Analiza i interpretacja Trenu I Jana Kochanowskiego - szkic

Tekst wraz z objaśnieniami w załączniku.

(nie jest to gotowy komentarz, a jedynie szkic)

WSTĘP 1
?Tren I? jest pierwszym z cyklu trenologicznego Jana Kochanowskiego, na który składa się dziewiętnaście utworów. Poeta rozpamiętuje w nich utratę zmarłej
w dzieciństwie córki, Urszulki. Na szczególną uwagę zasługuje zastosowana forma trenu ? antyczny pierwowzór ulega twórczemu przekształceniu. Przedmiotem niniejszej pracy jest próba scharakteryzowania występującej w ?Trenie I? polemiki z formą trenu, przy czym omawiane są również odwołania do tradycji antyczno-biblijnej, jako że składają się one na szeroki kontekst kulturowy dla liryki funeralnej tamtego okresu.

WSTĘP 2
?Tren I? jest pierwszym z cyklu trenologicznego Jana Kochanowskiego, na który składa się dziewiętnaście utworów. Poeta rozpamiętuje w nich utratę zmarłej w dzieciństwie córki, Urszulki. ?Tren I? jawi się jako inwokacja do ?Trenów?, w której sygnalizowana jest tematyka oraz problematyka całego cyklu. W pracy podejmuję próbę wskazania tychże zagadnień.

SPOSÓB UPORZĄDKOWANIA WYPOWIEDZI
- tradycyjny (kto mówi?, do kogo? Jak? itd.)
- zagadnienie jest analizowane na kolejnych poziomach tekstu.

POSZCZEGÓLNE ELEMENTY ANALIZY FUNKCJONALNEJ:

PODMIOT LIRYCZNY

Wiersz jest przykładem liryki osobistej - podmiot liryczny utworu wydaje się być tożsamy z autorem zewnętrznym, tj. Janem Kochanowskim, bowiem sytuacja liryczna jest ściśle związana z biografią autora. W roku 1578 (bądź też 1579) zmarła jego dwuipółletnia córka Urszulka. To właśnie jej przedwczesna śmierć jest pretekstem do utworzenia ?Trenów?.
Warto zwróci uwagę na dwoistość ?ja? lirycznego. Z jednej strony został odmalowany cierpiący ojciec, zaskoczony śmiercią dziecka, z drugiej zaś ? renesansowy poeta doctus, dbający o kunsztowność oraz dyscyplinę wypowiedzi, umieszczający swoje doświadczenie w przestrzeni kultury. Silne emocje zostały zderzone ze ścisłymi regułami wiersza sylabicznego. Stąd można mówić o występującej w utworze (oraz w całym cyklu trenologicznym) kategorii napięcia.

ADRESAT LIRYCZNY
W utworze brak skonkretyzowanego adresata.

SYTUACJA LIRYCZNA
Przedmiotem wiersza jest ból Kochanowskiego ? ojca, który utracił dziecko. Sytuacja liryczna powinna zostać określona jako expositio, bowiem autor zwraca się o natchnienie, przedstawia temat cyklu oraz stawia fundamentalne dla ?Trenów? pytanie o pożądaną reakcję człowieka na nieszczęście (dyskusja ze stoicyzmem).

AKCENT URSZULKA A KOCHANOWSKI
W ?Trenie I? brak bezpośrednich odwołań, apostrof do Urszulki. To Kochanowski ? jego ból spowodowany utratą dziecka i związane z nim refleksje ? stanowią epicentrum utworu. W tym miejscu warto również zauważyć, że Kochanowski nie mówi o swoich emocjach wprost, a wyraża je za pomocą rozbudowanej metaforyki czy polemiki z systemami filozoficznymi.
PERSONA GRAVIS
Jedną z zasad kompozycji trenów była persona gravis ? utwór miał sławić znamienitą osobę, zwykle władcę bądź męża stanu, bohatera. Kochanowski zaś napisał ?Treny? dla upamiętnienia dziecka, co stanowi oczywiste złamanie tejże zasady. Urszulka jest jednak kreowana na osobę wybitną (nie jest to jednakże szczególnie widoczne w ?Trenie I?).

KOMPOZYCJA
Utwór został napisany wierszem stychicznym o stałej liczbie głosek sylab w wersie, tj. dwunastozgłoskowcem ze stałą średniówką występującą po siódmej sylabie. W wierszu występują rymy w głosie, mają one układ dystychiczny. Rymy należy określić jako asonansowe, ponadto jako żeńskie, jednak w wersach 1-2 występuje rym daktyliczny. Brak rymów średniówkowych. Zestroje akcentowe wykazują nieregularność, co można stwierdzić na podstawie analizie przykładowych kilku wersów utworu:
?Prózno płakać? ? podobno drudzy rzeczecie.
I - / I - / - I - // I -/ - I - //
Cóż, prze Bóg żywy, nie jest prózno na świecie?
I / I / / I / I - // I / I / I - / I / I - //
Wszytko prózno! Macamy, gdzie miękcej w rzeczy,
I - / I - / - I - // I / I - / I / I -//
A ono wszędy ciśnie! Błąd ? wiek człowieczy!
I/ I / I - / I - // I / I / - I - //

Wydaje się klarowne, że kompozycji daleko do miary heksametru antycznego
(pięć stóp daktylicznych ze średniówką po trzecim zestroju oraz trochej). Jednakże można zauważyć właściwość, charakterystyczną nie tylko dla ?Trenów?, ale również innych utworów Kochanowskiego, chociażby ?Pieśni? ? otóż występuje stały akcent na przedostatniej sylabie przed klauzulą i średniówką. Podsumowując powyższe dywagacje dotyczące formy utworu należy stwierdzić, że ?Tren I? jest wierszem sylabicznym, a więc o relatywnie sformalizowanej budowie, odbiegającej jednak od rygorów formalnych charakterystycznych dla starożytnych trenów.

ANALIZA KOLEJNYCH CAŁOSTEK WIERSZA (MAJCHROWSKI)
?Tren 1? otwiera apostrofa do całej tradycji żałobnej, funeralnej, lamentacyjnej. Apostrofa ta, obejmująca pierwszych sześć wersów, rozrasta się za sprawą hiperboli: obserwujemy nagromadzenie wyrazów bliskoznacznych, czy wręcz synonimów (płacze = łzy, lamenty = skargi = żale, troski = frasunki, wzdychania = rąk łamania). To spotęgowanie ekspresji służy ukazaniu wielkości straty i ogromu żalu, zapowiada wielką skalę emocjonalną całego dzieła.
Środkową partię trenu (wersy 9-14) wypełnia rozwinięte porównanie opisowe, zwane porównaniem homeryckim. Ta kunsztowna figura stylistyczna, właściwie osobny, dygresyjny epizod, wprowadza do utworu pewien dystans, służy opanowaniu emocji przez artyzm, ale jednocześnie ma poruszyć wyobraźnię odbiorcy.
W końcowej części trenu (wersy 15-20) zauważamy przeplot pytań retorycznych i wykrzyknień. Spostrzegamy, że poeta stopniuje wykrzyknienia ? występuje gradacja rosnąca (?Prózno!?, ?Wszystko prózno?). Utwór kończy się w aurze niepokoju i niepewności.

TROPY STYLISTYCZNE ? UZUPEŁNIENIE ANALIZY MAJCHROWSKIEGO

W apostrofie otwierającej utwór występują: gradacja: ?wszytki a wszytki?, aluzje do Heraklita z Efezu oraz Symonidesa z Keos, rozbudowane wyliczenie (4 pierwsze wersy), poza tym synekdocha typu pars pro toto: ?skargi Symonidowe?. Za sprawą spójnika ?i? w pierwszych wersach występuje również paralelizm składniowy (wersy 1 i 3 oraz 2 i 4).
W drugiej całostce: rozbudowane porównanie metaforyczne operujące symboliką charakterystyczną dla porównań homeryckich (słowik), Kochanowski jest tu matką-słowikiem. Całostkę scalają przerzutnie (występujące w wersach 10-12), które, primo, dramatyzują wiersz, podkreślają emocje, secundo, zbliżają go do mowy naturalnej (klauzula rozdzielająca związek wyrazowy uniezależnia tok wypowiedzi od podziału na wersy).
W trzeciej całostce: aforyzm: ?Błąd ? wiek człowieczy!? Dwa ostatnie wersy to pytanie retoryczne. Podmiot liryczny zadaje w nim fundamentalne pytanie, które będzie istotą cyklu, a mianowicie reakcja człowieka na nieszczęście. Śmierć Urszulki podważyła bowiem dotychczasową filozofię życiową Kochanowskiego, który był stoikiem.



DLA ZAINTERESOWANYCH - BIBLIOGRAFIA:
Z. Majchrowski ??jawnie żałowac? (tytuł pochodzi od autorów podręcznika),w: Między tekstami. Język polski. Podręcznik dla liceum. Cześć 2. Renesans. Barok. Oświecenie (echa współczesne) S. Rosiek, R. Grześkowiak, E. Nawrocka, B. Oleksowicz; Gdańsk 2003, s. 109-112
J. Pelc: ?Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest??, w: ibidem, - s. 112-114

Kasia Grabska