Psychoanaliza Freuda i jej ewolucja

Psychoanaliza, choć powstała ponad sto lat temu, wniosła tak wiele do rozwoju i stanu obecnej psychologii, że nie sposób podważyć jej wartość teoretyczną i użyteczność praktyczną. Jest to nie tylko potężny system teoretyczny, konceptualizujący osobowość człowieka, ale także szkoła interpretacji zaburzeń, metoda leczenia i metoda badawcza.
Skonstruowana przez Freuda, składała się z czterech podstawowych założeń:
- o doniosłości procesów nieświadomych
- o konfliktach i obronach
- o kompleksie Edypa
- oraz o centralnej w rozwoju osobowości roli dwóch popędów: seksualnego i agresywnego.
Analizując ewolucję tego paradygmatu można zauważyć, że obecnie reprezentujące psychoanalizę podejście psychodynamiczne akcentuje dwa pierwsze założenia, lecz nie dwa ostatnie. Ponadto, współczesne koncepcje wywodzące się z koncepcji Freuda odchodzą od modelu intra psychicznego, którego istotę stanowią konflikty wewnętrzne i podążają w kierunku podejścia interpersonalnego. Do tego nurtu należą teorie relacji z obiektem i teorie self.
Psychoanaliza klasyczna składa się z pięciu aspektów, zwanych także modelami psychiki: modelu dynamicznego, ekonomicznego, topograficznego, rozwojowego, strukturalnego
Model dynamiczny to inaczej teoria popędów, Jest to teza, że siłą motywującą zachowanie człowieka są popędy. Popęd został zdefiniowany jako „wrodzona reprezentacja psychiczna wewnętrznego, somatycznego źródła pobudzenia.” Ta psychiczna reprezentacja zwana jest pragnieniem, a pobudzenie organiczne, z którego to pragnienie wynika, nosi nazwę potrzeby.
Popędy to napędowe czynniki osobowości. Aktywizują zachowanie i wyznaczają jego kierunek. Organizm mogą także aktywizować bodźce ze świata zewnętrznego, jednak odgrywają one mniejszą rolę niż wrodzone popędy. Od bodźca zewnętrznego, bowiem zawsze można uciec, od potrzeby nie. Popęd, to określona ilość energii psychicznej. Wszystkie popędy razem tworzą sumę energii psychicznej, będącej do dyspozycji osobowości.
Popęd ma swoje cechy:
1. źródło – pewien stan organizmu, czyli potrzeba
2. cel – celem jest usunięcie pobudzenia organizmu np. celem popędu głodu jest usunięcie niedoboru pokarmu. Cel popędu ma charakter regresywny – ponieważ przywraca on daną osobę do uprzedniego stanu.
3. przedmiot – aktywność, jaka zachodzi pomiędzy pojawieniem się pragnienia a jego spełnieniem
4. siła – to intensywność popędu, o której decyduje natężenie potrzeby
Popęd określa się jako zachowawczy (konserwatywny), gdyż jego celem jest zachowanie równowagi organizmu. Jest to też proces, który powtarza się tyle razy, ile występuje cykl zdarzeń rozpoczynający się pobudzeniem, a kończący się uspokojeniem- przymusem powtarzania.
Źródło i cel danego popędu pozostają niezmienne przez całe życie, o ile źródło nie zostanie zmienione lub wyeliminowane na skutek procesu dojrzewania. Nowe popędy mogą pojawiać się w miarę rozwijania nowych potrzeb. Obiekt ( a więc środki za pomocą których dana osoba stara się zaspokoić potrzebę) może ulegać zmianom, dzięki temu, że energia psychiczna może ulec przemieszczeniu. Dzieje się tak np. w przypadku niedostępności właściwego obiektu, który wówczas zostaje zastąpiony innym. Gdy energia jest ulokowana w obiekcie zastępczym, a więc takim, który nie jest obiektem pierwotnym i wrodzonym, wynikające stąd zachowanie określa się jako pochodną popędu. Przemieszczenie energii z jednego obiektu na drugi jest najważniejszą cechą dynamiki osobowości.
Popędy podzielił Freud na: popędy życia i popędy śmierci
Popędy życia służą przetrwaniu jednostki i rozmnażaniu gatunku. Należą do nich: głód, pragnienie i seks. Popędy życia wykonują swe funkcje za pomocą energii zwanej libido. Istnieje wiele popędów seksualnych – wiele potrzeb organicznych daje początek pragnieniom erotycznym. Każde z tych pragnień ma swe źródło w innej okolicy ciała – są to tzw. strefy erogeniczne. Tymi strefami są: wargi i jama ustna – ssanie dostarcza przyjemności oralnej; druga strefa to okolice odbytu- wydalanie jest źródłem przyjemności analnej; zaś trzecia to narządy płciowe- ich masowanie, czy pocieranie jest źródłem przyjemności genitalnej.
Popędy śmierci – Freud zakładał, że celem wszelkiego życia jest śmierć i że w człowieku istnieje nieświadome pragnienie śmierci. Ważną pochodną popędu śmierci jest popęd agresji. Agresywność jest autodestrukcją zwróconą na zewnątrz przeciw obiektom zastępczym.
Popędy życia i śmierci oraz ich pochodne mogą się stapiać ze sobą, neutralizować lub zastępować wzajemnie.
Model ekonomiczny zakłada, w jaki sposób przemieszcza się w psychice energia. Freud ustalił, że liczne zmiany ekspresji lub obiektu motywu (popędu), który zaspakaja popęd możliwe są tylko dzięki energii. Każda czynność psychiczna naładowana jest pewną ilością energii popędowej. To naładowanie energią nazwane zostało kateksją. A związanie energii z obiektem – kateksją obiektu. Ponieważ ilość energii jest ograniczona, stąd gdy zainwestujemy dużo energii w jeden obiekt – mniejsza jej ilość pozostanie do rozdysponowania na inne. Motywy, według psychoanalizy, mogą ulegać przekształceniom i przybierać postać symptomu, marzenia sennego, pomyłki słownej, ale nie mogą zupełnie zniknąć.
Perspektywa topograficzna powstała wcześniej niż analizowany poniżej model strukturalny, nazywany często druga teorią aparatu psychicznego lub popędów. Metafora „góry lodowej” mówi o istnieniu trzech poziomów aktywności psychicznej: na samym wierzchołku- procesy świadome, niżej – przed świadome, a na samym dole - procesy nieświadome. Świadomość obejmuje to, co doświadczane jest bezpośrednio, przedświadomość stanowią fakty, które mogą przy pomocy uwagi zostać uświadomione, natomiast w nieświadomości znajdują się wszystkie treści naszego życia, których nie akceptujemy, a które to na skutek użycia mechanizmów obronnych zostały zepchnięte w nieświadomość i nie mogą zostać wydobyte. Uświadomienie sobie tych nieakceptowanych faktów niemożliwe jest dzięki cenzurom tkwiącym na granicy procesów świadomych i nieświadomych. Zachowanie jest motywowane i celowe. Celem naszego zachowania jest właśnie uniknięcie bolesnych myśli i wspomnień. Freud wymienił wiele mechanizmów obronnych, których zadaniem jest radzenie sobie z lękiem, wywołanym przez te myśli czy wspomnienia dzięki samooszukiwaniu czy zniekształceniu rzeczywistości.
W modelu rozwojowym Freud wyróżnił pewne stadia oraz założył, że teraźniejszość człowieka kształtuje jego przeszłość. Każde dziecko przechodzi przez kilka stadiów rozwoju psychoseksualnego, w każdym ze stadiów związane jest z innym obszarem erogennym oraz czynnościami związanymi z tymi obszarami. Te fazy, sfery i czynności to:
1) stadium oralne (0-2 lata)– okolica: usta, czynność: jedzenie
2) stadium analne (2-3) – odbyt, wydalanie
3) stadium falliczne (4-5 lat) - narządy płciowe, autoerotyka
4) okres latencji (6-12) – względny spokój
5) stadium genitalne (13-18) – kontakty heteroseksualne
Freud zwraca uwagę na występujące w każdym etapie rozwoju konflikty: trzecia faza- lęk kastracyjny u chłopców i zazdrość o penisa u dziewczynek (kompleks Edypa i Elektry). Zdaniem Freuda, nierozwiązanie konfliktu, poprzez frustrację prowadzi do zatrzymania impulsu na danym etapie – fiksacji, poza który dana jednostka nie wychodzi, więc nie jest zdolna rozwijać się dalej. W sytuacji silnego stresu osoba dorosła będzie miała tendencje do regresji, czyli aktualizacji zachowań z fazy, w której miała miejsce fiksacja.
model strukturalny Osobowość w klasycznej psychoanalizie składa się z trzech głównych systemów: id, ego i superego, które ściśle ze sobą współdziałają. Zachowanie jest prawie zawsze wytworem interakcji tych trzech systemów.
Id - Jest systemem pierwotnym., macicą, w której dochodzi do ukształtowania ego i superego. Zawiera całe dziedziczne, wrodzone wyposażenie psychiczne, z popędami włącznie. Jest też zbiornikiem energii psychicznej- zaopatruje w nią pozostałe systemy. Działa zgodnie z zasadą przyjemności – nie toleruje przyrostów energii. Gdy napięcie w organizmie wzrasta ponad pożądany, niski stan, natychmiast dąży do jego redukcji, by na powrót osiągnąć stan przyjemności (niski, stały poziom energii).
Aby id mogło osiągnąć swój cel ma do dyspozycji takie procesy:
1.Czynności odruchowe – wrodzone, automatyczne reakcje np. mruganie, kichanie, które redukują napięcie natychmiast.
2.Proces pierwotny – usiłuje rozładować napięcie przez wytworzenie obrazu przedmiotu, który usunąłby to napięcie. Przykładem tego procesu jest marzenie senne, które zawsze stanowi próbę spełnienie lub spełnienie jakiegoś pragnienia, a także omamy u osób chorych psychicznie.
Ego- zaspokojenie potrzeb wymaga działań w rzeczywistym świecie – głodny człowiek musi szukać pożywienia, znaleźć i zjeść, musi przekształcić wyobrażenie pokarmu w spostrzeżenie go – dlatego powstaje ego. Ego działa zgodnie z zasadą rzeczywistości, za pomocą procesu wtórnego. Ma to na celu zapobieganie rozładowaniu napięcia, do czasu znalezienia odpowiedniego obiektu, który zaspokoi potrzebę. Zasada rzeczywistości wstrzymuje więc zasadę przyjemności do momentu znalezienia obiektu zaspokojenia potrzeby, a potem zasada przyjemności zostaje zrealizowana. Proces wtórny – polega na myśleniu realistycznym. Dzięki niemu ego stwarza plan zaspokojenia potrzeby i sprawdza najczęściej w działaniu, czy odniesie pożądany skutek Ego ma kontrolę nad wszystkimi funkcjami poznawczymi i intelektualnymi. Jest władzą wykonawczą osobowości, a jednocześnie strukturą, która koordynuje współfunkcjonowanie id i superego. Należy jednak pamiętać, że jest częścią id, z niego czerpie siłę, i że powstaje po to by realizować jego cele. Zadaniem ego jest godzenie popędowych wymagań organizmu z warunkami środowiskowymi, dostosowywanie jednych do drugich. Nadrzędnymi jego celami jest utrzymanie życia i zapewnienie reprodukcji gatunku.
Superego – rozwija się jako ostatnie. Jest to wewnętrzna reprezentacja tradycyjnych wartości i ideałów społeczeństwa, wpajanych dziecku przez rodziców, za pomocą systemu nagród i kar. Jest „instancją moralną” osobowości, reprezentuje ideały, nie rzeczywistość. Działa zgodnie z zasadą doskonałości, a nie przyjemności. Za pomocą procesu introjekcji dziecko przyswaja normy moralne rodziców, które zostają włączone do jego Ja idealnego. Dzięki powstaniu superego dziecko zyskuje zdolność do samokontroli.
Do funkcji superego należą:
1. Hamowanie impulsów id, zwłaszcza seksualnych lub agresywnych.
2. Przekonywanie ego, by zastępowało cele realistyczne celami moralnymi.
3. Dążenie do doskonałości.
Psychoanaliza klasyczna była źródłem wielu ciekawych i istotnych odkryć i źródłem wielu kontrowersji. Najwięcej z nich gromadziło się wokół przypisywaniu seksualności podwalin ludzkiej osobowości. Zauważali to współpracownicy Freuda – Jung i Adler – autorzy koncepcji psychodynamicznych, którzy nie upatrywali w libido głównej determinanty motywującej zachowanie. Jung uważał, że zachowanie człowieka jest determinowane przez cele i aspiracje jednostki oraz własna historię osadzoną w doświadczeniu gatunku (nieświadomość zbiorowa). Adler natomiast widział człowieka jako zdeterminowanego dążeniem do mocy, zaś źródło energii nie stanowił u niego popęd seksualny tylko popęd agresji.
Kolejni „spadkobiercy” psychoanalizy: Rank, Horney, Fromm i Sullivan podkreślali rolę czynników społecznych w kształtowaniu osobowości. Podczas gdy klasyczna psychoanaliza to teoria id – teoria popędów, Anna Freud rozwinęła koncepcję ego i jego związki ze światem zewnętrznym. Psychologia ego, to także teoria Hartmanna, traktująca ego nie jako metaforę osobowości, ale jako apersonalą strukturę psychologiczną, rozwijającą się niezależnie od id.
teorie relacji z obiektem. Zajmują się relacja pomiędzy jednostka a druga osobą, która określa się jako „obiekt”. Obiektem jest wewnętrzna psychiczna reprezentację osoby. Analitycy analizując zachowanie podmiotu zwracają szczególną uwagę na przebieg relacji wczesnodziecięcych z matką lub inną osobą znaczącą, gdyż to one determinują późniejsze wzorce relacji z innymi. Najbardziej wpływowi przedstawiciele teorii relacji z obiektem to: Winnicott, Mahler, Kernberg oraz Kogut, konceptualista psychologii self.
Psychoanaliza Freuda i jej ewolucja
Psychoanaliza jest koncepcją, która zakłada, że funkcjonowanie człowieka jest wypadkową wrodzonych oraz nabytych tendencji, popędów, emocji. Człowiek pozostaje bezustannie pod wpływem ścierających się sił. Jedne z nich dążą do zaspokojenia, inne zaś się im przeciwstawiają. W wewnątrz psychicznym świecie trwa ciągły konflikt między przeciwstawnymi tendencjami, z których jedne zazwyczaj są wrodzone, drugie zaś nabyte. To, jak dana osoba radzi sobie z rozwiązywaniem tych konfliktów jest podstawą jej psychicznego funkcjonowania, zdolności do zabawy, miłości i pracy.
Freud podważył zakładane od wieku kartezjańskie założenie o pewności i bezpośredniości naszej świadomości. Wprowadził koncepcję istnienia „nieświadomego” w psychice. Ta rewolucyjna teza, wywołała burzę krytyki. Tym bardziej, że postulaty Freuda i wypływające z nich założenia praktyczne nie mogły być poddane obiektywnemu sprawdzeniu. Jak bowiem sprawdzić i zbadać coś, co ze swego założenia, jest przed nami ukryte. Procesu nieświadomego nie jesteśmy w stanie zobaczyć ani prześledzić. Jesteśmy zmuszeni wnioskować o nim na podstawie skutków, jakie powoduje.
metafora góry lodowej- stosunek świadomego do nieświadomego. Tak jak w górze lodowej, to co wystaje ponad powierzchnię wody, jest dla nas dostrzegalne i poznawalne bezpośrednio. Nie wiemy jednak co kryje się pod powierzchnią wody. Możemy jednak zakładać, że to, co widzimy, to tylko czubek góry lodowej, podczas gdy większa jej część jest przed nami ukryta. „Nieświadome” w koncepcji Freuda to z jednej strony właściwość procesu psychicznego, z drugiej zaś podłoże stworzonej przez niego trzyczęściowej koncepcji funkcjonowania aparatu psychicznego. W pierwszym rozumieniu, Freud zakłada, że każdy proces psychiczny może przebiegać jako świadomy, przed świadomy lub nieświadomy. To co przed świadome, może zostać uświadomione właściwie bez dużego nakładu energii. To co nieświadome nie może zostać przez nas uświadomione, jeśli nie będzie związane z przełamaniem oporu i pomocą psychoanalityka, interpretującego opór i przejawy nieświadomego. Z drugiej strony, nieświadomość jest obszarem, który wraz ze świadomością tworzy obszar funkcjonowania trzech systemów osobowości: id, ego i superego. Te trzy struktury pozostają ze sobą w konflikcie. Konflikty, powstające w wyniku różnic między dążeniem do spełnienia swego zadania przez każdą z tych struktur, są przyczyną problemów funkcjonowania. Zaspokojenie pragnień id często blokowane jest przez ego lub superego, co przyczynia się do narastania nieprzyjemnego stanu kumulacji energii, rozładowywanej zazwyczaj na tzw. obiekcie zastępczym, który jest rozwiązaniem kompromisowym. Obiekt zastępczy prawie nigdy nie jest tak zadowalający, jak byłby pierwotny obiekt zaspokojenia. Im mniej obiekt zastępczy podobny jest do pierwotnego, tym gorzej redukuje napięcie.
W celu blokowania lub przemieszczania energii psychicznej, która pozostaje w konflikcie z pozostałymi strukturami osobowości, funkcjonują mechanizmy obronne. Działają one w służbie ego, dokonując nieświadomych operacji, ograniczając, przekształcając lub całkowicie blokując dostęp pewnych treści do świadomości. Jednak blokowane przez przeciwstawne siły treści często przedzierają się do świadomości w formie symbolicznej, jako marzenia senne lub symptomy somatyczne.
Te teoretyczne założenia przekładały się bezpośrednio na praktykę. Freud zaadoptował stosowaną już wówczas w histerii metodę „leczenia mówieniem”. Po wczesnych próbach z hipnozą odrzucił ją i jako podstawowe przyjął metodę wolnych skojarzeń oraz metodę analizy marzeń sennych. Obie one miały, zgodnie z założeniem, prowadzić do odczytania i zrozumienia symboli ni ezaspokojonych instynktownych pragnień.
Najważniejszym założeniem funkcjonowania psychiki człowieka jest według Freuda odpowiednia gospodarka energetyczna między świadomą a nieświadomą jej częścią. Im więcej energii pozostaje na usługach części nieświadomej, tym większy będzie ona miała wpływ na nasze zachowanie, tym mniejszy będziemy mieli na nie wpływ i tym gorzej będziemy umieli sobie sami z tym poradzić. Celem psychoanalizy jest zatem uwolnienie jak największej ilości uwięźniętej w nieświadomości, pracującej energii, na rzecz świadomego jej wykorzystywania.