Geneza i zasady funkcjonowania unii polsko – litewskiej w XIV – XVI wieku.

Pierwsza unia Polski z Litwą miała miejsce w 1385 roku w Krewie, a ostatnia w 1569 w Lublinie. Formalnie trwała ona do 1795 roku, czyli trzeciego rozbioru Polski. Jednak obie unie miały inny charakter. Pierwsza miała charakter personalny – czyli oba państwa łączyła tylko osoba króla. Natomiast unia realna (czyli ta z 1569 roku) polega na tym, że dwa państwa łączą się w jedno – połączone nie tylko osobą władcy, ale też nazwą, administracją wewnętrzną, polityką itp. Jednak co skłoniło te dwa, początkowo tak różne od siebie kraje, do zawiązania tak bliskich stosunków?
W XIV wieku Litwa istniała dopiero od jednego stulecia, i nie była jeszcze ochrzczona. Właściwa Litwa składała się z Auksztoty i Żmudzi. Jej pierwszy władca Mendog aby uniknąć najazdów Krzyżackich przyjął chrzest, lecz niedługo potem powrócił do pogańskiej religii. Wielki książę Giedymin wraz ze swoimi synami Olgierdem i Kiejstutem podbił tereny dzisiejszej Białorusi i Ukrainy. Litwa, jako największe państwo w Europie sięgała wtedy od Bałtyku po Morze Czarne. Jednak przez rozległość swoich terenów, miała wiele problemów wewnętrznych jak i zewnętrznych. Podbita ludność ruska, chrześcijańska, stała na wyższym poziomie cywilizacyjnym niż pogańscy Litwini, ponadto było jej o wiele więcej niż jej rdzennych mieszkańców. Oprócz tych wewnętrznych sporów Litwie zagrażały ataki niemal z każdej strony. Od południa byli to Tatarzy, od wschodu Wielkie Księstwo Moskiewskie, które rościło sobie pretensje do zagarniętych przez Litwę ziem białoruskich i ukraińskich, a od północy Krzyżacy, którzy dążyli do połączenia Prus i Inflant. W wyniku tak trudnej sytuacji Litwini zaczęli szukać sojuszników, a najnaturalniejszym sprzymierzeńcem wydawała się Polska gdyż mieli wspólnego wroga (Krzyżacy). Syn Olgierda a zarazem jego następca Jagiełło, zdołał doprowadzić do przyjęcia chrztu Litwy i zawiązania z Polską unii w Krewie w 1385 roku.
Dla Królestwa Polskiego ta unia zawierała również wiele korzyści. Jagiełło był dobrym kandydatem na męża dla królowej Jadwigi zasiadającej wtedy na tronie polskim. Jadwiga, córka króla Polski i Węgier Ludwika Węgierskiego z dynastii Andegawenów, została koronowana na króla Polski dzięki nadanym przez jej ojca szlachcie polskiej przywilejom (Koszyce 1374 rok). Jednak od jej koronacji (1384) w kraju praktycznie rządzili możnowładcy polscy. Właśnie dzięki nadziejom na kolejne przywileje, szlachcie polskiej najodpowiedniejszym kandydatem na męża Jadwigi wydał się Jagiełło. Poprzednio obiecany jej Wilhelm z Habsburgów został odrzucony. Oprócz tego Polska posiadałaby sprzymierzeńca do walki z Zakonem, zabezpieczyłaby wschodnią granicę przed najazdami, rozszerzyłaby wpływy gospodarcze i handlowe oraz przyczyniła się do rozpowszechnienia chrześcijaństwa. Wzrosłaby jej pozycja na arenie międzynarodowej.
Dzięki tym wszystkim pozytywnym przesłankom, w sierpniu 1385 roku w Krewie doszło do zawarcia pomiędzy Polską i Litwą. W zamian za rękę Jadwigi i koronę Polski, Jagiełło zobowiązał się do przyjęcia chrztu wraz ze wszystkimi poddanymi, przyłączenia Litwy do Polski (aplikare), odzyskania utraconych ziem polskich oraz wypłacenia odszkodowania Wilhelmowi Habsburgowi. I rzeczywiście rok później przyjął chrzest w Krakowie i przyjął imię Władysław, po czym wziął ślub z Jadwigą i został koronowany. Na Litwie rządy objęli polscy starostowie, a Jadwiga traktowała ją jak swoje wiano. Jednak Litwini nie zgodzili się na, według nich próbę inkorporacji (wcielenia) swojego państwa do Królestwa Polskiego. Na czele opozycji stanął stryjeczny brat Jagiełły Witold. Na Litwie rozpoczęła się wojna domowa. Zakończyła się ona ugodą w Ostrowie w 1392 roku. Na jej mocy Witold jako namiestnik Jagiełły miał zarządzać Wielkim Księstwem Litewskim. Jednak Witoldowi to nie wystarczyło. W 1398 roku odbył się zjazd na wyspie Salin, podczas którego panowie i kniaziowie litewscy okrzyknęli Witolda królem Litwy. Bez porozumienia z Jagiełłą zawarł on przymierze z Krzyżakami, którym oddał na 10 lat Żmudź w dzierżawę. Dzięki temu mógł on się wybrać na podbój ziem mongolskich, przez co chciał się uniezależnić od Polski. Jednak w 1399 roku przegrał on bitwę nad rzeką Worsklą, co przeszkodziło mu w tych ambitnych planach. Unia wileńsko-radomska z 1401 roku ostatecznie określiła stosunki Polski i Litwy. Ustalono, że unia ta ma jedynie charakter personalny, Witold dożywotnio pełni funkcje Wielkiego Księcia Litewskiego, przy czym Jagiełło ma prawo dziedziczenia Litwy i jest zwierzchnikiem Witolda.
Po zawarciu przez Polskę i Litwę unii oraz przyjęcie przez Litwinów chrztu z rąk Polaków, istnienie państwa krzyżackiego właściwie nie było już potrzebne. Dlatego Zakon prowadził politykę antypolską, szerząc w Europie pogłoski, że ta chrystianizacja jest tylko pozorna. Oprócz tego, Krzyżacy cały czas próbowali połączyć Prusy z Inflantami, ponadto po zakupieniu Nowej Marchii od Brandenburczyków toczyły się między Polakami a Krzyżakami spory o miejscowości przygraniczne. Dopóki żyła królowa Jadwiga, łagodziła spory z Zakonem, gdyż nie chciałaby wystąpiły przeciw sobie dwa chrześcijańskie państwa. Jednak po jej śmierci Jagiełło postanowił ostatecznie rozwiązać tę drażliwą kwestię. Pretekstem do rozpoczęcia wojny stało się powstanie antykrzyżackie na Żmudzi. Powstanie poparł Witold oraz Jagiełło. Jesienią 1409 roku Zakon wypowiedział Polsce wojnę. Wojna trwała w latach 1409-1411, a jej najważniejszą bitwą była w 1410 roku bitwa pod Grunwaldem wygrana przez połączone siły polsko-litewskie, oraz bitwa pod Koronowem, wygrana już przez samych Polaków. Niestety, Polacy nie wykorzystali miażdżącej przewagi nad Krzyżakami i odstąpili od oblegania Malborka. Wojna zakończyła się I pokojem toruńskim, na mocy którego Żmudź została zwrócona Litwinom, ale tylko do śmierci Jagiełły i Witolda, a ziemia dobrzyńska Polakom, natomiast Zakon został zobowiązany do wykupu jeńców za ogromną sumę. Zniszczyło to finanse państwa zakonnego, oprócz tego stracił on też na pozycji na arenie międzynarodowej. Dzięki tej wojnie zakończyły się ostatecznie spory między Jagiełłą i Witoldem, czemu dała wyraz unia w Horodle z 1413 roku. Określiła ona ostatecznie kształt związku Polski i Litwy. Na jej mocy Litwa stała się niezależnym, odrębnym państwem, na czele którego stał Wielki Książe podległy królowi Polski. Wielkim Księciem został Witold, a po jego śmierci Litwini mieli wybrać jego następcę, lecz musiał on być zaakceptowany przez króla Polski. Również król Polski musiał być zaakceptowany przez Litwinów. Oprócz tego rody litewskie zostały zaadaptowane do herbów polskich, co oznaczało zrównanie ich praw. Poza tym bojarzy (szlachta litewska) katoliccy uzyskali przywileje szlacheckie. Wprowadzono również na Litwie urzędy a wzór polskich. Wszystkie te czynniki sprzyjały umocnieniu więzi pomiędzy państwami. Kolejne wojny z Krzyżakami przyniosły same wygrane Polaków i Litwinów. Na mocy pokoju w Mielnie w 1422 roku i Brześciu Kujawskim w 1435 roku Żmudź została bez żadnych ograniczeń przyznana Litwie.
Władysław Jagiełło zapoczątkował dynastię Jagiellonów, która zasiadała na tronie Polski do 1572 roku. Jako Litwin chcąc sobie zagwarantować wsparcie możnowładców polskich wydał 3 ważne przywileje szlacheckie. W 1422 roku, przed wojną z Zakonem Krzyżackim, w Czerwińsku Jagiełło zapewnił nietykalność majątkową szlachcie i wprowadził incompatibilia (zakaz łączenia stanowisk). Natomiast rok później w Warcie szlachta uzyskała możliwość wykupienia „krnąbrnego” sołtysa oraz wprowadzono najwyższe możliwe ceny za dane towary. Gdy wreszcie Jagiełło doczekał się synów (z czwartego małżeństwa z Zofią Olszańską) – Władysława i Kazimierza, chcąc zapewnić im sukcesję wydał przywilej w 1430 w Jedlni, który został potwierdzony w 1433 roku w Krakowie. Przywilej ten zapewniał nietykalność majątkową i osobistą każdego szlachcica, który od tej pory nie mógł być skazany bez wyroku sądu. Dzięki temu, po jego śmierci w 1434 roku na tronie zasiadł jego małoletni wówczas syn Władysław - który w 1440 roku objął trony Czech i Węgier - zwany później Warneńczykiem (panuje do roku 1444).
Jednak wcześniej, bo w 1430 roku zmarł Witold, Wielki Książe Litewski. Jego brat Zygmunt Kiejstutowicz i jeden z braci Jagiełły Świdrygiełło, do 1432 roku walczyli o panowanie na Litwie. Właśnie 1432 roku w Grodnie zawiązana została kolejna unia polsko – litewska. Wtedy to ustalono, że Wielkim Księciem Litewskim zostanie przychylny Polakom Zygmunt Kiejstutowicz. Zmarł on w 1440 roku. Wtedy to Litwini na swojego przywódcę wybrali brata Władysława Warneńczyka – Kazimierza. Aż do jego koronacji na króla Polski w 1446 roku unia Polski z Litwą nie istniała.
Gdy w roku 1444 Władysław zginął w bitwie pod Warną, możnowładcy chcieli na tronie Polski osadzić jego brata. Jednak Kazimierz zwlekał z decyzją objęcia tronu, by umocnić swoją pozycję. W 1446 roku koronowany został na króla Polski, dzięki czemu unia Polski i Litwy została odnowiona. Jednak miała ona charakter personalny, przez co oba państwa zachowały odrębność. Kazimierz Jagiellończyk wraz ze swoją żoną Elżbietą Habsburżanką prowadził politykę dynastyczną Jagiellonów. Zapewnił swoim dzieciom trony Polski, Litwy, Czech i Węgier. Jagiellończyk w 1454 roku wydał akt inkorporacji Prus do Polski, co wywołało wojnę trzynastoletnią z Zakonem Krzyżackim. I cesarz i papież popierali Krzyżaków, przez co król musiał stawić czoła wielkiej sile. Niestety, mimo unii personalnej z Litwą, pozostała ona neutralna wobec toczącej się wojny i nie przyszła z pomocą walczącym Polakom. Ponadto szlachta niechętna była wojnie i zwołane pospolite ruszeni początkowo nie odnosiło sukcesów. Dlatego też Jagiellończyk wydał w 1454 roku kolejny przywilej szlachecki w Cerkwicy i Nieszawie. Na jego mocy król zobowiązywał się do zwoływania pospolitego ruszenia oraz nakładania nowych podatków po uprzedniej zgodzie szlachty. Dzięki temu po przegranej przez Polaków bitwie pod Chojnicami (1454), wykupieniu Malborka (1455) i wygranej w bitwie morskiej na Zalewie Wiślanym (1463), został zawarty w 1466 roku pokój pomiędzy Krzyżakami i Koroną. Dzięki temu Prusy Królewskie (Pomorze Gdańskie, ziemia dobrzyńska i chełmińska, Warmia, Malbork i Elbląg) zostały wcielone do Polski a pozostałe ziemie krzyżackie – Prusy Zakonne zostały lennem Polski. Jednak mimo tego hucznego zwycięstwa wojna nadwrężyła skarb państwa i ukazała ochłodzenie stosunków Polski i Litwy, która po odzyskaniu Żmudzi przestała interesować się konfliktem Polski z Zakonem Krzyżackim.
Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka na tron wstąpił jego syn Jan Olbracht, który panował w latach 1492-1501. Lata królowania Olbrachta wyznaczają kolejną przerwę w unii Polski i Litwy, gdyż w roku śmierci Jagiellończyka Wielkim Księciem Litewskim został jego brat Aleksander. Jan Olbracht w 1493 roku do Piotrkowa zwołał pierwszy sejm walny, co zapoczątkowało parlamentaryzm w Polsce. Zagrożeniem dla Korony stali się Turcy i Tatarzy. Natomiast Litwa w związku ze wzrostem potęgi Wielkiego Księstwa Moskiewskiego potrzebowała znów sojuszników. Dlatego w 1499 roku zawiązana została zawiązana unia wileńska, która zapewniała w przyszłości jednego władcę dla Polski i Litwy oraz zobowiązywała oba kraje do wzajemnej pomocy wojskowej. W 1501 roku zmarł Jan Olbracht. W tymże roku w Mielniku Aleksander I Jagiellończyk w zamian za koronę przyznał najwyższą władzę w kraju senatowi, któremu musiał się podporządkować, zostawiając sobie jedynie rolę przewodniczącego senatu. Oprócz tego ustalono, że Polska i Litwa będą miały wspólnego monarchę wybieranego na sejmie elekcyjnym w Piotrkowie, likwidację pozycji Wielkiego Księcia Litewskiego i ujednolicenie systemu monetarnego w obu państwach. Jednak, aby te ustalenia weszły w życie musiał je zatwierdzić sejm litewski, który w 1505 roku nie zgodził się na to. Akt mielnicki nie wszedł w życie. W tym samym roku sejm ustanowił konstytucję nihil novi, która zapewniała, że nic nowego nie może być ustalone bez zgody izby wyższej (senat) i niższej (izba poselska). Tym samym rozpoczęła się w Polsce demokracja szlachecka.
Po śmierci Aleksandra tron objął jego brat Zygmunt I Stary (panuje w latach 1506 – 1548). Pomógł on Litwie w wojnie z Moskwą (lata 1512-1522). Zatrzymał wojska moskiewskie (car Wasyl III), jednak Litwa utraciła mniej więcej jedną trzecią swojego terytorium. Dzięki zawartemu w 1515 roku układu w Wiedniu między cesarzem Maksymilianem, królem Czech i Węgier Władysławem Jagiellończykiem oraz Zygmuntem Starym, cesarz zerwał swe układy z Rosją i Prusami. W latach 1519 – 1521 toczyła się kolejna wojna polsko – krzyżacka zakończona wygraną Polski. Zsekularyzowane (zeświecczone) Prusy stały się lennem Polski.
Zygmunt Stary miał tylko jednego syna - Zygmunta Augusta, pochodzącego z jego drugiego małżeństwa z Boną Sforzą. Dążyli oni do tego, by zapewnić koronę synowi. Dlatego w 1529 roku sejm polski zgodził się na vivente rege – czyli koronację następcy za życia króla, która odbyła się w 1530 roku. W zamian za to, po śmierci Augusta, miała nastąpić wolna elekcja. Przed śmiercią ojca Zygmunt August przebywał dużo na Litwie. Przez to miał złe stosunki ze szlachtą polską. Oprócz tego ożenił się również z Barbarą Radziwiłłówną – Litwinką z niekoronowanego rodu. Zygmunt August dążył do zjednoczenia Polski i Litwy w jedno państwo. Miał po temu wiele powodów: nie miał potomków, a chciał by po jego śmierci Polska i Litwa były jednością; działalność ruchu egzekucyjnego, który domagał się ujednolicenia kwestii celnych i prawnych między Koroną a Litwą; ekspansja gospodarcza; wzrost zagrożenia ze strony Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Turcji i Tatarów. Oprócz tego August miał świadomość tego, że w razie problemów politycznych i militarnych Litwa zawsze mogła liczyć na Polskę, jednak w odwrotną stronę już tak nie było. Rozpoczęły się przygotowania do unii realnej Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zrównano prawa katolików i prawosławnych, na Litwie nastąpiła reforma sądownictwa i administracji na wzór polski a szlachta litewska i polska została zrównana w prawach. Bezpośrednim powodem zawarcia unii realnej była w 1569 roku inkorporacja do Królestwa Polskiego należących do Litwy Wołynia Podlasia, Bracławszczyzny i Kijowszczyzny. August wydał akt inkorporacji, ponieważ podczas pierwszych pertraktacji w Lublinie możnowładcy litewscy zerwali obrady i opuścili miasto. Wcielenie ziem litewskich do Korony oraz nacisk ze strony szlachty ruskiej zmusiły ich do powrotu i dokończenia obrad. Dlatego też 1 lipca 1569 roku sejm ustanowił, że Litwa i Korona to od tej pory jedno państwo złożone dwóch narodów, noszące nazwę Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Posiadało ono w godle i polskiego orła i litewską pogoń. Odrębne były tylko urzędy centralne, wojsko i skarb, natomiast wspólne władca, sejm, moneta i polityka zagraniczna. August zrzekł się praw sukcesyjnych co do Litwy. Po jego śmierci miała nastąpić wspólna wolna elekcja nowego władcy. Nastąpiło wzmocnienie potęgi państwa oraz ekspansja gospodarcza. Natomiast zróżnicowanie narodowe i etniczne Rzeczpospolitej doprowadziło później do konfliktów wewnętrznych. Graniczenie z Moskwą i Chanatem Krymskim doprowadziło do licznych i wyczerpujących wojen. Unia realna Polski i Litwy trwała do 1795 roku, czyli trzeciego rozbioru Polski. Gdy po pierwszej wojnie światowej uzyskały niepodległość zostały dwoma odrębnymi krajami.
W 1385 roku Polacy związali się na długie lata z Litwinami. Jednak jak można wywnioskować z dziejów historycznych, stosunki te nie zawsze były udane. Polska próbowała początkowo ustanowić Litwę swoją prowincją, a Litwa mimo otrzymywanej od Korony pomocy rzadko się odwdzięczała. Ostateczna unia realna z 1569 roku przyniosła wiele pozytywnych aspektów obu narodom. Według historyka Juliusza Bardacha i Polacy i Litwini i Rusini zyskali wielkie bogactwo kulturowe, na Litwie i Rusi przyspieszyły procesy formowania się stanów oraz reforma rolnictwa. Jednak wskazuje też na negatywne aspekty, takie jak długotrwałe wojny z Moskwą, Tatarami i Turkami, oraz problemy z Kozakami, które wewnętrznie osłabiły Rzeczpospolitą. Mimo, że Polska była silniejszym z partnerów, to paradoksalnie odniosła mniejsze korzyści niż Litwa. Dlatego też nie można jednoznacznie ocenić związków obu tych państw. Można jedynie powiedzieć, że były one podyktowane aktualnymi potrzebami obu krajów i zazwyczaj spełniały swoje zadanie.