Egzystencjalizm (na podst. "Historii filozofii" W. Tatarkiewicza).

Egzystencjalizm

?Filozofia egzystencjalna zainicjowana przez Kierkegaarda, po prawie stu latach, stała się znów aktualna. Wznowił ją ok. 1930 r. w Niemczech Heidegger. Rozpowszechniła się zaś podczas drugiej wojny światowej we Francji, głównie przez Sartre?a. Po wojnie stała się sensacją dnia. Szła torem Kierkegaarda, ale w zasadniczym punkcie odeń odeszła. Stała się wyrazem sceptycznych, irracjonalistycznych, pesymistycznych nastrojów chwili.?

Inicjatorzy:

NIEMCY:
Martin Heidegger (ur. 1889 r.)
? profesor w Magdeburgu i Freiburgu
? główna praca ?Sein und Zeit? z 1927 r.
? ?pisał dziwacznie, ciemno, odrażająco? ? wzbudził tym więcej zainteresowania niż uznania
Karl Jaspers (ur. 1884 r.)
? profesor psychiatrii, później filozofii w Heidelbergu
? nadał egzystencjalizmowi formę bardziej przystępną

FRANCJA:
Gabriel Marcel (ur. 1877 r.)
? stworzył odrębne katolickie skrzydło kierunku
Jean Paul Satre (ur. 1905 r.)
? filozof i beletrysta
? dzieła filozoficzne (m.in. Egzystencjalizm jest humanizmem -1946 ), powieści, sztuki sceniczne

Poglądy Heideggera i Sartre?a ? najbardziej typowe dla epoki.

Poprzednicy:

Właściwym twórcą był S. Kierkegaard ? ?najgłębsza rzeczywistość wymyka się definicji pojęciowej, może być przeżyta, ale nie może być przedmiotem wiedzy intersubiektywnej? ? filozofia zwrócona przeciwko heglizmowi.

Genealogia egzystencjalizmu sięga jednak dalej niż Kierkegaarda. W historii pojawiali się ludzie, którzy zajmowali w filozofii podobne stanowisko, a przynajmniej głosili pewne jego motywy:
? motyw humanizmu ? istnienie ludzkie jest właściwym tematem filozofii ? u Sokratesa
? motyw infinityzmu ? człowiek skończony w swoim istnieniu styka się wciąż z nieskończonością ? u Platona i Augustyna
? motyw tragizmu ? istnienie ludzkie jest wypełnione troską i grozą śmierci ? u Pascala
? motyw pesymizmu ? człowieka otacza nicość, nie ma nic, na czym mógłby się oprzeć ? motyw nowatorski

Poglądy:

1. Punkt wyjścia egzystencjalizmu.
Egzystencja wyprzedza esencję.
Według powszechnego poglądu istota rzeczy (esencja) stanowi o konkretnym istnieniu (egzystencji). Istota stanowi w rzeczy czynnik stały, niezmienny, określony raz na zawsze. Egzystencjaliści temu zaprzeczają. Według nich esencja nie istnieje, a więc w egzystencji nie ma nic stałego, określonego, przesądzającego jej los.

Człowiek nie został stworzony według żadnej idei, znalazł się na świecie po prostu.

Egzystencja ? wg egzystencjalistów termin ten odpowiada tylko egzystencji ludzkiej.
? Byt ludzki jest jedynym bytem konkretnym, w porównaniu z nim nie tylko idee, ale także rzeczy zewnętrzne są abstrakcjami.
? Byt ludzki jest dla nas najważniejszy i najlepiej znany, dlatego jest przedmiotem filozofii.

2. Istnienie ludzkie i pozaludzkie.
Byt ludzki:
? jest faktem pierwotnym ? nie można go wywieść z żadnej ogólnej idei;
? jest bytem istot świadomych, to cecha istnienia ludzkiego; Sartre nazwał taki byt świadomy bytem ?dla siebie?;
? jest bytem istot dbających o własny byt i poniekąd o nim stanowiących;
? jest bytem zespolonym ze światem, przede wszystkim z innymi ludźmi (koegzystencja; wg Sartre?a byt ?w sobie?).
Dwoistość bytu jest typowa dla egzystencjalizmu ? bytu ludzkiego i pozaludzkiego, ?dla siebie? i ?w sobie?.

3. Troska, trwoga i śmierć.
?Człowiek jest nieustannie zagrożony w swoim istnieniu. W każdej chwili różne siły mogą istnienie człowieka zniszczyć. Istnienie jest kruche ? to jego właściwość. Dlatego musimy w każdej chwili coś robić, czymś się zajmować, troszczyć się o coś. Życie jest tym wypełnione, dlatego troska jest cechą egzystencji ludzkiej.
?Nastrój troski i trwogi przepełnia filozofię egzystencjalną, w przeciwieństwie do ogromnej większości filozofii, które usiłowały rozwijać się bez nastroju, w spokoju, w pewności czy ufności w człowieka i przyszłość. Egzystencjalizm był wyrazem klęski, występował w krajach zwyciężonych, w Niemczech i we Francji.
?Świat, a zwłaszcza egzystencja ludzka są absurdalne.
?Absurdem jest, żeśmy się urodzili, i absurdem, że umrzemy? Sartre
?Trwoga człowieka pobudza go do szukania ratunku, do wysiłku i przez to chroni go od zagłady. Człowiek boi się przede wszystkim śmierci. Śmierć jest nieodwołalnym końcem istnienia.

4. Prawdziwe i nieprawdziwe istnienie.
Egzystencją jest zawsze koegzystencją. Obok człowieka żyją inni ludzie. Każdy z nich postępuje tak, jak inni. Mówiąc językiem Heideggera, człowiek robi wszystko tak, jak ?się? robi: chodzi ? jak ?się? chodzi, je ? jak ?się? je.

Co zmienia człowieka?
Społeczeństwo ? istnienie jednostki przestaje być naturalnym, prawdziwym istnieniem pod wpływem innych.
Mowa ? mowa fałszuje istnienie.
Codzienność ? początkowo człowiek jest ciekawy, później wszystko staje się zwyczajne, codzienność narzuca obce formy istnieniu, usypia trwogę człowieka. Jest zła, bo jest ucieczką przed losem.

5. Nicość.
Poza istnieniem z jego troską, trwogą i grożącą wciąż śmiercią nie ma nic. Ono jedno jest rzeczywiste, wszystko inne to abstrakcja, fikcja, wymysł ludzki. Trwoga jest słuszną postawą, życie ludzkie jest bowiem krótkie i przypadkowe. Egzystencja przesycona jest nicością, jest zdążaniem do śmierci.
Wymysłem jest przede wszystkim to, co trwałe: Bóg, wieczne idee, wieczne wartości.
Egzystencjalizm ? ?filozofia nicości?.

6. Opuszczenie i wolność.
Człowiek nie może liczyć na żadną pomoc.
Człowiek, wg Sartre?a, jest opuszczony. Nie znajduje Boga. Nie wiadomo, dlaczego istnieje. Nie istnieje żadna etyka, według której człowiek powinien żyć. ?Jesteśmy sami, nic nas nie usprawiedliwi?

Człowiek jest skazany na wolność.
Człowiek jest wolny, czy tego chce, czy nie. Nie można przewidzieć życia człowieka, bo on może je zmienić. Wolność jest jednak ciężką koniecznością ? człowiek wciąż musi wybierać, decydować. To trudne, gdy nie istnieją żadne prawa moralne, żadna etyka.

7. Etyka egzystencjalizmu.
Człowiek jest rzucany przez los w taką czy inną sytuację. Byłoby absurdem wyrywać się z niej, skoro poza nią jest nicość. Ale skoro jest się wolnym, nie wolno jej się bezwolnie poddawać. Tak szamotali się egzystencjaliści z własną filozofią. Skoro nie ma podstaw do wyboru postawy, nie istnieje żadna moralność, to wybór życia hedonisty jest równowartościowy z wyborem życia ascety. W końcu egzystencjaliści zdecydowali: skoro człowiek nie ma stałych cech i będzie tym, czym sam siebie zrobi ? to musi być czymś więcej, niż jest. Jedyne zadanie: zawsze wychodzić poza samego siebie. Jest to jednak zadanie heroiczne (etyka heroiczna).

Egzystencjalizm a chrześcijanizm.

?Przekonanie o znikomości istnienia - w filozofii chrześcijańskiej jest ono momentem w wieczności, w filozofii egzystencjalnej ? w nicości.
?Patrzenie na życie przez pryzmat śmierci ? w chrześcijanizmie istniała jednak perspektywa wieczności nadająca sens istnieniu, w egzystencjalizmie po śmierci następowała nicość.

Koleje egzystencjalizmu:
?Podczas drugiej wojny światowej z Niemiec przeniknął do Francji, gdzie utworzył się główny ośrodek.
?Po wojnie egzystencjalizm zmienił radykalnie charakter ? z doktryny ezoterycznej stał się najbardziej popularną.
?Przyłączyło się do niego wielu pisarzy, do egzystencjalistów zaliczono filozofów z poprzednich epok.
?Wyróżniono egzystencjalizm ateistyczny i teistyczny (chrześcijański).

Różnice między egzystencjalistami:

Heidegger
- naczelne uczucie życia ludzkiego ? trwoga
- trwoga to uczucie natury metafizycznej
- istnienie traktował ze śmiertelną powagą
- mniejszy radykalizm w ateizmie ? nie miał tylko dowodów, że Bóg istnieje
- jego filozofia była ontologią
Sartre
- naczelne uczucie życia ludzkiego ? obrzydzenie
- trwoga to uczucie natury moralnej
- istnienie przyjmował jako coś absurdalnego
- radykalny ateista, uważał, że ma dowody, iż Bóg nie istnieje
- jego filozofia była raczej etyką

Z egzystencjalistów XX wieku Jaspers najbliższy był Kierkegaardowi.

Zestawienie:

Ze względu na różnorodność doktryn podających się za egzystencjalizm trudne jest ustalenie definicji tego kierunku.
Egzystencjalizm Heideggera i Sartre?a to egzystencjalizm radykalny, egzystencjalizm lewicy. Teza: istnienie ludzkie nie ma poza sobą oparcia, jest wśród nicości.
Egzystencjalizm w szerszym rozumieniu to egzystencjalizm chrześcijański. Teza: istnienie ludzkie nie ma swej istoty, nie jest z góry wyznaczone.

Egzystencjalizm zdecydowanie odróżniał się od innych kierunkach filozoficznych, miał jednak z nimi pewne wspólne motywy: ograniczał wiedzę od zjawiskowej ? kantyzm, opisywał zjawiska ? fenomenologia, uzależniał obraz świata od czynności praktycznych ? pragmatyzm, od nacisku społecznego ? socjologizm, od form mowy ? neopozytywizm.

Opozycja:
Inne współczesne prądy filozofii różnie oceniały egzystencjalizm. Według neopozytywizmu filozofia ta nie spełniała elementarnych warunków naukowości. Filozofia katolicka, mimo istotnych różnic w poglądach sądziła, że można przyjąć założenia egzystencjalizmu, a uniknąć jego wniosków ateistycznych. Marksizm potępił egzystencjalizm za nieufność do obiektywnego porządku świata i za sceptyczne, destrukcyjne konsekwencje

Ideoegzystencjalizm, czyli filozofia ducha:

Filozofia ducha ? nurt stworzony przez filozofów francuskich z Louis Lavelle i Rene Le Senne.
Grupa ta działała później niż Heidegger, ale wcześniej niż Sartre.
Podstawową cechą nurtu był spirytualizm.
Duch jest realny i do materii odmienny, ale obcując z materią łatwiej się do niej upodabnia.

Jakie są właściwości ducha?
1. Jest aktywny, obdarzony wolną inicjatywą, w przeciwieństwie do biernej materii.
2. Jest dostępny poznaniu, bardziej nawet niż materia, gdyż sam jest świadomością.
3. Jest dostępny na drodze doświadczenia.
4. Jest pierwotną postacią bytu.