Podstawowe standardy i desygnaty państwa prawnego

Podstawowe standardy i desygnaty państwa prawnego


Definicji państwa prawnego jest kilka. Niektóre definicje koncentrują uwagę na systemie wartości, jakie państwo prawne powinno wyrażać, chronić, respektować czy urzeczywistniać. Inne natomiast odwołują się do rozważań nad istotą prawa jako zbioru uregulowań ustanowionych przez organizację państwową. W związku z tym konieczne jest wskazanie elementów konstytuujących pojęcie państwa prawnego, a wiec jego podstawowych funkcji polityczno-prawnych dzisiejszego państwa prawa.
Ukształtowały się dwa podstawowe sposoby ujmowania państwa prawnego:
· koncepcję formalnego państwa prawnego,
· materialnego państwa prawnego.

Współcześnie pojęcie państwa prawnego ściśle wiąże się z formalnym pojmowaniem państwa prawnego. Do podstawowych przesłanek formalnego państwa prawnego zalicza się:
· podział władzy,
· konstytucjonalizm,
· legalność,
· zakaz retroakcji ,
· dopuszczenie ingerencji w sferę wolności i własności jednostki wyłącznie na podstawie upoważnienia ustawowego,
· sądową kontrolę władzy wykonawczej,
· odpowiedzialność odszkodowawczą państwa.

Do zasadniczych komponentów materialnego rozumienia państwa prawnego zalicza się w doktrynie następujące zasady prawno-ustrojowe:
· gwarantowanie przez państwo praw i wolności obywatelskich,
· prymat prawa stanowionego nad innymi porządkami normatywnymi,
· prymat konstytucji i ustaw w systemie źródeł prawa danego państwa,
· instytucjonalne i proceduralne gwarancje praw podmiotowych obywateli.

Z powyższego zestawienia zasad ustrojowych wynika, że ta koncepcja państwa prawnego nie rezygnuje całkowicie z elementów charakteryzujących państwo prawne w ujęciu formalnym.

Podział władz, jest jedną z podstawowych zasad ustrojowych państwa demokratycznego, polegającą na podziale władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zadaniem władzy ustawodawczej jest stanowienie prawa, władzy wykonawczej jego realizacja, natomiast wymiar sprawiedliwości (władza sądownicza) stoi na straży ich przestrzegania.
Zasadę podziału władz przyjęto w polskiej Konstytucji. Organami państwa w zakresie
władzy ustawodawczej są Sejm RP i Senat RP, wykonawczej - prezydent RP i Rada Ministrów, sądowniczej - niezawisłe sądy. Jest to zasada organizacji i sprawowania władzy państwowej dzieląca kompetencje władzy według funkcji, które ma ona spełnić (ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), między trzy instancje mające się wzajemnie uzupełniać i kontrolować. Podział władzy ma powstrzymywać sytuacje istniejącej w państwie absolutystycznym, w którym władza jest scentralizowana i jednolita. W takim przypadku istnieje bowiem bardzo duże prawdopodobieństwo deprawacji władzy, a respektowanie wolności obywatelskich jest aktem łaski monarchy, która może być w każdej chwili cofnięta. Podział władzy ma chronić demokrację przed koncentracją i monopolizacją władzy, która może prowadzić do dyktatury większości. W wyniku rozdziału funkcji składających się na pełnienie władzy państwowej ograniczone zostaje niebezpieczeństwo arbitralności w rządzeniu (wzajemna kontrola). Unika się też sytuacji, w której instytucja stosująca prawo tworzy je, czyli z góry nie podlega prawu, lecz może je czynić instrumentem prowadzonej przez siebie polityki.
Władza ustawodawcza ma zagwarantowany określony wpływ na władzę wykonawczą podporządkowaną parlamentowi. Sejm może bowiem kontrolować Radę Ministrów czy poszczególnych ministrów, określać w drodze ustaw zadania administracji publicznej. Parlament ma także wpływ na władzę sądowniczą, którą cechuje odrębność i niezależność od innych władz, jednakże prawo przyznaje parlamentowi określone kompetencje nie naruszające tej zasady - niezależności władzy sądowniczej, dzięki którym to parlament w drodze ustaw określa strukturę organizacyjną, kompetencje i zadania sądów oraz trybunałów, ustala, co jest prawnie zabronione, jakie środki karne mogą być zastosowane przez sądy różnych rodzajów i różnych szczebli.
Władzę wykonawczą sprawuje Prezydent RP i Rada Ministrów. Rząd (Rada Ministrów) prowadzi bieżącą politykę państwa i jest właściwy w tym zakresie działania władzy wykonawczej , ponosząc za jej realizację bezpośrednią odpowiedzialność polityczną przed Sejmem. Pomniejszona niewątpliwie została rola Prezydenta, jego uprawnienia mają charakter klasycznych uprawnień wykonawczych, jego rolą nie jest prowadzenie polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa ani też udział w bieżącym kierowaniu państwem. Wypełnia on dwa podstawowe zadania ustrojowe mianowicie: strażnika przestrzegania konstytucji oraz gwaranta suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium.
Władza sądownicza powołana została do oceny prawidłowości stanowienia i stosowania obowiązujących w państwie przepisów prawa oraz podejmowania, w tym zakresie, prawnie wiążących rozstrzygnięć. Jej istota polega zatem na rozpatrywaniu i rozstrzyganiu sporów prawnych zgodnie z Konstytucją i ustawami przez niezawisły podmiot.

Rdzeniem państwa prawnego jest zasada praworządności. Praworządność oznacza przestrzeganie prawa w sferze jego stanowienia i stosowania. Postulat przestrzegania prawa jest kierowany wyłączanie do organów władzy publicznej. Aby państwo mogło zostać uznane za praworządne, wystarczy, że przestrzegają w nim prawa organy władzy państwowej i lokalnej. Wszelkie działania władzy państwowej są prawnie związane, czyli że wszystkie organy władzy publicznej mają obowiązek działania na podstawie i w granicach prawa.
Podstawowym twierdzeniem zasady związania państwa prawem jest teza, że państwo- odmiennie niż obywatel, nie może działać beż upoważnienia normy prawnej, która wskazuje, co wolno danemu organowi władzy, a czego nie. Państwo ogranicza sferę swojej wolności obligując organy do działania tylko i wyłącznie w granicach kompetencji zawartych w normach prawnych. Zupełnie inaczej kieruje się do jednostek, obywatel może czynić wszystko to, co mieści się w granicach nieinterwencji prawnej.
Z istotą państwa prawnego wiąże się także zasada pewności prawa (której elementami są: jawność, stabilność i jasność prawa) i zasada ochrony praw słusznie nabytych (uzyskane raz prawo nie może być odebrane lub w niekorzystny sposób zmodyfikowane).
Ważną cechą państwa prawnego jest oparcie prawa na czytelnych podstawach aksjologicznych oraz konstytucyjne gwarancje praw i wolności i konstytucyjne reguły stanowienia prawa.
Jedną z zasad państwa prawnego jest zasada prymatu prawa stanowionego nad innymi systemami normatywnymi. Zasada prymatu prawa stanowionego ma wyrażać całkowitą autonomiczność systemu prawnego, jego niezależność od innych systemów normatywnych nie będących prawem stanowionym przez państwo. System prawa stanowionego winien wyrażać określone wartości moralne, wartości będące wytworem kultury społeczeństwa, w którym funkcjonuje, przede wszystkim godność człowieka i jego wolność. Listę tych wartości ustala oficjalny prawodawca i umieszcza je w treści prawa stanowionego. W tym wyrażać się powinna autonomiczność systemu prawnego. System normatywny państwa i inne systemy norm społecznych nie mogą w państwie prawa pozostawać wobec siebie w relacji konkurencyjności, rywalizacji.

System prawny w koncepcji prawnego państwa w ujęciu demokratycznym powinien uwzględnić w swej treści wszystkie te wartości, oceny i normy postępowania, które przesądzają o humanistycznej treści. Prymat prawa stanowionego nie powinien oznaczać również niewrażliwości prawa na zmienność reguł i zasad działania społecznego. Pierwszeństwo reguł prawnych nad innymi zasadami i regułami postępowania nie wyklucza także wpływu reguł politycznych i moralnych na tryb stanowienia i stosowania prawa.

Następna zasada ustrojowa państwa prawnego sprowadza się do stworzenia przez państwo w jego porządku prawnym mechanizmów mających zabezpieczyć i gwarantować prawa i wolności obywatelskie. Są one publicznymi prawami podmiotowymi obywateli. Koncepcję tych praw w zarysie, w porządku prawnym każdego państwa formuje konstytucja państwa. Akty normatywne usytuowane niżej jedynie rozwijają konstytucyjną wizję i nie mogą z nią być sprzeczne. Prawa i wolności obywatelskie mają umożliwiać obywatelom ochronę przed bezprawnymi działaniami organów państwowych, mogącymi podejmować działania naruszające strefę chronioną, jak i stanowią zapisy nakładające na państwo obowiązek tworzenia rzeczywistych możliwości, w których te prawa i możliwości mają się realizować. Zapisanie praw i wolności obywatelskich jako podstawowych elementów porządku prawnego państwa jest z jednej strony podkreśleniem ich rangi, znaczenia i politycznej funkcji, z drugiej zaś strony oznacza wyznaczenie granic kompetencji organów państwowych tak w zakresie możliwości ingerowania w problematykę praw i wolności obywatelskich, jak i obowiązki ochrony tych praw, tworzenia warunków urzeczywistnienia się ich. Prawa obywatelskie odpowiednio zapisane i zabezpieczone maja ograniczać działanie organów państwowych, kształtując w praktyce politycznej państwa prawnego właściwy model stosunków władza obywatel. Konstytucyjne określony obszar praw i wolności obywatelskich ma wpływać na uregulowanie prawne w aspekcie współkształtowania norm kompetencyjno - ustrojowych organów państwa, jak i różnego rodzaju instytucjonalnych gwarancji stanowiących ochronę i urzeczywistnienie praw obywatelskich. Porządek prawny państwa, w którym prawo i wolności są należcie sprecyzowane, chronione i urzeczywistniane ma należycie zbudowaną podstawę, z której wynikają pozostałe wartości państwa, które posługuje się formułą państwo prawa.

Konstytucyjne gwarancje praw i wolności pełnią funkcję ochronną. Według tej funkcji, prawa konstytucyjne jednostki mają służyć do jej ochrony przed niedozwoloną ingerencją państwa. Temu celowi służą przede wszystkim tzw. prawa wolnościowe, np. wolność sumienia, poruszania czy wolność słowa oraz prawa polityczne, np. prawo wyborcze, wolność zrzeszania czy zgromadzeń. Z czasem zaczęto podkreślać funkcję instytucjonalną praw i wolności. Wskazywano, że dla realizacji praw człowieka konieczne jest wprowadzenie zinstytucjonalizowanych gwarancji prawnych. Przykładem takich instytucji może być skarga konstytucyjna, zasady prawa wyborczego czy zasady odpowiedzialności karnej wyrażone w Konstytucji.
Koncepcja demokratyczno-funkcjonalna kładzie nacisk na realizację praw służących powyższym celom, np. prawa do informacji. Funkcja socjalna praw jednostki zakłada iż państwo ma obowiązek zagwarantowania jej minimum socjalnego, bez którego korzystanie z wszelkich innych praw jest praktycznie niemożliwe.
Katalog praw jednostki rozpoczyna się od wolności i praw osobistych np. prawo do życia, nietykalność osobista, domniemanie niewinności, wolność sumienia i religii, wolność wypowiedzi itp. Godność człowieka jest podstawą praw i wolności. Prawami politycznymi o szczególnym dla jednostki znaczeniu są ich prawa wyborcze. Możliwość skorzystania przez poszczególnych obywateli z przysługującego im czynnego (możliwość wybierania) i biernego (możliwość bycia wybranym) prawa wyborczego gwarantują prawidłowy sposób wyłaniania przedstawicieli. Ostatnią grupę praw konstytucyjnych stanowią wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Prawem, którego ochronę przewidują wszelkie katalogi praw człowieka jest prawo własności. Ochrona własności jest też jednym z celów działania państwa. Pozostałe prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne są w konstytucji wyrażone w sposób bardzo ogólny np. prawo do zabezpieczenia społecznego prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy i inne.
Bardzo ważną rolę w określeniu konstytucyjnego statusu jednostki mają wyrażone w konstytucji warunki dopuszczalności ograniczenia jej praw. Ustrojodawca wprowadził zasadę, w myśl której wszelkie ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw mogą być ustanowione tylko w ustawie. Oznacza to, że ograniczenie danego prawa może być dokonane wprost przez ustawodawcę lub w pewnych wypadkach przez upoważniony przez niego organ. Przykładowo określenie czynów zabronionych w prawie karnym musi być dokonane w drodze ustawy , natomiast sformułowanie zasad rekrutacji na studia może zostać dokonane w drodze rozporządzenia wydanego w oparciu o odpowiednią ustawową delegacje. W przypadku , gdy ustawa może niektóre kwestie związane z prawnym statusem jednostki delegować do rozporządzeń, delegacja taka i same rozporządzenia musza spełniać szereg warunków, o których mowa w art. 92 Konstytucji . Regulacje dotyczące statusu jednostki wprowadzone aktami podustawowymi zawsze musza mieć ustawowa postawę. Jeżeli ustawodawca nie przewidział możliwości wprowadzenia określonych ograniczeń, są one niedopuszczalne. Praktycznym przejawem powyższej zasady jest wskazanie w każdym indywidualnym, adresowanym do jednostki, rozstrzygnięciu przepisów ustawy, na której jest ono oparte. Samo wprowadzenie ograniczeń praw jednostki w drodze ustawy jest warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym dla ich dopuszczalności. Ograniczenie jest dopuszczalne, jeśli jest konieczne w demokratycznym państwie do ochrony praw innych osób, bezpieczeństwa lub porządku publicznego, zdrowia i moralności publicznej, ochrony środowiska. W państwie demokratycznym dopuszczalne są przede wszystkim ograniczenia konieczne do ochrony wartości, na których opiera się demokratyczne społeczeństwo. Chodzi tu o ograniczenie praw konstytucyjnych dla obrony demokracji przed zagrożeniami ze strony ruchów politycznych, społecznych, zamierzających do wprowadzenia ustroju totalitarnego. Należy podkreślić, że wyliczenie w Konstytucji wartości uzasadniających dopuszczalność ograniczenia praw jednostki ma charakter zamknięty. Oznacza to, iż ograniczeń takich nie można wprowadzić ze względu na wartości w tym przepisie nie wymienione.

Kolejną zasadą demokratycznego państwa prawnego jest zasada prymatu konstytucji i ustaw w systemie źródeł prawa. Oznacza to, najważniejsze materie objęte regulacją prawną państwa prawnego rozstrzygane są przez przedstawicieli narodu, a więc w drodze referendum czy plebiscytu. Współcześnie przyjmuje się zgodnie, że przedstawicielski organ narodu ustanawia regulacje prawne w najważniejszych obszarach życia społecznego, że regulacje te mają rangę konstytucji i ustaw, co w systemie prawnym potwierdza zasadę prymatu konstytucji i ustaw nad innymi aktami normatywnymi tworzącymi system prawa demokratycznego państwa prawa. Zasada ta nie została wprost sformułowana w konstytucjach, lecz wynika bezpośrednio ze społecznej roli jaką ona odgrywa oraz pośrednio z niektórych jej postanowień. Funkcją Konstytucji bowiem jest określenie podstawowych idei, które tworzą fundament politycznego obrazu państwa i pozycji jednostki.

Następną zasadą państwa prawnego są instytucjonalne i proceduralne gwarancje praw podmiotowych obywateli. Prawo może spełniać funkcję organizatora życia społecznego tylko wówczas, gdy istnieją gwarancję jego, że jego postanowienia będą urzeczywistniane, co oznacza, że prawo obowiązywać będzie realnie. Oznacza to przede wszystkim możliwość realizacji przez jednostkę wszystkich zdeklarowanych jej przez prawo przedmiotowe uprawnień oraz wolności. Aby tak się działo, prawodawca winien w system prawny wkomponować szereg reguł proceduralnych stanowiących zabezpieczenie przyznanych jednostce praw podmiotowych, gdyż tylko one mogą gwarantować sytuację prawną obywatela. Zarówno gwarancje proceduralne jak i instytucjonalne wynikają z istoty demokracji. Do nich bowiem zwykło się zaliczać takie zasady demokratycznego ustroju jak: podział władz, wolne i powszechne wybory władz, niezawisłość sądów, odpowiedzialność urzędników za naruszanie prawa, ochrona prawna praw nabytych przez obywateli, nie działanie prawa wstecz ( poza tymi normami, które przyznają obywatelom uprawnienia ) itp.
Poza tymi elementami stanowiącymi swoisty dekalog zasad działania państwa demokratycznego, możemy mówić o funkcjonowaniu w jego strukturach pewnych instytucji stojących na staży i ochraniających prawa jednostki. Należą do nich działania :
· Trybunału Konstytucyjnego – instytucji badającej zgodność ustaw z Konstytucją i zgodność innych aktów prawnych z ustawami,
· Rzecznika Praw Obywatelskich strzegącego praw i wolności obywateli określonych w Konstytucji i innych przepisach prawa, sądownictwa administracyjnego, rozpatrującego sprawy poszczególnych obywateli zakończone prawomocnymi decyzjami organów administracyjnych pod kątem naruszenia przez te organy prawa obowiązującego.

W takim znaczeniu państwo prawne to państwo rządzone przez prawo, w którym prawo stoi ponad państwem, a podstawową metodą władczą są rządy prawa, a nie ludu. Oznacza to związanie władzy państwowej prawem. Zobowiązana jest ona respektować prawo, które sama ustanowiła, zarówno w sferze stanowienia, jak i stosowania. Organy państwowe stosujące prawo rozstrzygają każdą indywidualną sprawę wyłącznie na podstawie norm ogólnych i abstrakcyjnych. Do instytucjonalnych gwarancji praworządności należy zasada odpowiedzialności za szkody wyrządzone obywatelom przez funkcjonariuszy państwowych oraz nieskrępowane prawo dostępu obywatela do sądu, także w stanach nadzwyczajnych. Związanie państwa prawem jest zatem formalną stroną państwa prawa w rozumieniu materialnym, tj. demokratycznego państwa prawnego.
Z konstytucyjnych reguł stanowienia prawa w państwie prawa ważne miejsce zajmuje zasada jawności prawa. Nie istnieje legalna definicja jawności. Przyjmuje się, że jawność oznacza stan względnie swobodnego dostępu obywateli do informacji będących w dyspozycji organów władzy publicznej oraz tych podmiotów, które wykonują funkcje władzy publicznej, stan wglądu w sprawy własne, a więc indywidualne i sprawy społeczne, a więc państwowe, lokalne, regionalne. Pojęcie informacji również nie zostało prawnie zdefiniowane. Zasada jawności ma charakter instrumentalny i służy realizacji prawa obywatela do informacji. Korelatem prawa obywatela jest obowiązek informacyjny organów władzy publicznej. Konstytucyjne prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z wyborów powszechnych, przede wszystkim wstęp na posiedzenia rad gmin, powiatów i sejmików wojewódzkich.
Ograniczenie obywatelskiego prawa do uzyskiwania informacji może nastąpić wyłącznie na podstawie ustawy i wyłącznie ze względu na ochronę wolności i praw innych osób oraz podmiotów gospodarczych, ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego Państwa.

Zasada nie działania prawa wstecz oraz vacatio legis wprowadzana jest po to, ażeby chronić dobra osobiste obywateli oraz dać im niezbędny czas na zapoznanie się z modyfikacjami prawa i konsekwencjami jakie one niosą. Zakaz stosowania prawa wstecz wywodzi się z artykułu 2 Konstytucji. Treścią zasady lex retro non agit jest zakaz działania wstecz przepisów prawnych kształtujących prawa i obowiązki obywateli, jeżeli to prowadzi lub może prowadzić do pogorszenia ich sytuacji prawnej w stosunku do stanu poprzedniego.
Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego (m.in. K.15/92, P. 2/92) zasada niedziałania prawa wstecz stanowi podstawę porządku prawnego. Kształtuje zasadę zaufania obywateli do państwa oraz stanowionego przez niego prawa. U podstaw tej zasady leży wyrażona w art. 2 Konstytucji zasada demokratycznego państwa prawnego z uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 grudnia 1997 r., sygn. akt K 22/96, OTK 1997/5-6/71).
Zakaz wstecznego stosowania prawa nie ma charakteru absolutnego. Ustawodawca może przewidywać, że ustawa będzie stwarzać reżim prawny (będzie stosowana) do sytuacji (zdarzeń i ich prawnych konsekwencji) istniejącej przed dniem wejścia jej w życie. Jednakże nigdy stosowanie retroaktywne prawa nie może być wynikiem interpretacji. Zawsze musi to być wyraźna wypowiedź ustawodawcy, że konkretne przepisy mają moc wsteczną. Inaczej mówiąc, przełamanie zasady lex retro non agit musi być jasno wypowiedziane w samej ustawie. Nie może być to rezultat wnioskowania czy domniemania istnienia wyjątku od zasady. Przełamanie zakazu retroaktywności musi wynikać w sposób nie nasuwający wątpliwości z ustawy (wyraźne wysłowienie nakazu wstecznego stosowania prawa).

Równość wobec prawa, zasada konstytucyjna nakazująca, aby prawo traktowało w podobny sposób osoby znajdujące się w podobnej sytuacji. Konstytucja RP zakazuje w szczególności naruszania równości (dyskryminowania lub uprzywilejowania) ze względu na płeć, urodzenie, wykształcenie, zawód, narodowość, rasę, wyznanie i pochodzenie społeczne.Prawne zróżnicowanie sytuacji obywateli jest niedopuszczalne, zwłaszcza gdy sprzeciwia się temu zasada niesprawiedliwości społecznej. Od równości wobec prawa należy odróżnić równość w prawie, nakazującą ukształtowanie treści prawa w sposób wykluczający nieuzasadnioną dyskryminację lub uprzywilejowanie.

Zasadę prawa do sądu wprowadza się w doktrynie i orzecznictwie z zasady demokratycznego państwa prawnego. Obecnie jej prawnym wyrazem jest przepis Konstytucji stanowiący, ze każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Prawo do sądu jest prawem powszechnym i generalnym. Służy do uruchomienia postępowania przed każdym sądem, powszechnym i administracyjnym, lub uczestniczenia w takim postępowaniu. Istotnym uzupełnieniem jest kolejny przepis Konstytucji stanowiący, że ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych praw i wolności.
Rozwinięciem tej zasady jest przepis stanowiący, że Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne sądy administracyjne sprawują w zakresie określonym w ustawie kontrolę działalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej. Na płaszczyźnie prawa administracyjnego „prawo do sądu” sprawia, że w wyniku realizowania publicznego prawa podmiotowego przysługującego „każdemu”, czyj interes prawny został naruszony, działalność administracji publicznej zostaje poddana kontroli niezależnego od tej administracji, bezstronnego i niezawisłego sadu administracyjnego. Prawo do sądu nabiera w tym zakresie szczególnego znaczenia, gdy zważy się zwłaszcza na wielość norm materialnego prawa administracyjnego, na autorytatywność działania administracji publicznej, na nierównorzędność stron stosunków administracyjnoprawnych.
Zasada prawa do sądu rozpatrywana też bywa w kontekście idei sprawiedliwości proceduralnej, rozumianej jako zespół zasad – standardów, wyznaczonych przez przepisy obowiązujące i określanej mianem „prawa do sprawiedliwego procesu sądowego”. Prawo to definiowane jest jako prawo każdej jednostki ludzkiej do korzystania z ochrony swoich praw podmiotowych na drodze postępowania sądowego, w którym przestrzegane są odpowiednie gwarancje proceduralne”.
Kontrola sądowa działania administracji stanowi tradycyjną formę ochrony obiektywnego (przedmiotowego) porządku prawnego i ochrony publicznych praw podmiotowych – przede wszystkim w stosunkach pomiędzy administracją a obywatelami. Kontrola ta jest sprawowana – bezpośrednio lub pośrednio – przez wyodrębnione sądy administracyjne lub sądy powszechne. Sądownictwo administracyjne odróżnia od sądownictwa powszechnego jego cel. Jest nim kontrola aktów i działań (czynności) organów administracji, dokonywana z punktu widzenia zgodności z prawem. Określano sądownictwo administracyjne jako te urządzenia, które mają na celu zabezpieczenie jednostki przed nadużyciami administracji. Sądy administracyjne badają wyłącznie aspekty prawne działania administracji, nigdy celowościowe. Kontrola ta prowadzi do uchylenia aktu sprzecznego z prawem w razie uwzględnienia skargi, do oddalenia skargi, gdy nie stwierdzono niezgodności aktu (działania) administracji z prawem, albo do odrzucenia skargi ze względów formalnych. Kasacyjny model orzecznictwa sądów administracyjnych determinuje zakres i charakter sprawowanej przez nie kontroli i wyklucza możliwość sprawowania administracji czy jej zastępowania poprzez merytoryczne orzekanie – chodzi tu o unikanie tzw. podwójnej administracji.
Model kontroli sądowej administracji sprawowanej przez sady powszechne opiera się na odmiennej zasadzie, sądy te mają bowiem kompetencje do rozpatrywania sprawy merytorycznie i orzekania co do jej istoty.
W polskim modelu sądowej kontroli nad administracją sądy powszechne wyjątkowo sprawują taką kontrolę bezpośrednio, najczęściej kontrola ta ma charakter pośredni.