Rozwój myśli społecznej od starożytności po Comte’a i Spencera

Poznanie wiedzy społecznej konkretnego społeczeństwa, czy społeczeństw o podobnym rozwoju kulturowym, jest jednocześnie poznawaniem jego samego, jego kultury i jego historii. Istotną osobliwością nauk społecznych jest kumulacyjny charakter wiedzy społecznej. Stąd też wiedza społeczna, która jest przedmiotem zainteresowań socjologii, sprowadzona jedynie do koncepcji będących dziełem współczesnych socjologów, byłaby ograniczona i wypaczałaby dokonania w materii stanowiącej przedmiot analizy socjologicznej.

Socjologia nie może nie uwzględniać socjologicznych obserwacji wielkich myślicieli, takich jak choćby Tukidydes, Arystoteles, Platon, Machiavelli czy Hobbes, chociaż żaden historyk nauki nie określa ich mianem „socjolog”. Dodatkowym argumentem na rzecz poznania ich myśli społecznej jest fakt, iż ich koncepcje społeczne nie uległy dezaktualizacji w takim stopniu, jak ma to miejsce w przypadku nauk przyrodniczych.

W historii myśli społecznej można odnaleźć koncepcje, poglądy, teorii czy też hipotezy, które w trochę innym ujęciu spotykamy we współczesnej socjologii.
Termin „socjologia” wywodzi się z łacińskiego słowa „societas” oznaczającego społeczeństwo oraz greckiego słowa „logos” – nauka, co wskazuje na to, że w dokładnym tłumaczeniu socjologię możemy określić jako naukę o społeczeństwie.

Problem statusu socjologii jako nauki ma swój początek w okresie zaistnienia myśli prekursorskiej. Ukazuje ona potrzebę stworzenia nauki, której przedmiotem jest społeczeństwo, ugruntowane w dobie rozwoju cywilizacyjnego. Nauka jest rodzajem szczególnego zachowania człowieka, mającego na celu zrozumienie otaczającej go rzeczywistości.

Podstawą każdej nauki są wstępne rozważania na temat dziedziny jej zainteresowań. Historia myśli socjologicznej ma swój początek jeszcze w kulturze społeczeństw pierwotnych, gdzie zasady postępowania dyktowane były nakazami religijno-magicznymi.

Problematyka związków jednostka - społeczeństwo nurtowała już starożytnych myślicieli. Platon w dziele „Państwo” oraz Arystoteles w „Polityce” poruszają problemy związane z interakcjami społecznymi i ich wpływem na zdobywanie i sprawowanie władzy.

Geneza państwa wg Platona. Państwo stworzył człowiek. Państwo powstaje wówczas, gdy nikt z nas nie zdoła dbać w dostateczny sposób o zaspokojenie swych potrzeb, lecz zdany jest na pomoc wielu. Państwo tworzy się w wyniku naszej wzajemnej potrzeby. Naczelną zasadą realnych tworów państwowych wcale nie jest rozum, ale odwaga (timokracja), anarchia (demokracja), chciwość (oligarchia) albo wreszcie strach i zbrodnia (tyrania).

W koncepcjach Platona kategoria idei jest zhierarchizowana:
• mądrość jest cechą, cnotą najwyższą
• męstwo
• umiarkowanie

Idealna polis (polis – w starożytnej Grecji państwo - miasto) jest rygorystycznie zhierarchizowana. Społeczeństwo, bowiem i państwo zbudowane są tam na podobieństwo duszy człowieka. Podobnie jak dusza składa się z nierównych; odlanych z różnych kruszców części, z których jedna charakteryzuje się inteligencją, druga odwagą, trzecia zaś zaspokaja potrzeby całego organizmu, tak w społeczeństwie istnieją trzy wyraźnie wyodrębnione od siebie grupy społeczne.
Na szczycie uplasowali się ci, którzy wyróżniają się inteligencją, mądrością – oni rządzą; poniżej stoją wojownicy, „strażnicy” – oni bronią całego społeczeństwa przed wrogiem; na dole zaś żyją ci, którzy powołani są do zaspokajania potrzeb materialnych ogółu. Żadna z tych grup nie osiąga doskonałości z osobna, żadna, bowiem nie funkcjonuje bez związku z pozostałymi i dopiero wszystkie razem tworzą harmonijną, bo składającą się z nierównych części całość. Jest to koncepcja antyidywidualistyczna. Państwo staje tu ponad jednostką; jednostka to część składowa całości.

W „Polityce” Arystoteles zawarł czytelne postulaty organizacji wspólnoty państwowej, w której stosunki społeczne muszą być ściśle uregulowane, ale i podporządkowane wspólnemu celowi, jakim jest dobro. Owe dobro jako cel wszelkiego działania to kontynuacja myśli platońskiej, którą to Arystoteles „odmłodził”, ale też, której w pewien sposób przeciwstawił swe założenia i tezy wynikające z metody poznania, jaką był empiryzm i „doktryna środka” prowadząca do racjonalizmu. To właśnie jego definicja prawdy rozumianej jako zgodność z rzeczywistością pozwoliła na opracowanie modelu państwowości w oparciu o konkretne fakty społeczne, a nie - jak u Platona – tworzenia koncepcji „państwa idealnego” odwzorowującej świat materialny jako obraz trwałych i niepodważalnych idei.

Państwo w „Polityce” to wspólnota najistotniejsza, bo oparta na zasadniczej różnicy pomiędzy rządzącymi i rządzonymi, którzy to z kolei również mają władzę, lecz jako głowy domu lub panowie swych niewolników, a to już jest zależność niemająca stricte znamion państwowości. Tę podstawową kwestię Arystoteles formułuje przedstawiając istotę rządzenia jako problem właściwie ujętych praw dostosowanych do typologii określonego ustroju, przy czym władca ma decydować jedynie w sprawach niesprecyzowanych jednoznacznie przez ustawy.


Te poglądy miały duży wpływ na epokę średniowiecza (Tomasz z Akwinu, św. Augustyn).

Św. Augustyn był twórcą koncepcji społeczeństwa opartego na doczesnych i nadprzyrodzonych wartościach myśli chrześcijańskiej. W jego doktrynie znajdujemy myśli Platona:
• dualizm bytu; świat duchowy i świat rzeczywisty. Ideą jest Bóg, który jest doskonałością;
• teoria absolutnego poznania; chciał dogłębnie poznać prawdy obiektywne;
• państwo; rozdział państwo Boga od państwa ziemskiego.
• człowiek; my jesteśmy odwzorowaniem boskiej idei. Bóg stworzył człowieka oddanym. To, że nie jest doskonały jest winą człowieka. Świat też jest odbiciem woli boskiej. Tylko Bóg jest wieczny, idea jest w Bogu.

Św. Augustyn nie dostrzegał żadnych ostrych przeciwieństw między chrześcijaństwem a filozofią Platona. Uważał, że zbieżność filozofii platońskiej z nauką chrześcijańską narzuca się sama do tego stopnia, że zastanawiał się czy przypadkiem Platon nie znał części Starego Testamentu. Jest to oczywiście bardzo wątpliwe. To raczej Św. Augustyn „schrystianizował” Platona. Wskazywał, że dla ludzkiego rozumu istnieją granice poznania w kwestiach religijnych. Chrześcijaństwo to boskie misterium, do którego zbliżyć się możemy tylko przez żarliwą władzę. Św. Augustyn obstaje przy twierdzeniu, że Bóg stworzył świat z niczego, a to myśl biblijna. Grecy skłonni byli uważać, że świat istnieje od zawsze. Augustyn twierdził, że zanim Bóg stworzył świat, idee istniały w jego umyśle. Przypisał, więc platońskie idee Bogu i w ten sposób uratował platońskie wieczne idee.

Tomasz z Akwinu połączył świat boży z ziemskim. Oba mają charakter hierarchiczny, co jest to naturalne i jest to podstawa ładu społecznego. Społeczność musi mieć zwierzchnika i hierarchię. Na szczycie hierarchii tkwi prawo boże - wieczyste, pod nim jest prawo naturalne – odzwierciedlenie boskiego na ziemi, prawo ludzkie obowiązuje, gdy jest zgodne z naturalnym. Tomasz z Akwinu nawiązywał w swoich poglądach do Arystotelesa.

Wkrótce nastało odrodzenie – walka między państwem świeckim a kościołem. Nastąpił kryzys porządku średniowiecznego.

Tomasz Hobbes w swoim dziele „Lewiatan” przedstawił poglądy, nt. powstania i funkcjonowania społeczeństwa. Uważa on, że tylko silna władza jako efekt umowy społecznej (zrzeczenie się pewnych praw natury w zamian za bezpieczeństwo, ochronę własności) jest w stanie utrzymać porządek. Jednostka jest aspołeczna i dba tylko o własne interesy. Jest on zwolennikiem monarchii absolutnej.


Niccollo Machiavelli w swoim dziele pt. „Książe” ukazał, iż społeczno-politycznym motywem ludzkich działań jest żądza władzy i posiadania. Efektywne działania i realizacja tych wartości prowadzi jednostkę lub grupę społeczną do sukcesu.

Oświecenie (XVIII wiek) nazywane epoką racjonalizmu i nowych idei. Zasługą tej epoki jest to, że nadała myśleniu o społeczeństwie, instytucji społecznej charakter racjonalistyczny. Podjęła problem ładu społecznego.

Charles, Luis de Montesquien (autor „Listów poselskich”, „Przyczyn wielkości i upadku Rzymian”) zerwał z ideałami prawa naturalnego, z istnieniem powszechnych cech ludzkiej natury a oparł analizę rzeczywistości społecznej na obserwacji wzorców zachowań (u podstaw umieszczał uwarunkowania geograficzne).

Jan Jacques Rousseau („O pochodzeniu i postawach nierówności między ludźmi”, „Umowa społeczna”) przeciwstawia życie człowieka w stanie naturalnym i w społeczeństwie cywilizowanym, w którym to życie podlega denaturalizacji, czyli odchodzeniu od natury. Społeczność cywilizowana powstaje w celu lepszego zaspakajania potrzeb, ale wytwarza też nowe potrzeby (potrzeby sztuczne, psychologiczne, które mają być zaspokojone tylko w tym społeczeństwie.

Jednym z prekursorów socjologii XVII i XVIII wieku był włoski filozof Giambattista Vico dowodził on, że rozwój społeczeństwa i jego dzieje jest wynikiem procesu przebiegającego według stałych prawidłowości.


Za twórcę socjologii uważa się francuskiego myśliciela Augusta Comte’a żyjącego w latach 1798 - 1857, którego wkład do nauki można ująć w trzech zasadniczych tezach:
1) nadania nowej nauce stosunkowo szybko zaakceptowanej nazwy,
2) określenia przedmiotu badań socjologii,
3) zaoferowania powstającej nauce specyficznych metod badawczych.

Termin „socjologia” został użyty przez niego po raz pierwszy w 1837 roku w 4 tomie dzieła, pt. „Kurs filozofii pozytywnej”. Przedmiotem badań socjologicznych wg Comte’a jest społeczeństwo stanowiące zharmonizowaną całość, składającą się z elementarnych cząstek zwanych rodzinami. Jest twórcą badań zjawisk społecznych, którymi zajmuje się socjologia.

Do metod, jakimi się posługiwał zaliczmy:
1) obserwację (ukierunkowana i intersubiektywnie sprawdzana),
2) eksperyment (bada skutki nietypowych zachowań),
3) metodę porównawczą (porównanie podobnych przedmiotów),
4) analizę historyczną (badanie jednego w różnych okresach).

Zdaniem A. Comte’a socjologia powinna rozpatrywać społeczeństwo z dwóch punktów widzenia:
a) statyka społeczna (teoria struktury społecznej)
- rodzina (stanowi rzeczywistość każdego z nas, jest najtrwalsza, formułuje wzorce zachowań),
- własność i praca (poczucie bezpieczeństwa i potrzeby)
- język (komunikacja),
- państwo (łączy rodzinę),
- religia (ogólne wzorce postępowania);
b) dynamika społeczna (teoria rozwoju społecznego)
- stadium teologiczne (fałsz)
- metafizyczne (abstrakcja zamiast Boga)
- naukowe (nauka wyznacza kierunek rozwoju)

Uważał, że cała myśl ludzka wyraża się w naukach pozytywnych: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia. Nauki te są jego zdaniem zależne od siebie i tworzą hierarchię. Na samym dole jest matematyka, a na górze socjologia, która jest najbardziej złożona i korzysta ze wszystkich nauk.

Comte był twórcą pozytywizmu jako doktryny naukowej. Walczył z pozostałościami systemu feudalnego, przeciwstawiał się kościołowi, krytykował Rousseau. Jego pozytywizm oparty był na:
- wierze w wiedzę,
- badaniu faktów,
- pozytywnej wizji pokonania kryzysu.


Teoria socjologiczna została wzbogacona przez Herberta Spencera twórcę ewolucjonizmu żyjącego w latach 1820 – 1903, autora dzieła „Zasady socjologii”. Był to pierwszy podręcznik socjologii. Autor uważał, że zadaniem tej nauki jest opis, wyjaśnienie, zrozumienie i zbudowanie teoretycznego obrazu społeczeństwa.
Uważał, że społeczeństwo powstaje i rozwija się w ciągłym procesie ewolucji. Ewolucji podlega też cała rzeczywistość materialna. Wyróżnił trzy rodzaje materii: nieorganiczną, organiczną, ponadorganiczną – np. społeczeństwo. Społeczeństwo to rzeczywistość materialna, człowiek w drodze ewolucji stał się zwierzęciem społecznym. Przyrost naturalny spowodował ewolucje i wejście stan społeczeństwa. U podstaw budowy społeczeństwa tkwi jednostka ludzka. Społeczeństwo powstaje tam gdzie jednostki zaczynają współpracować. Jest ono organizmem żywym, harmonijnym tworem, w którym stanem idealnym jest równowaga. Podstawą ładu społecznego są instytucje, które zapewniają kontrolę nad jednostkami., np. rodzinne, obrzędowe, polityczne, kościelne, zawodowe i przemysłowe. Dzięki nim niespołeczny człowiek zmuszony do działania wspólnie z innymi. Wszystkie te instytucje są ze sobą ściśle powiązane i tworzą ład społeczny.

Kolejnym badaczem socjologii był Francuz Emil Durkheim. Pod wpływem badań Spencer’a i Comte’a interesowało go to, co scala społeczeństwo, co powoduje określony porządek społeczny. Jego podejście określa się mianem funkcjonalistycznego. Durkhien wskazuje znaczenie różnych elementów życia społecznego dla zachowania spójności społeczeństwa, np. rolę spoiwa stanowią przekonania, wartości itp. Podobieństwa tworzą społeczeństwo, łączenie to Durkheim nazwał solidarnością mechaniczną. Jednocześnie wskazywał, że wraz z rozwojem i różnicowaniem się społeczeństwa, gdzie zaczęli wykonywać wyspecjalizowane zadania i stali się sobie nawzajem niezbędni. Ten rodzaj związku między członkami społeczeństwa, polega na wzajemnym wsparciu i współzależności Durkheim nazywał solidarnością organiczną.


Jaka była przyczyna powstania nauk społecznych? Najogólniej mówiąc była nią potrzeba zmienienia oraz ulepszenia otaczającego nas świata zjawisk społecznych.

„Zadaniem nauk społecznych jest rozumiejąca interpretacja działań ludzkich i wytworów ludzkiej działalności. Bez względu na to, jak chcielibyśmy określić zadania nauk społecznych, jest faktem niewątpliwym, iż w swym podejściu do ludzi i ich zbiorowości interesują się one również tym, co ci ludzie myślą i czują, a więc aspektami psychologicznymi, stroną doznaniowo – przeżyciową zjawisk społecznych, ich jednostkowymi i kolektywnie ustalonymi znaczeniami, a docierają do tego przez mniej lub bardziej adekwatne rozumienie zjawisk i sytuacji społecznych oraz stanów i zachowań ludzkich”.

Dla socjologa „społeczeństwo” przedstawia się jako ogromny kompleks wzajemnych stosunków ludzkich. Mówiąc bardziej specjalistycznym językiem – system interakcji. Określenie „ogromny” ciężko wyjaśnić ilościowo. Socjolog może mówić o „społeczeństwie” obejmującym miliony ludzi, jak również może odnieść ten termin do ilościowo znacznie mniejszej zbiorowości.

Socjologia jako nauka społeczna wykreowała pewien system twierdzeń o otaczającej nas rzeczywistości społecznej. W odróżnieniu od innych dyscyplin naukowych ma ona bardzo rozbudowany system funkcji społecznych.

Reasumując socjologia jako nauka społeczna ma na celu obiektywne poznanie rzeczywistości wyrastające z potrzeb jej opanowania i przekształcania przez człowieka. Jest historycznie ukształtowana i stale rozwijana jako forma świadomości społecznej. Określa prawidłowości powstawania i przekształcania się różnych form życia zbiorowego, analizuje zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach.