Osobowość prawna nowopowstających kościołów partykularnych Kościoła katolickiego

Polska uznaje (…) osobowość prawną wszystkich instytucji kościelnych terytorialny„Kościoły partykularne są uformowane na wzór Kościoła powszechnego; w nich istnieje i z nich składa się jeden i jedyny Kościół katolicki"
Historia powstania i rozwoju Kościoła katolickiego to fascynujące zjawisko religijno – społeczne. Z małego zgromadzenia, zwalczanego uparcie i brutalnie przez rzymskie legiony, chrześcijaństwo wyrosło na potężny ruch religijny, połączony milionami wyznawców i obecny w każdym zakątku kuli ziemskiej. Słowa Juliana Apostaty „ Zwyciężyłeś Galilejczyku” mogą stanowić swoiste credo Chrześcijaństwa, religii wielu narodów i olbrzymiego prądu naukowego. Prawdziwa religia potrzebuje jednakże podstaw formalnych i prawnych, aby w świecie XXI wieku nie została określona mianem sekty i obserwowana jako niebezpieczny ruch religijny.
Kościół katolicki jest społecznością hierarchicznie zorganizowaną, wyposażona przez Chrystusa w potrójną misję – nauczania, uświęcania i pasterzowania, czyli rządzenia ludźmi w celu uzyskania przez nich zbawienia. Jednakże Kościół jest również instytucją, która działa na podstawie konkretnych przepisów prawa, nie tylko kanonicznego, ale również prawa „ogólno – społecznego” ( np. prawa cywilnego ). Konstrukcja Kościoła jako swoistego „urzędu” wymaga od niego określonej organizacji i stanowiących podstawę struktury przepisów prawnych. Prawa które określa wprost konstrukcję organizmu kościelnego, warunki jakie musi on spełniać i stosunki jakie łączą go z organizmem państwowym.
Z osobowością prawną Kościół w Polsce związany był od wieków, powiedzieć można inaczej: to osobowość prawna bardziej jest związana z Kościołem niż odwrotnie, albowiem proweniencja osób prawnych ( zwanych też w dawnym prawie polskim osobami sztucznymi, bądź osobami moralnymi) wywodziła się z prawa kościelnego . Pierwszymi osobami prawnymi na ziemiach polskich były biskupstwa, kapituły i opactwa.
Przymiot osobowości prawnej wyznacza status jednostek organizacyjnych w obrocie prawnym. Istota osoby prawnej polega na tym, że jest ona jednostką organizacyjną, która z mocy przepisu ustawy została wyposażona w zdolność prawną i w związku z tym może być podmiotem stosunków cywilnoprawnych (może jej przysługiwać prawo własności, użytkowania wieczystego, jak również inne prawa nie tylko o charakterze rzeczowym, ale i obligacyjnym np. wynikające z umów dzierżawy, najmu, sprzedaży, użyczenia, itd.). Ze zdolnością prawną łączy się zdolność do czynności prawnych, od posiadania której zależy możliwość samodzielnego dokonywania czynności prawnych.
Dzieło zakładania Kościoła w określonej społeczności wtedy osiąga swój pewny kres, gdy zgromadzenie wiernych, zakorzenione już w życiu społecznym i w jakiejś mierze dostosowane do kultury miejscowej, cieszy się pewną trwałością i siłą, tzn. posiada własną, chociaż jeszcze niedostateczną liczbę rodzimych kapłanów, osób zakonnych i świeckich oraz wyposażone jest w urzędy i instytucje, które niezbędne są do prowadzenia i rozwoju życia Ludu Bożego pod kierownictwem własnego biskupa.
Jednakże aby można było mówić o wspomnianym powyżej „zakorzenieniu” kościoła, koniecznym się staje, określenie i zapewnienie mu wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym, poprzez uznanie osobowości prawnej kościoła i umożliwienie mu uczestniczenia w obrocie prawnym na terytorium państwa.
Zacznę od określenia pojęcia „kościół partykularny” według art. 368 prawa kanonicznego - Kościoły partykularne, w których istnieje i z których składa się jeden i jedyny Kościół katolicki, to przede wszystkim diecezje, z którymi - jeśli nie stwierdza się czegoś innego - są zrównane: prałatura terytorialna i opactwo terytorialne, wikariat apostolski i prefektura apostolska, jak również administratura apostolska erygowana na stałe. Art. 369 stwierdza że „ Diecezję stanowi część Ludu Bożego, powierzona pasterskiej pieczy biskupa z współpracującym z nim prezbiterium, tak by trwając przy swym pasterzu i zgromadzona przez niego w Duchu Świętym przez Ewangelię i Eucharystię, tworzyła Kościół partykularny, w którym prawdziwie obecny jest i działa jeden, święty, katolicki i apostolski Kościół Chrystusa”. Czyli termin „kościół partykularny” związany jest ze znaczeniem diecezji jako wspólnoty ochrzczonych wiernych, pozostających po władzą biskupa miejsca .
Natomiast termin diecezja wiąże się głównie z terytorium kanonicznym, na którym mieszkają członkowie kościoła partykularnego i które pozostaje pod administracją biskupa tegoż kościoła. Zwierzchnikiem parafii jest proboszcz, któremu mogą pomagać inni księża wikariusze, oraz kapelani czy rezydenci. Centralnym ośrodkiem życia parafii jest kościół parafialny (farny).
Warunkiem formalnym nabycia, przez byt kościelny, osobowości prawnej w porządku prawnym danego państwa, jest jej uznanie przez państwo. Uznanie jest stosowane przez państwo wobec różnorodnych bytów społecznych, min. w stosunku do kościoła. W ten sposób państwo niejako manifestuje swoja wolę poszanowania zdolności kościołów do występowania we własnej formie organizacyjnej jako podmiotów określonych praw i obowiązków w obrocie prawnym.
W wyniku długotrwałego rozwoju europejskiej kultury prawnej ukształtowały się trzy kategorie osobowości prawnej Kościoła katolickiego, dzięki którym może on uczestniczyć w stosunkach prawnych z innymi podmiotami. Są to:
1. Osobowość publicznoprawna Stolicy apostolskiej jako reprezentacji Kościoła katolickiego w stosunkach międzynarodowych
2. Osobowość prawna Kościoła katolickiego w danym kraju
3. Osobowość cywilnoprawna kościelnych jednostek organizacyjnych, za pośrednictwem których Kościół katolicki uczestniczy w obrocie prawnym w danym kraju
Kwestie związane z nabywaniem osobowości prawnej przez jednostki organizacyjne Kościoła katolickiego zostały unormowane zarówno w Konkordacie, jak i w ustawie o stosunku Państwa do tego związku wyznaniowego. Zgodnie z Konkordatem, Rzeczpospolita Polska uznała zarówno osobowość prawną kościoła jako całości, jak i wszystkich instytucji terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie prawa kanonicznego. Władze kościelne zostały zobowiązane do dokonywania stosownych powiadomień kompetentnych organów państwowych. Jednocześnie przyjęto, że inne instytucje kościelne, na wniosek władzy kościelnej, mogą odzyskać osobowość prawną na podstawie przepisów prawa polskiego (art. 4 ust. 1 – 3). W ustawie o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego szczegółowo określono procedurę stosowaną przy uzyskiwaniu osobowości prawnej przez poszczególne kościelne jednostki organizacyjne . Aktualną praktykę ukształtowały również uzgodnienia dokonane w ramach Kościelnej i Rządowej Komisji Konkordatowej .
Konkordat nie wypowiada się co do tego, w jakim trybie następuje uznanie przez państwo osobowości prawnej kościelnych jednostek organizacyjnych posiadających osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Powyższe można wynieść z ustawy o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego .
Dokonując analizy aktualnie obowiązujących przepisów możemy wyodrębnić kilka trybów nabywania osobowości prawnej przez kościelne jednostki organizacyjne:
1. tryb ustawowy
2. tryb administracyjny w drodze powiadomienia kompetentnego organu władzy państwowej
3. tryb rozporządzenia ministra kompetentnego w sprawach wyznaniowych
4. tryb rejestracji sądowej
Sposób pierwszy dotyczy kościelnych jednostek organizacyjnych istniejących w dniu wejścia w życie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego. Nabyły one osobowość prawną mocą samego prawa, jeżeli zostały wymienione imiennie bądź rodzajowo w art. 6 – 9 Ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej. Są to: Konferencja Episkopatu Polski ( art. 6 ), kościelne instytucje naukowe i dydaktyczno - naukowe, terytorialne jednostki organizacyjne Kościoła, oraz personalne jednostki organizacyjne Kościoła . Uznanie na mocy ustawy z 1989 r. oznaczało że ustawodawca uznał istniejące osoby prawne bez powiadomienia o ich istnieniu kompetentnego organu władzy państwowej .
Jednostki organizacyjne Kościoła katolickiego, które zostały utworzone po dniu wejścia w życie ustawy ( a zostały wymienione rodzajowo w art. 7 - 9) również nabywają osobowość prawną z mocy prawa. Taki wniosek wypływa z analizy art. 4 ust. 2 Konkordatu, który stanowi min: „ Rzeczpospolita ch i personalnych, które uzyskały taką osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego”. Wymienione kościelne jednostki organizacyjne nabywają osobowość prawną z dniem ich utworzenia przez kompetentną władzę kościelną. Władze kościelne są zobowiązane do dokonania stosownego powiadomienia właściwych organów państwowych o nabyciu osobowości prawnej przez nowo utworzona jednostkę organizacyjną. Odpis tego powiadomienia z potwierdzeniem odbioru stanowi dowód posiadania osobowości prawnej przez określoną jednostkę organizacyjną . Do tej kategorii osób ustawodawca zaliczył: kościelne osoby terytorialne ( metropolie, archidiecezje, diecezje, parafie ), kościelne osoby personalne i inne jednostki organizacyjne ( Caritas Polska, Papieskie Dzieła Misyjne, Ordynariat Polowy, kapituły, instytuty życia konsekrowanego itp.).
Zgodnie z art. 10 Ustawy, inne jednostki organizacyjne Kościoła mogą uzyskać osobowość prawną w drodze rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Chodzi o jednostki organizacyjne Kościoła katolickiego, które zostały wymienione w art. 6 – 9 Ustawy i których nie dotyczą odrębne przepisy szczególne ( np. dotyczące fundacji kościelnych ). Możliwość zastosowania tego trybu nabywania osobowości prawnej została przewidziana, w odniesieniu do organizacji kościelnych erygowanych przez biskupa diecezjalnego lub przez wyższego przełożonego zakonnego, albo też – w odniesieniu do organizacji o zasięgu ponaddiecezjalnym – przez Konferencję Episkopatu Polski .
Artykuł 4 ust. 3 Konkordatu stanowi: „Inne instytucje kościelne mogą na wniosek władzy kościelnej uzyskać osobowość prawną na podstawie prawa polskiego”. Przez inne instytucje należy rozumieć takie jednostki organizacyjne, które posiadają osobowość prawną na podstawie prawa kanonicznego i chcą samodzielnie uczestniczyć w obrocie prawnym, wykorzystując przepisy prawa polskiego. Przepis powyższy dotyczy organizacji katolickich założonych z inicjatywy wiernych i za aprobata władzy kościelnej, która zatwierdziła im kapelana lub asystenta kościelnego. Wnioskodawcą w tej sprawie ma być kompetentny zarząd danej jednostki organizacyjnej. Również fundacje kościelne nabywają osobowość prawną w drodze rejestracji sądowej, w oparciu o przepisy ustawy z 06.04.1984r .
Ks. prof. J. Krukowski stwierdził, iż "Niezbędnym warunkiem realizacji przez Kościół jego misji w danym kraju jest uznanie jego osobowości przez państwo, co umożliwia mu uczestniczenie w obrocie prawnym w danym państwie. Jakkolwiek uznanie osobowości prawnej Kościoła i jego jednostek organizacyjnych jest jak najbardziej celowe, należy jednak zauważyć, iż nie jest to jedyny model funkcjonowania Kościoła w warunkach wolności religijnej. Na przykład w USA organizacje religijno-kościelne nie mają osobowości prawnej. Działalność związku wyznaniowego nie jest oczywiście możliwa bez posiadania przezeń bazy materialnej oraz możliwości uczestniczenia w obrocie prawnym. Jednakże amerykańskie rozumienie nieingerowania państwa w sprawy religijne uniemożliwia przyznanie instytucji religijnej osobowości prawnej, przeto nie mogą one formalnie niczego posiadać. I tak np. budynki sakralne należą nominalnie do biskupa ordynariusza diecezji, nie zaś do Kościoła; Nie można mówić, że Kościół katolicki w USA działa w warunkach uciążliwych dla realizowania wolności religijnej. Zatem przyznanie osobowości prawnej związkom wyznaniowym jest wprawdzie pożądaną regulacją, jednak nie jest bynajmniej niezbędne dla korzystania w pełni z wolności religijnej. W Polsce zresztą ważnym wymiarem tej regulacji jest znaczenie symboliczne i psychologiczne, gdyż w okresie PRL Kościół funkcjonował bez osobowości prawnej i jest to bardzo ważne aby obecnie działał na podstawie przepisów prawa kanonicznego i cywilnego.
Mam nadzieję, że powyższymi argumentami udało mi się udowodnić tezę, dotyczącą powstawania i sposobu określania osobowości prawnej nowopowstających kościołów partykularnych. Określenie osobowości prawnej podstawowych komórek organizacji kościelnej jest konieczne, aby mógł on działać w swoich ściśle określonych celach. Jednocześnie musi on czynić to do czego został powołany, ale dokonywać powyższego musi działając w granicach prawa, nie tylko kanonicznego, ale również prawa cywilnego. Dzięki określeniu powyższego w zapisach zawartych w ustawach i Konkordacie, kościół może wypełniać swoją misję i nawracać, a także umacniać w wierze wszystkich potrzebujących. Sądzę że powyższe uregulowania zostały dobrze opracowane na gruncie prawa polskiego i nie jest konieczne zmienianie czegokolwiek w powyższym założeniu

Literatura
J. Dudziak, Struktury i instytucje kościelne w świetle postanowień Konkordatu z 1993 r. [w:] Konkordat 1993 r. dar i zadanie dla Kościoła i Polski, red. J. Dyduch, Kraków 1998.
E. Gajda, Osobowość prawna związków wyznaniowych, ich osoby prawne oraz organy osób prawnych, Toruń 2005.
W. Góralski, W. Adamczewski, Konkordat między Stolicą Apostolską, a Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., Płock 1994.
J. Krukowski, Osobowość prawna Kościoła katolickiego w prawie polskim w latach 1944 – 1989, RNP 2000, t. X, z. 2
J. Krukowski, Osobowość cywilnoprawna Kościoła katolickiego w Polsce, Roczniki Nauk Społecznych 9.
J. Krukowski, Polskie prawo wyznaniowe, Warszawa 2006.J. Krukowski, Konkordat Polski – znaczenie i realizacja, Lublin 1999.
A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2006.
H. Misztal, Osobowość prawna Kościołów i innych związków wyznaniowych, [w:] Prawo wyznaniowe III Rzeczpospolitej, Sandomierz 1999.
M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2005.
W. Pruszak i Z. Zarzycki, Prawo wyznaniowe. Zbiór przepisów, Kraków 2003.