Historia wychowania-oświata w królestwie polskim w drugiej połowie XIX w

Władze carskie dążyły do rusyfikacji społeczeństwa polskiego, w głównej mierze poprzez szkolnictwo. Realizatorem tej polityki stał się kurator warszawskiego okręgu naukowego w latach 1879-1897 Aleksandr Apuchtin, który podobno marzył, żeby matki polskie śpiewały swoim dzieciom kołysanki po rosyjsku.
Od roku 1873 językiem nauczania w szkołach stal się język rosyjski. Język polski był jedynie przedmiotem nadprogramowym, choć ustawowo dopiero od roku 1885 język rosyjski obowiązywał jako język nauczania praktycznie po 1880 roku obowiązywał już w szkołach wszystkich typów, na wszystkich przedmiotach z wyjątkiem religii.
Zupełnej przebudowie uległo szkolnictwo średnie. Organizacja i program nauczania bardzo szybko stały się niemal identyczne z tymi w szkołach
w Cesarstwie. Do roku 1872 szkoły średnie dzieliły się na 7-letnie, po roku 1872 na 8-letnie gimnazja oraz podgimnazja, najpierw 4-letnie, klasyczne lub realne, następnie 4- lub 6-letnie progimnazja typu klasycznego oraz 6-letnie, z czasem 7-letnie, szkoły realne.
Programy szkolnictwa średniego były przestarzałe, jednostronne i nieadekwatne do potrzeb kraju. Władze oświatowe wychodziły z założenia, że studium łaciny
i greki, ograniczone do opanowania języka jest politycznie mniej niebezpieczne niż studiowanie nauk przyrodniczo-matematycznych, a zwłaszcza społecznych, które mogą budzić niebezpieczne dla monarchii carskiej zainteresowanie młodzieży.
Stanowiska kierownicze w szkole obsadzone były wyłącznie przez Rosjan. Polaków do stanowisk nauczycielskich dopuszczano bardzo rzadko, otaczając ich jednocześnie ścisłym nadzorem.
Szkoły średnie były płatne. Uczyła się w nich przede wszystkim młodzież
z zamożniejszych środowisk ziemiańskich i mieszczańskich. Okólnik ministra oświaty z 1887 roku zabronił przyjmowania do gimnazjum dzieci proletariackich odcinając im możliwość kształcenia się na poziomie średnim.

Formacje polityczne, działające w konspiracji, wywarły znaczny wpływ na oblicze polskiej oświaty, która także funkcjonowała konspiracyjnie, jako wyraz sprzeciwu wobec rusyfikacji, a zarazem samoobrony narodowej.

Tajne nauczanie w Królestwie Polskim, zanim przybrało formy instytucjonalne, miało charakter nauczania domowego, które nie podlegało tradycyjnym restrykcjom władz rosyjskich. Rozwinęło się ono zarówno w miastach, jak
i w małych środowiskach wiejskich. W latach 1882-1883 policja carska odkryła ponad 100 funkcjonujących tajnych szkół polskich.
Upadek szkolnictwa polskiego przypadł na okres przeobrażeń społecznych
i ekonomicznych w całym Królestwie, które wzmagały dążenia przede wszystkim środowisk zamożnych, ale również środowisk niższego stanu do zapewnienia dzieciom odpowiedniego wykształcenia niezbędnego w celu osiągnięcia prestiżu czy kariery zawodowej i powodzenia życiowego. Stało się to przyczyną powstania nauczania domowego.
Nauczanie domowe było typową formą nauczania dzieci i młodzieży z warstw zamożnych w Królestwie Polskim na przełomie lat osiemdziesiątych
i dzewięćdzieściątych XIX wieku. Powszechne było na dworach szlacheckich, wśród burżuazji mieszczańskiej i proletariatu miejskiego. Z czasem zaczęło upowszechniać się na wsi w formie oświaty ludowej. Przyczyną tego zjawiska była polityka władz carskich zmierzająca do rusyfikacji i obniżenia poziomu szkolnictwa polskiego powodująca w efekcie poszukiwania metod zastępczych nauczania dzieci i młodzieży zastępujących lub uzupełniających nauczanie szkolne.
Nauczanie domowe miało na początku charakter prywatny i indywidualny. Ta forma nauczania nie była obciążona szczególnymi restrykcjami, choć żądano od nauczycieli, uczących najczęściej kilkoro dzieci z kręgu rodzinnego czy zaprzyjaźnionego, rejestracji i prowadzono ewidencję nauczycielską.
W akcji nauczania domowego brała udział, poza kadrą zawodowych pedagogów, postępowa inteligencja polska(nauczyciele, księża, oficjaliści dworscy czy nawet chłopi samoucy). Powstała, więc pilna potrzeba podnoszenia kwalifikacji zawodowych zespołów ludzi, którzy stanowili kadrę nauczania domowego. Przy braku zakładów kształcenia nauczycieli, niemożności organizowania konferencji i kursów pozostawała jedynie droga samokształcenia, jako że istniejące ośrodki kształcenia przygotowywały jedynie nauczycieli wiejskich szkół rządowych. Głównym celem kształcenia nauczającej inteligencji było upodobnienie nauczania domowego do szkolnego przez oparcie go na jednolitych podstawach programowych i metodycznych szkól elementarnych zawartych na łamach „Przeglądu Pedagogicznego” ogrywającego szczególnie doniosłą rolę wśród ówczesnych wydawnictw pedagogicznych będących alternatywą w procesie samokształcenia się nauczycieli domowych.
Akcję tajnego nauczania, głównie na wsi wspomagało Koło Oświaty Ludowej powstałe w 1882 roku z inicjatywy Mieczysława Brzezińskiego i Bolesława Hirszfelda, wydające i kolportujące liczne książki oraz tygodnik „Zorza”. Podobną działalność prowadziło także Towarzystwo Oświaty narodowej, założone przez Ligę Narodową w 1899 roku.
Nauczanie domowe stanowiło sieć tak rozgałęzioną, że kompensowało zlikwidowane przez władze carskie polskie szkolnictwo elementarne.

W warunkach ucisku szkolnego znaczną rolę odgrywało szkolnictwo prywatne. W szkołach prywatnych obowiązywał ten sam program kształcenia, co
w szkołach rządowych. Językiem nauczania był również język rosyjski. Szkoły prywatne tak jak rządowe były szkołami płatnymi. Odmienny tu był zwyczaj obsadzania stanowisk kierowniczych, funkcje dyrektorów szkól oraz nauczycieli pełnili przeważnie Polacy, z wyjątkiem nauczycieli historii Rosji, języka
i literatury rosyjskiej. W szkołach prywatnych panowała zupełnie inna atmosfera niż w szkołach rządowych. Prywatne szkoły polskie skupiały najznakomitszą kadrę nauczycielską. Młodzież szkół prywatnych pragnąca studiować na uczelniach wyższych, zdawała egzaminy do wyższych klas szkół rządowych lub też egzaminy końcowe w trybie eksternistycznym.
Szczególnie bujny był rozwój szkół prywatnych i pensji żeńskich, w których oprócz realizacji programu oficjalnego w sposób tajny nauczano innych, zakazanych przedmiotów- historii i geografii Polski oraz literatury polskiej. Wśród nauczycieli pensji prywatnych byli czołowi przedstawiciele polskiej inteligencji; w Warszawie m.in. uczyli Ignacy Chrzanowski, Piotr Chmielowski, Bronisław Chlebowski, Tadeusz Korzon i Stanisław Kalinowski.

Kolejną z form tajnej oświaty był ruch samokształceniowy młodzieży gimnazjalnej i studenckiej, który pod koniec XIX wieku znalazł się pod wpływami ugrupowań politycznych. Kółka samokształceniowe rozwijały się dzięki inicjatywie uczniów i studentów od 1871 roku a na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku powołana została w Warszawie Centralizacja Związku Kółek Gimnazjalnych Królestwa. Z ruchu samokształceniowego wywodziło się wielu działaczy politycznych, pisarzy czy naukowców.

W 1894 roku, celem nadania tajnym szkółkom małych miast i środowisk wiejskich form organizacyjno-programowych, z inicjatywy Cecylii Śniegockiej powołano w Warszawie Towarzystwo Tajnego Nauczania, zwane „Bosym Uniwersytetem”, które miało na celu ujednolicenie akcji tajnego nauczania pod względem organizacyjno-programowym i metodycznym, świadcząc jednocześnie o niezwykle szerokim zasięgu tajnego nauczania.
W zespołach nauczania elementarnego pozostających pod wpływami Towarzystwa uczyło się łącznie 2000 dzieci, co stanowiło 50% uczniów szkół oficjalnych. O znaczeniu i rozmiarach tajnego nauczania świadczy współzawodnictwo obozów politycznych o pozyskanie wpływu na kierunek tej akcji. Tajne nauczanie i szerszą działalność oświatową organizowano również przy nielicznych instytucjach społecznych i gospodarczych. Przy świetlicach
i bibliotekach legalnie zakładanych dla pracowników Towarzystwa, jako pomoc społeczną, prowadzono również nauczanie początkowe dzieci pracowników. Tajne nauczanie obejmowało także dzieci proletariatu. W świetlicach Towarzystwa zaczęto prowadzić systematyczne nauczanie dzieci objętych opieką. Była to akcja zakonspirowana, kierowana przez Wydział Czytelń istniejący przy Towarzystwie i stanowiący od wielu lat domenę wpływów liberalnych i radykalnych. Kres tej akcji położyła, w końcu wieku, denuncja usuniętego prezesa Towarzystwa, ugodowego polityka ks. Michała Radziwiłła. Rewizje przeprowadzone w lokalu Towarzystwa ujawniły dużą liczbę elementarzy, podręczników i innych pomocy szkolnych, co spowodowało surowy zakaz dalszej działalności.

W latach 1882-1884 rozpoczęły działalność tajne kursy naukowe, zainicjowane przez kobiety, absolwentki pensji i gimnazjów żeńskich, pragnące uzupełnić swoje wykształcenie. Około 1885 roku kursom tym nadano kształt konspiracyjnego Uniwersytetu, którego zajęcia odbywały się w mieszkaniach słuchaczek. Ponieważ dla zachowania tajemnicy przed carską policją zajęcia przenoszono z mieszkania do mieszkania, przyjęła się nazwa Uniwersytetu Latającego. Uniwersytet posiadał trzy wydziały: nauk społecznych, historyczno- filologiczny i matematyczno- przyrodniczy. Wykładali w nim profesorowie pozbawieni możliwości pracy naukowej w rosyjskim Uniwersytecie Warszawskim.
Z działalnością Uniwersytetu Latającego związane są początki biblioteki naukowej w Warszawie w postaci zorganizowanej Czytelni Pism Naukowych przekształconej w Czytelnię Dzieł i Pism Naukowych.
Uniwersytet Latający w 1906 roku przekształcił się w legalne Towarzystwo Kursów Naukowych, z którego w odrodzonej Polsce powstała znana uczelnia- Wolna Wszechnica Polska.