Mistrz i Małgorzata

"Mistrz i Małgorzata" - motywy:

odwagi, tchórzostwa i konformizmu;

dobra i zła;

prześladowań politycznych w Rosji Radzieckiej,

życia w "komunistycznym raju";

roli artysty;

mechanizmów władzy.

Funkcja ideowa wątku biblijnego, motywu szatana i jego świty. Technika artystyczna. Historia powieści i losy autora.

Motyw odwagi - w Moskwie przedstawionej przez Bułhakowa praktycznie nie było ludzi odważnych. Wszyscy żyli w strachu spowodowanym przez system totalitarny. Jedyne dwie osoby, które nie bały się to Mistrz i Małgorzata. Ten pierwszy opisał losy Poncjusza Piłata, procuratora Judei. Nie bał się pisać o istnieniu Jezusa (a jest to wątek nierozerwalnie łączący się z postacią Piłata), chciał opublikować swoją powieść, jednak złożono na niego donos i został zamknięty w klinice doktora Strawińskiego.

Małgorzata również była osobą odważną. W imię miłości do Mistrza gotowa była zrobić praktycznie wszystko. Nie przestraszyło jej to, iż styka się z siłami nadprzyrodzonymi. Nie ulękła się i zgodziła się być królową corocznego balu urządzanego przez Wolanda. Nie wiedząc czym ryzykuje, podjęła się odpowiedzialności usługiwania Wolandowi, aby uratować mistrza.

Motyw tchórzostwa i konformizmu - rola artysty - praktycznie wszyscy mieszkańcy Moskwy byli tchórzami, podporządkowali się wymogom systemu i nie chcieli robić nic co mogłoby ściągnąć na nich kłopoty. Co więcej, robili wszystko, by przypodobać się i ukazać jako dobrzy, żyjący zgodnie z założeniami systemu obywatele (stąd tak wiele donosów). Tchórzostwo było próbą zachowania własnego dobrobytu za wszelką cenę. To tchórzostwo uczyniło moskwian bezwolnymi narzędziami w ręku systemu totalitarnego. Łączy się też z konformizmem - podporządkowaniem i uległością, robieniem tego co przynosi największe korzyści, oraz zatraceniem indywidualności.

Szczególnym przykładem konformistów są artyści moskiewscy. Nie dbali oni o treść własnych utworów, nie mieli nic do przekazania, wyzbyli się niezależnego myślenia. Najważniejszym dla nich było to, aby pisać to czego wymagała sytuacja określana przez władzę. Pisali na potrzeby systemu i zgodnie z oczekiwaniami władz dawało im możliwość członkostwa w Massolicie - organicacji zrzeszającej "artystów". Przynależność do tej organizacji była podyktowana celami wyłącznie materialnymi. Zamiast rozmawiać o sztuce, członkowie Massolitu zajmowali się
załatwianiem sobie wczasów, jedzeniem tanich smakołyków lub rozrywkami, twórczość była na drugim lub jeszcze dalszym planie.

Poncjusz Piłat, bohater powieści Mistrza, również stchórzył. Stchórzył, po to by zachować własne stanowisko. Uważał, że: "Podłością byłoby zmarnowanie kariery". Dopiero po fakcie zaczął zdawać sobie sprawę z tego, że popełnił błąd i że skazał się na wewnętrzną udrękę.

Motyw dobra i zła - zło w zasadzie, teoretycznie, powinno być reprezentowane przez Wolanda i jego świtę. Wydarzenia i czyny popełniane przez Wolanda i jego przybocznych w porównaniu z czynami ludzi prowadzą do paradoksalnego wniosku, że w rzeczywistości Woland i jego ekipa czynią dobro. Nie kuszą ludzi i nie sprowadzają ich na drogę zła. W wyniku ich działań cierpią ludzie, którzy rzeczywiście zasłużyli na karę. Zło jest w powieści środkiem walki z ludzkimi wadami i niesprawiedliwością. Już w motcie utworu zaczerpniętym z "Fausta" Goethego widać, że zło, w zamyśle autora, ma inny wymiar: "...Więc kimże w końcu jesteś? - Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro."

Powieść pokazuje, że pojęcie dobra nie istniałoby, gdyby nie było pojęcia przeciwstawnego, którym jest zło.

Motyw prześladowań politycznych w Rosji Radzieckiej i życia w komunistycznym raju; mechanizmy władzy - rządy dyktatorskie zniewalają człowieka przez:
- narzucenie obowiązkowej ideologii ateistycznej;
- rozbudowę aparatu policyjnego;
- ingerencję w życie prywatne i dążenie do całkowitej jego kontroli;
- zakłamanie we wszystkich dziedzinach życia, obłuda, strach, podejrzliwość, tchórzostwo i milcząca zgoda na nie;
- donosicielstwo (Meiger, Mogarycz), szpiegostwo, znikanie ludzi, aresztowania, umieszczanie zdrowych osób w szpitalach psychiatrycznych;
- wychowanie ludzi niezdolnych do samodzielnego myślenia, uległych, zastraszonych, ograniczonych, aferzystów, krętaczy, szpiclów, nieuczciwych administratorów;

- publiczne piętnowanie w środkach masowego przekazu ludzi mylących niezależnie (np. Mistrz);

- bezsens administracji, rozbudowana biurokracja, bezmyślność, głupota, łapownictwo i bezczynność urzędników, wykorzystujących swoje stanowiska dla prywatnych celów;

- niszczenie kultury, wewnętrzna deformacja środowiska artystycznego; twórcy, nie stosujący się do zaleceń partii i Związku Pisarzy Radzieckich nie mają racji bytu;

- uprzywilejowania dla posiadających obcą walutę, za która mogą nabywać wszystkie towary niedostępne w handlu powszechnym (sklep torgsin);

- realizowanie wizji rzekomo szczęśliwego społeczeństwa bezklasowego i rzeczywistości niemal doskonałej;

- Gościom zza granicy pokazuje się tylko to co świadczy o potędze państwa, jego doskonałości i szczęściu mieszkańców;

Funkcja ideowa motywu biblijniego i motywu szatana oraz jego świty - wątek biblijny pokazuje uniwersalną prawdę o Bogu, o człowieku i niepodważalnych wartościach. Wywołuje sprzeciw wobec zakłamania i złego systemu propagującego obowiązkowy ateizm. Jest zarazem analogią do wątku moskiewskiego. Sytuacja Piłata i Jeruszalaim czasami odwzorowuje sytuację Moskwy i jej mieszkańców (mieszkańcy Moskwy to tchórze, zaś Piłat stchórzył raz, ale jego czyn miał olbrzymie skutki). Wątek biblijny nie dość, że ukazuje uniwersalne prawdy, jest kontrastem i analogią dla wątku moskiewskiego, tłumaczy go i ukazuje bezsens systemu totalitarnego. Bułhakow wydobył z wątku biblijnego te wartości, którym zaprzeczało życie ówczesnej rzeczywistości radzieckiej.

Sytucja w wątku biblijnym i moskiewskim rozwija się równolegle - w tym samym okresie roku; wtedy gdy w Moskwie jest noc w Jeruszalaim też panuje noc.

Dzięki użyciu Wolanda i jego świty pisarz mógł pokazać absurdalność i zło rzeczywistości moskiewskiej. Zło systemu totalitarnego jest tak wielkie, iż na jego tle sam szatan wydaje się być dobry i nie czynić praktycznie nic złego. W wyniku połączenia realizmu i fantastyki, wizja absurdalności życia w Rosji Radzieckiej jest porażająca. Wszystkie negatywne cechy systemu totalitarnego i ludzi żyjących w tym systemie są ukazane w bardzo jaskrawych barwach. Na tle "zwykłego" życia moskwian Woland i jego świta nie robią praktycznie nic złego, po prostu pokazują istniejące już zło w czystej postaci.

- Historia powieści i losy autora - powieść "Mistrz i Małgorzata":
- pisana była w latach 1928 - 1940, miała osiem redakcji, ale nie została ukończona;
- długo czekała na publikację, krążyła w odpisach; oficjalnie została opublikowana ponad trzydzieści lat po śmierci autora, ale ukazała się w księgarniach prawie całego świata;
- w chwili opublikowania w ówczesnym Związku Radzieckim była jeszcze naznaczona piętnem cenzury;
- zawiera elementy autobiograficzne (obraz miłości i związku małżeńskiego pisarza z Heleną Siergiejewną);
- jest odwetem pisarza za zniewolenie w jakim przyszło mu żyć, za wycierpiane udręki, za uniemożliwienie tworzenia zgodnie z własnym sumieniem;
- wyrosła z całego doświadczenia życiowego i twórczego autora - jest dziełem jego życia;
- jest utworem otwartym, nie dającym się jednoznacznie zinterpretować, ma znaczenie uniwersalne;

- Michał Bułhakow - był synem teologa prawosławnego, pracownika naukowego, najstarszym spośród siedmiorga rodzeństwa. Był lekarzem z zawodu, z powołania pisarzem. Zrezygnował z uprawiania zawodu lekarskiego, postanowił poświęcić się wyłącznie twórczości literackiej. Jest zaliczany do najwybitniejszych dramaturgów naszych czasów. Jego utwory: "Biała Gwardia", "Fatalne jaja", "Diaboliada", "Powieść teatralna", "Dni Turbinów", "Mistrz i Małgorzata".

Ostatnia powieść nie została wydana za życia autora. Inne utwory też nie były wydawane od razu (nawet mimo wstawiennictwa u Lenina). Bułhakow miał ciągłe problemy z cenzurą.