej i technicznej. Dzięki animatorom upowszechnia się aktywność edukacyjna w środowisku dorosłych, obejmująca różne formy aktywności społecznej, sportowej, turystycznej, wszelkiego rodzaju miłośnictwo, kolekcjonerstwo czy wymianę korespondencji. Bez działań z zakresu poradnictwa i animacji kulturalno-społecznej system oświaty dorosłych nie odżyje w tej jego dziedzinie, która służy dorosłemu człowiekowi, jego kulturze i aktywności humanistycznej.

PORADNICTWO DYREKTYWNE:
Poradnictwo dyrektywne zakłada znaczną przewagę doradcy nad radzącym się. Doradca „wie, co jest dobre i pożądane" i steruje, a nawet niekiedy manipuluje, radzącym się, dając gotowe rozwiązania. Wychodząc z założenia, że osoba radząca się jest niesamodzielna, nie umie sobie poradzić, doradca podejmie następujące działania: stosowanie wzmocnień pozytywnych, nakłanianie, przekonywanie, ocenianie, dawanie wskazówek, wykład, trening.
Natomiast radzącemu się pozostaje: zwerbalizowanie problemu, zadawanie pytań, stosowanie się do zaleceń, kontrolowanie wyników.

TYPY DORADCÓW ZAWODU
a) Typ doradcy zawodu - EKSPERT (skrajny typ doradcy):
- powinien znać doskonale wszystkie zawody (poznanie osobowości ucznia nie jest tutaj tak istotne)
- skupia się na sytuacji zewnętrznej, która determinuje zachowanie się ucznia
- posługując się koncepcją diagnostyczną wyboru zawodu, potrafi zdiagnozować cechy i dopasować je do odpowiedniego zawodu
- ma dużą wiedzę, doświadczenie, wie, co dla danego ucznia jest najlepsze (przynajmniej ma takie wewnętrzne przekonanie)
- stosując odpowiednie kary i nagrody w postaci pochwał lub wskazania na niedostatki czy braki wpływa, nakłania osobę radzącą się, aby wybrała taki zawód, który doradca ekspert uważa za najbardziej odpowiedni dla niej
- udziela instrukcji, wskazówek i poleceń.
Odpowiedzialność za udzieloną poradę zawodową leży po stronie doradcy, jako że radzący się z założenia jest bierny (wyboru dokonuje doradca).
b) Typ doradcy zawodu – INFORMATOR (mniej ekstremalny od eksperta):
- zajmuje się głównie informacją o możliwości zatrudnienia, zawodach i propagowaniem (w łagodniejszej formie) jego zdaniem najlepszego zawodu dla radzącego się.
2. Poradnictwo liberalne:
Według tej koncepcji siły napędowe ukierunkowujące działanie ludzkie tkwią wewnątrz człowieka i są przez niego najczęściej nieuświadomione.
Zmiana zachowania człowieka jest możliwa przez psychoterapię, która ma na celu uświadomienie wewnętrznych konfliktów (zajmowała się głównie słabymi stronami człowieka).
Natomiast koncepcja humanistyczna, również leżąca u podstaw tego poradnictwa, kładzie nacisk przede wszystkim na mocne strony radzącego się, na ogromne możliwości człowieka. Przyjmuje jednak, że człowiek nie zawsze umie je wykorzystać i sam rozwiązywać konflikty oraz wyrównywać braki.
Doradca liberalny:
- pozostawia bardzo dużą swobodę radzącemu się (pacjentowi)
- nie formułuje dyrektyw
- nie poddaje pacjenta działaniom naprawczym.
Doradca powinien postępować według trzech podstawowych zasad:
- być kongruentny (być sobą)
- bezwarunkowo szanować radzącego się (pacjenta), akceptować go takim, jakim jest
- umieć wczuwać się (empatia), a nie oceniać czy krytykować.
Radzący się jest wobec tego samodzielny, sarm określa swoje problemy
i trudności, sam sobie pomaga.
a) Doradca zawodu – LESEFERYSTA:
- nie jest zorientowany na zawody, ale na ucznia
- nie ma gotowych odpowiedzi, jaki zawód uczeń powinien wybrać (każda jednostka jest inna i to, co jest dobre i wartościowe dla doradcy, nie musi być takim dla radzącego się)
- wybór zawodu traktuje jako proces rozwojowo-wychowawczy (chce wspólnie z uczniem przebywać drogę rozwoju zawodowego, ale niekoniecznie zamykać ją wyborem konkretnego zawodu)
- poświęca uczniowi wybierającemu zawód wiele czasu
- pobudza do poznania siebie, również pod kątem wyboru zawodu
- stwarza możliwości samoanalizy,
- oświetla pole problemowe
- odmawia udzielania rad
- ostateczną decyzję co do wyboru dalszej drogi życiowej pozostawia samemu uczniowi.
Odpowiedzialność za wybór leży zatem po stronie radzącego się.
b) Doradca zawodu – SPOLEGLIWY OPIEKUN:
- ciepły, otwarty i akceptujący
- stymuluje ucznia do aktywności
- podsuwa nowe propozycje
- nie narzuca zdania, ale proszony nie rezygnuje z udzielenia porady.
Uczeń sam podejmuje decyzję zawodową przy akceptacji spolegliwego opiekuna, zatem i odpowiedzialność za decyzje jest tu rozłożona, większa jednak po stronie radzącego się.

PORADNICTWO DIALOGOWE:
Koncepcja poznawcza odrzuca obraz człowieka reaktywnego, który jest sterowany wyłącznie przez środowisko, a również nie zgadza się z poglądem, że człowiek jest jednostką słabą, którą kierują nieświadome. Zachowanie człowieka zależy od informacji płynących z zewnątrz oraz z wewnątrz z tzw. struktur poznawczych. Jednostka jednak wychodzi poza dane informacyjne, ponieważ również sama organizuje posiadaną wiedze. Podstawą modyfikacji zachowania ludzkiego jest w tej koncepcji celowe i systematyczne wychowanie.
Doradca w tej koncepcji jest partnerem radzącego się: obydwaj są badaczami, ale doradca ma większe kompetencje i doświadczenie. Działania podejmowane przez doradcę to pokazywanie nowych aspektów działania, inspiracja do stawiania nowych celów.
Radzący się wszechstronnie analizuje problem, zdobywa nowe informacje, eksperymentuje.
Doradca zawodu - KONSULTANT:
- łączy zadania wynikające z orientacji zawodowej i poradnictwa zawodowego, ponieważ zajmuje się uczniem i zawodami
- motywuje ucznia do podjęcia zawodu
- bierze pod uwagę jakie wartości radzący chce uzyskać wybierając zawód.
Uczeń konsultuje swoje wybory, więc odpowiedzialność za wybór zawodu podzielona jest między obie strony (wspólne rozwiązywanie problemów).
W poradnictwie dialogowym może mieć miejsce zarówno „uczenie się siebie", zaczerpnięte z poradnictwa liberalnego, jak i instruowanie, charakterystyczne dla poradnictwa dyrektywnego.




Model
Cechy EKSPERT informator KONSULTANT Spolegliwy opiekun LESEFERYSTA
Rodzaje poradnictwa poradnictwo dyrektywne poradnictwo dialogowe poradnictwo liberalne
Podmiot aktywność doradcy aktywność doradcy i ucznia aktywność ucznia



Przedmiot koncentracja uwagi doradcy na zawodach koncentracja uwagi doradcy na zawodach i na uczniu koncentracja uwagi doradcy na uczniu
wybór zawodu traktowany jako jednorazowy akt wybór zawodu jako proces specyficzny dla fazy rozwojowej wybór zawodu traktowany jako proces trwający cale życie


Środki stosowanie środków materialnych, wykorzystanie testów - diagnoza stosowanie środków łączących podawanie informacji z aktywizacją ucznia stosowanie środków pobudzających własną aktywność ucznia






Metody porady narzucone porady
wynegocjowane porady oświetlające pole problemowe
narzucanie tematu rozmowy, kierowanie uzgadnianie stanowisk w rozmowie pobudzanie
aktywności ucznia, stworzenie możliwości samoanalizy
dyrektywne metody działania - instrukcje, podawanie informacji dialogowe metody działania, udzielanie rad i porad liberalne metody działania, sugerowanie, naprowadzanie, wspieranie w rozwoju



Wynik sterowanie decyzją wyboru zawodu - wybór zawodu za ucznia uzgadnianie stanowisk w zakresie wyboru zawodu - wspólna decyzja samodzielny wybór zawodu przez ucznia - aktywizowanie ucznia przez doradcę
Aspekt moralny odpowiedzialność za wybór po stronie doradcy współodpowiedzialność doradcy i ucznia odpowiedzialność za wybór po stronie ucznia
Kategorie procesu społecznego orientacja zawodowa (w wąskim znaczeniu) poradnictwo zawodowe orientacja i poradnictwo zawodowe (w szerokim znaczeniu)
ZAKOŃCZENIE
Zadaniem poradnictwa dla dorosłych coraz częściej staje się uczenie ludzi komunikowania się ze sobą i ze światem, zwłaszcza światem ludzi pochodzących z różnych obszarów kulturowych, wyznających inną religię czy należących do innego pokolenia - łudzi młodych. Zwraca się uwagę, iż odkrycie barier komunikacyjnych i dążenie do ich przełamywania, usuwanie przeszkód w nadawaniu komunikatów (werbalnych i pozawerbalnych) i w ich odczytywaniu staje się niejednokrotnie momentem zwrotnym w życiu wielu łudzi. „Dopóki jednak ludzie dojrzali sądzą, że podobnie jak ich rodzice i nauczyciele sami mogą poprzestać na introspekcji i odwołać się do własnej młodości po to, by zrozumieć młode pokolenie, nie ma szans na porozumienie”. A ponieważ zarówno „dziś, jak i w przeszłości wszystkim kierują starsi", to od zrozumienia przez nich, że niezbędny i ciągle jeszcze niewystarczająco szczery jest dialog między pokoleniami, zależy los porozumienia, a także kształt i rezultat działań poradniczych.
W tej sytuacji, ze względu na swój edukacyjny i terapeutyczny charakter, poradnictwo dla dorosłych ma jednak jasno nakreślony cel. Jest nim, w najszerszym ujęciu, niesienie pomocy w rozwiązywaniu problemów dorosłych przez rozszerzanie i podtrzymywanie ich refleksyjności, przez uczenie ich dostrzegania zmian zachodzących w otaczającym świecie i uczulanie na ich konsekwencje, zwłaszcza widoczne w kontaktach z pokoleniem młodszym i rówieśnikami lub osobami starszymi pochodzącymi z innych krajów bądź kręgów kulturowych. Podjęcie takich zabiegów jest konieczne tym bardziej, że „bez względu na to, jaki przyjmą punkt widzenia, ani młodzi ludzie najbardziej idealistyczni, ani najbardziej cyniczni nie łudzą się, że istnieją jeszcze gdzieś na świecie dorośli, od których mogliby się dowiedzieć, co powinni dalej robić w życiu".
Kultura prefiguratywna, do której wszyscy wkroczyliśmy wraz z Internetem, szybkimi samolotami, otwarciem granic, rozwojem telewizji satelitarnej, telefonem bezprzewodowym i całą gamą innych wynalazków, jest kulturą, w której „dorośli uczą się również od swych dzieci". Poradnictwo dla dorosłych zasadniczo się nie zmieniło, choć na pewno zmieniła się ranga i natura niektórych trudności, jakich ma być pomocne. Zmienili się, więc doradcy i zmieniły się metody ich pracy, zmieniły się oczekiwania klientów i ich relacje z doradcami. Niestety, nie wszystkie zmiany zmierzają w kierunku, który sprzyjałby rozumieniu świata i porozumieniu pokoleń.