Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne powiatu janoweskiego

Zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne powiatu janowskiego

Po odzyskaniu niepodległości w 1919 roku, powiat janowski zmniejszył się do powierzchni 1783 km2, w jego skład wchodziły dwie gminy miejskie: Janów i Kraśnik oraz 14 gmin kastralnych: Chrzanów, Kawęczyn, Modliborzyce, Zakrzówek, Wilkołaz, Potok Wielki, Urzędów, Zaklików, Brzozówka, Gościeradów, Annopol, Kosin, Trzydnik i Dzierzkowice. Zakłady przemysłowe zostały zburzone lub zbombardowane.
W powiecie działały dwa browary, garbarnia, olejarnia I fabryka marmolady. Janów należał do najsilniej rozwiniętych ośrodków włókiennictwa w województwie lubelskim. Rozwijało się rzemiosło, istniały cechy murarzy, cieśli, stolarzy, wędliniarzy, rzeźników, rymarzy i garbarzy.
Dorobek dwudziestolecia międzywojennego zniweczył wybuch II wojny światowej. Podczas bombardowania w Janowie zginęło wiele osób i zniszczeniu uległy liczne budynki. W Janowie i okolicznych wsiach działał ruch oporu, wojska okupanta nieustannie atakowane były przez partyzantów. Dlatego w 1942 roku Niemcy przenieśli stolicę powiatu do Kraśnika, a w Janowie utworzono filię starostwa tzw. ?landkomissariat?. Wojna spowodowała zniszczenie i wyludnienie miasta. Ludzie emigrowali w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Z ponad 7 tysięcy mieszkańców pozostało niespełna 4 tysiące. Po wojnie Janów Lubelski pozostał w granicach powiatu kraśnickiego.
W 1999 roku po reformie administracyjnej, Janów ponownie zyskał rangę powiatu. Obecnie powiat zajmuje powierzchnię 875 km2. Tworzy go siedem gmin: Batorz, Chrzanów, Dzwola, Godziszów, Janów Lubelski, Modliborzyce i Potok Wielki.
W najbliższym czasie planowany jest rozwój i modernizacja infrastruktury drogowej, budowa krytej pływalni oraz drugi etap rozbudowy Liceum Ogólnokształcącego im. Bohaterów Porytowego Wzgórza w Janowie Lubelskim. Przewiduje się również rozwój: turystyki, agroturystyki i rekreacji, rolnictwa specjalistycznego - produkcja zdrowej żywności, działalności produkcyjnej, handlowej i usługowej. Działania te mają na celu poprawę jakości życia ludności zamieszkującej powiat.

Infrastruktura powiatu janowskiego

Janów Lubelski położony jest na przecięciu dwóch dróg krajowych: drogi krajowej Nr 19 Białystok ? Rzeszów, która do roku 2013 ma stać się drogą ekspresową oraz drogi krajowej Nr 74 Piotrków Trybunalski ? Zosin (przejście graniczne z Ukrainą).
Bezpośrednie położenie przy drogach krajowych sprawia, iż Janów Lubelski ma bardzo dobre połączenia komunikacyjne z największymi miastami regionu: Lublinem, Rzeszowem, Zamościem oraz Krakowem i Warszawą.
Odległości do wybranych ośrodków miejskich:
? Lublin (77 km),
? Rzeszów (89 km),
? Zamość (67 km),
? Kraków (250 km),
? Warszawa (236 km)
Odległość do przejść granicznych:
? Ukraina ? Hrebenne (126 km), Zosin (135 km)
? Białoruś ? Terespol (238 km)
? Słowacja - Barwinek (179 km)
Odległość do portów lotniczych:
? Rzeszów ? Jasionka (79 km),
? Kraków ? Balice (266 km),
? Warszawa ? Okęcie (242 km)

Baza gastronomiczna i noclegowa powiatu janowskiego

Ze względu na to, że region ten staje się coraz bardziej atrakcyjny powstała szeroko rozwinięta baza noclegowa i żywieniowa. Miejsca noclegowe posiada Ośrodek Sportu i Rekreacji "Zalew" położony nad akwenem wodnym. Posiada 180 miejsc w domkach campingowych 3, 4 osobowych oraz pokoje 2, 3, 4 osobowe. W pobliżu "Zalewu" znajdował się także hotel ??Flisak??, niestety spłonął w 2006r. W centrum miasta można zatrzymać się w hotelu "Myśliwska", lub na terenie osiedla leśnego w hotelu "Leśny" czy w hotelu ??Duo??

Baza gastronomiczna jest również atrakcyjna i każdy może wybrać coś dla siebie. OSiR prowadzi żywienie zbiorowe i indywidualne, organizuje przyjęcia, bankiety, ogniska - zgodnie z życzeniem klienta.
Gastronomia to również kawiarnie np.: "Old Gate Cafe", "Maxim", "Pub", "Smerf", "U Dżeka", "King", jak również wiele mniejszych pizzerii.

Z racji rozwijającej się turystyki, dla osób odwiedzających "Lasy Janowskie" zbudowano kilkanaście zadaszeń, parkingów śródleśnych oraz miejsc wypoczynku. Miejsca te są, lub będą sukcesywnie ulepszane, zaopatrywane w informacje w postaci map, porządkowane pod względem estetycznym i sanitarnym.

Dogodny dojazd do wiosek i osad, gościnność i życzliwość ich mieszkańców, zachowanie dawnych zwyczajów i obrzędów, stworzyły duże możliwości dla rozwoju agroturystyki. Okoliczne wioski Janowa mają walory turystyczne i przyrodnicze. Jest tu malowniczy i urozmaicony krajobraz. Dużym atutem okolicznych wsi jest budownictwo, które charakterem nawiązuje do tradycyjnego wiejskiego stylu, a jednocześnie spełnia wszystkie warunki estetyczne i sanitarne. W gospodarstwach, które zajmują się przyjmowaniem letników gospodarze specjalnie dla gości ( głównie dzieci ) utrzymują takie zwierzęta jak: kozy, króliki, kuce i inne.

Duże znaczenie w agroturystyce ma wieś Momoty Górne. Jest to wspaniałe miejsce dla miłośników wędkarstwa, są tu liczne stawy, w których można złowić okazałego karpia. Ponieważ wieś otoczona jest lasami można zaobserwować wiele gatunków ptaków, owadów, zbierać zioła i rośliny. Poza tym znajdują się tu pamiątki historyczne i zabytki. Wieczorem można spędzić czas w miejscowej kawiarence. Ponadto letnicy mogą liczyć na zdrowe, wiejskie, dietetyczne jedzenie przygotowywane w tradycyjny sposób przez gospodarzy.



Druga ważną w agroturystyce wsią jest Szklarnia. Znajduje się tutaj ostoja konika biłgorajskiego, która jest wielką atrakcją dla turystów. Poza tym Letnicy znajdą tu ciszę, spokój, piękno przyrody i wymarzony wypoczynek. Agroturystyka w tym regionie ma bardzo duże możliwości rozwoju, a jej głównymi czynnikami są walory turystyczne i przyrodnicze.

Ośrodek narciarski w Batorzu
Stok zadebiutował pod koniec 2005 roku. Obecnie stok został przeprofilowany i podwyższony o 10 metrów, tworząc na szczycie wzniesienia platformę, z której będą ruszać narciarze na liczącą ok.480 metrów trasę i szerokości stoku 85?120 m lub blisko 800-metrową trasę widokową przez las.
.
Stok posiada 4 wyciągi talerzowe, armatki śnieżne, sztuczne oświetlenie, co gwarantuje szosowanie w komfortowych warunkach do późnych godzin nocnych, jest ratrakowany oraz nagłośniony. Najmłodsi amatorzy sportów zimowych mogą bezpłatnie i bezpiecznie szkolić swoje umiejętności na oślej łączce, zaopatrzonej w wyciąg dla dzieci. Przy stoku znajduje się wypożyczalnia sprzętu narciarskiego wraz z serwisem, a w weekendy można skorzystać z porad i pomocy wykwalifikowanych instruktorów.

Ośrodek posiada bogate zaplecze gastronomiczne. Funkcjonuje bar serwujący ciepłe posiłki, grzane piwo, potrawy z grilla. Dysponuje również nowoczesnymi toaletami, przystosowanymi dla osób niepełnosprawnych oraz bezpłatnym parkingiem, mieszczącym 500 aut, zlokalizowanym tuż przy stoku. Piękne okolice Batorza sprzyjają organizacji kuligów z licznymi atrakcjami, imprez masowych dla zakładów pracy, wycieczek szkolnych ale także wszystkich zainteresowanych. I wszystko to w bardzo konkurencyjnych cenach.

Piesze szlaki turystyczne powiatu janowskiego

Szlaki turystyczne są znakowane w celu ułatwienia turystom dotarcia do najciekawszych miejsc regionu. Szlaki lądowe wykorzystują biegnące w terenie drogi i ścieżki, szlaki wodne przebiegają zaś przez spławne akweny i cieki wodne. Ze względów historycznych większość szlaków w Polsce ma oznakowanie zgodne z instrukcją znakowania szlaków turystycznych PTTK.
Znakowanym szlakom turystycznym może towarzyszyć odpowiednia infrastruktura turystyczna: tablice z opisem szlaku, czasami przejścia itp., miejsca do odpoczynku i ochrony przez złymi warunkami atmosferycznymi.

Szlak Walk Partyzanckich, czerwony, długość na terenie powiatu 40 km

Prowadzi przez kompleks Lasów Janowskich i Lipskich, pozwala poznać najważniejsze miejsca związane z akcjami ?Sturmwind I" i ?Sturmwind II", liczne miejsca pamięci narodowej i najciekawsze przyrodniczo fragmenty wielkich kompleksów leśnych, rezerwaty przyrody: ?Imielty Ług", ?Lasy Janowskie", ?Szklarnia".

Szlak Łącznikowy Batorz Porytowe Wzgórze, żółty, długośc 40 km

Batorz, kopiec "Lelewela" Borelowskiego - Batorz - Antolin - Wierzchowiska - Bilsko - Janów Lubelski - uroczysko Kruczek - "Cegielnia" - rezerwat "Szklarnia" - Porytowe Wzgórze
Szlak prowadzi przez miejsca związane z Powstaniem Styczniowym 1863 r. do miejsca największej bitwy partyzanckiej II wojny światowej na ziemiach polskich, z Roztocza Zachodniego do Lasów Lubelskich.

Szlak - odcinek Centralnego szlaku Roztocza, niebieski, długość 30 km

Prowadzi krawędzią Roztocza przez tereny o bardzo urozmaiconej rzeźbie. Od Batorza szlak prowadzi obok kopca Marcina Borelowskiego "Lelewela" (Powstanie Styczniowe 1863 r.), bukowym lasem, malowniczymi jarami. Po powodzi w sierpniu 1999 r. ziemia odsłoniła miejsca bardzo ciekawe geologiczne.

Oprócz szlaków znaczonych w powiecie janowskim sa także nieoznaczone szlaki piesze, przebiegające przez bardzo ciekawe przyrodniczo i kulturoznawczo obszary Lasów Janowskich.
? Zaklików - Maliniec - Bania - bagno Imielty Ług - Łążek Garncarski - Łążek Ordynacki - bez znaków, długość 28 km
Jeden z najciekawszych przyrodniczo szlaków w Lasach Janowskich. Na trasie tokowisko głuszców i cietrzewi, ostoje ptactwa na wielkich kompleksach stawów otoczonych lasami, niezwykle interesujące bagno - rezerwat Imielty Ług - z wielką ostoją zwierzyny m.in. stado łosi, sarna, jeleń, dzik, ryś, wilk. Gnieździ się tu żuraw, bocian czarny oraz wiele ptaków drapieżnych, a wśród borów bagiennych znajdują się tokowiska głuszca.
? Janów Lubelski - Ruda - Kalenne - Krasownie - Gwizdów - Świdry - Kochany - Lipowiec - Jastkowice - Brandwica - na terenie powiatu długość szlaku 19 km, znaczony niewymiarowo kolorem niebieskim na potrzeby rajdu Przewodników PT TK Borelowskiego "Lelewela". Szlak planowany do oznakowania.
Szlak przecina zachodnią część Lasów Lipskich. Na trasie wiele miejsc związanych z dramatycznymi wydarzeniami z okresu II wojny światowej oraz interesujące uroczyska leśne - tokowiska głuszców, ostoje zwierzyny i ptactwa, rezerwat "Jastkowice". Szlak można podzielić na dwie części, z punktem etapowym w Gwizdowie. Trasa nadaje się do wycieczek rowerowych i narciarskich.
? Modliborzyce - Majdan - Świnki - Kalenne - Łążek Ordynacki - długość szlaku 20 km
Od urozmaiconej krajobrazowo krawędzi Wyżyny Lubelskiej szlak prowadzi na południe przez Lasy Lipskie na Równinie Puszczańskiej pośród różnorodnych zespołów pięknego boru. Daje okazję poznania małych puszczańskich wiosek oraz ośrodka garncarstwa na skraju puszczy - Łążka Garncarskiego.

? Janów Lubelski - Flisy - Porytowe Wzgórze - długość 10,5 km
Szlak prezentuje miasto Janów Lubelski i prowadzi starym traktem tzw. carskim przez sosnowe bory Lasów Janowskich (na południe od miasta). Trasa nadaje się na wycieczkę rowerową i narty śladowe.

Szlaki rowerowe powiatu janowskiego
Szlak rowerowy - trasa wycieczkowa dla rowerzystów, oznaczona specjalnymi symbolami wyznaczającymi jej przebieg i ułatwiającymi odnalezienie właściwej drogi. Zgodnie z normami znakowania PTTK, szlaki rowerowe oznaczone są białymi kwadratami z czarnym symbolem roweru i paskiem koloru szlaku (szlaki krajowe), lub numerem szlaku (szlaki międzynarodowe). Można jednak spotkać w terenie oznaczenia nie trzymające się tych norm (zwłaszcza starsze szlaki) np. biały kwadrat z symbolem roweru w kolorze szlaku.

Okrężny szlak rowerowy dookoła powiatu janowskiego, zielony, długość 161 km
Janów Lubelski, Porytowe Wzgórze, Momoty, Kiszki, Ujście, Szewce, Boreczki, Kocudza, Dzwola, Łada, Chrzanów, Otocz, Zdziłowice, Batorz, Błażek, Piłatka, Antolin, Wierzchowiska, Wolica, Modliborzyce, Stojeszyn, Potoczek, Łysaków, Maliniec, Osówka, Świdry, Gwizdów, Kopczańska Góra, Łążek Garncarski, Przymiarki, Kruczek, Janów Lubelski

Prowadzi przez Kotlinę Sandomierską, krawędź Roztocza Zachodniego i Wyżynę Lubelską. Wędrówka tym szlakiem pozwala poznać najpiękniejsze tereny leśne, miejsca związane z wydarzeniami historycznymi, spędzić czas z dala od zgiełku, w małych śródleśnych miejscowościach i wsiach agroturystycznych.

I Szlak glinianych garnków - długość 15 km
Janów Lubelski, Ruda, Łążek Garncarski
Trasa biegnie wzdłuż doliny rzeki Białka do ośrodka rzemiosła ludowego - Łążek Garncarski.
II Wyprawa do leśnego skarbca - długość 52 km
Janów Lubelski, Kruczek, Porytowe Wzgórze, Szewce, Ujście, Kiszki, Momoty Górne, Momoty Dolne, Łążek Ordynacki, Szklarnia, Janów Lubelski
Leśny Skarbiec, prowadzi przez najciekawsze miejsca Lasów Janowskich o dużych walorach historycznych i krajobrazowych, mijając śródleśne wioski agroturystyczne.

Turystyka wodna powiatu janowskiego

Największą atrakcję w kontekście rekreacyjno - wypoczynkowym stanowi zalew (sztuczny zbiornik wodny) o powierzchni 40 ha. Zbiornik ten zlokalizowany jest w Janowie Lubelskim. Zalew zasilany jest wodą ze źródliska w Stokach. Jakość wody pod względem fizyko-chemicznym, jak i bakteriologicznym odpowiada I klasie czystości wód powierzchniowych. Jednak okresowo obserwowane są na nim zakwity wody. Stąd też konieczna jest kompleksowa gospodarka wodno-ściekowa w rejonie zalewu. Urząd Miasta i Gminy Janów Lubelski uzyskał grant europejski na remont istniejącego zbiornika wodnego oraz wybudowanie niezbędnej infrastruktury turystycznej (sieci kanalizacyjne, deszczowe, melioracyjne) wokół zbiornika i zabytkowej części miasta.
Wokół zalewu rozmieszczone są ośrodki wypoczynkowe. Znajdują się tu również działające w sezonie : dobrze wyposażone pole campingowe, sklepy, kawiarnie, poczta, posterunek policji, wypożyczalnia rowerów i sprzętu pływającego.


Czyste, niczym nieskażone środowisko i obcowanie z przyrodą, daje gwarancję wspaniałego pobytu.
Ośrodek Sportu i Rekreacji "ZALEW". położony jest w otulinie Parku Krajobrazowego "Lasy Janowskie". Tereny rekreacyjne oraz urokliwe zakątki przyrody sprawiają, że pobyt będzie dla odwiedzających miejsce to turystów przyjemny i pozostawi wiele miłych wspomnień.

Ośrodek Sportu i Rekreacji "ZALEW" posiada do zaoferowania:
? 180 miejsc noclegowych w pomieszczeniach 2, 3 i 4 osobowych z łazienką, natryskiem i sanitariatem,
? stołówkę na 130 miejsc,2 świetlice
? dogodnie położone i dobrze zorganizowane pole kempingowe (pełny węzeł sanitarny, natrysk, wpięcia elektryczne),
? boiska do piłki koszykowej, nożnej, siatkowej, siatkówki plażowej,
? profesjonalną ścieżkę zdrowia,
? wypożyczalnię sprzętu wodnego i rowerów górskich,
? kąpieliska strzeżone, czyste plaże
? zaciszne i urokliwe miejsca na ogniska i grilla,
? posterunki: WOPR, Straży Miejskiej i Policji

Przez teren ośrodka przebiegają dwa szlaki turystyczne oraz są wyprowadzone z Ośrodka na wyspie dwie ścieżki rowerowe.

Ośrodek Sportu i Rekreacji "ZALEW" posiada kartę kwalifikacyjną obiektu (terenu) kolonijno-wypoczynkowego, zatwierdzaną przed każdym sezonem przez SANEPID i właściwe KOiW. Na bieżąco prowadzone są badania epidemiologiczne wody w zbiorniku oraz sprawdzany jest teren pod względem higieniczno-sanitarnym.
Turystyka konna

Turystyka konna od kilkunastu lat przeżywa renesans i staje się nie tylko sposobem na aktywny wypoczynek, ale i pomysłem na dochodową działalność gospodarczą. Okazuje się bowiem, że w ofercie wypoczynkowej tworzonej pod oczekiwania współczesnego turysty nie może zabraknąć jazdy konnej. Szczególnie korzystne warunki do uprawiania turystyki konnej znajdują się w powiecie janowskim

Ośrodek Hipoterapia "Karino" zajmujący się nauką jazdy konnej, jazdą rekreacyjną, hipoterapią, organizacją rajdów, wycieczek krajoznawczych, zimą kuligów.

O zdrowotnych walorach jazdy konnej ok. 2000 lat temu pisał Hipokrates, który zauważył w niej metodę pobudzenia funkcji organizmu i łagodzenia schorzeń. Ale dopiero współcześnie hipoterapię zaczęło łączyć z koniem jako najbardziej predestynowanym do rehabilitacji i profilaktyki leczniczej. Łagodne usposobienie, cierpliwość i rozwaga koni umożliwia szybkie i trwałe efekty walki z różnego rodzaju niedyspozycjami psychofizycznymi zarówno dzieci, jak i dorosłych.


Z uwagi na swoje rozliczne walory coraz częściej wykorzystywany jest do uatrakcyjniania oferty turystycznej. Przy jego pomocy i z jego udziałem można bowiem poznawać tajniki jazdy konnej, penetrować teren częstokroć niedostępny dla innych środków lokomocji, zażywać przejażdżki bryczką czy wozem traperskim, zimą zaś saniami.

Trasa promocji turystyki rowerowej terenowej

Cel ogólny projektu:
? utworzenie i promocja nowego unikatowego produktu turystyki, obejmujący tereny powiatu janowskiego oraz obszar Lasów Janowskich skierowany dla pasjonatów kolarstwa terenowego.

Cele bezpośrednie projektu:
? promocja terenowej turystyki rowerowej na obszarze objętym projektem poprzez utworzenie tras rowerowych na obszarze powiatu janowskiego,
? podniesienie poziomu atrakcyjności turystycznej miejscowości położonych na terenie powiatu janowskiego oraz obszaru lasów janowskich,
? opracowanie wspólnej strategii działania samorządów i podmiotów branży turystycznej w zakresie obsługi prężnie rozwijającego się ruchu turystyki kwalifikowanej ? kolarstwa terenowego w różnych jego odmianach;
? przygotowanie kompleksowej oferty aktywnego wypoczynku dla kolarza i umożliwienie korzystania z niej potencjalnym klientom z całej Europy;
? organizacja popularnych ogólnodostępnych imprez w kolarstwie terenowym w trakcie których nastąpi bezpośredni kontakt z nowym produktem turystycznym.
Założenia:
? Trasy kolarstwa terenowego MTB wytyczone zostały jako propozycje 10 tras umożliwiających odbycie wycieczek na rowerze górskim na obszarze powiatu janowskiego i Lasów Janowskich.
? Trasy rozpoczynają się i kończą na terenie powiatu janowskiego, w miejscach "przyjaznych" zmotoryzowanym turystom, np. tam gdzie można zaparkować samochód, skorzystać z noclegu, wyżywienia itp.
? Przebieg tras bezpośrednio nawiązuje do lokalizacji na terenie powiatu janowskiego 12 obiektów bazy turystycznej świadczących 10% rabat posiadaczom Rowerowej Karty Rabatowej. Miejsca te nazwiemy Przyjaznymi Rowerzyście
? Łączna długość tras wynosi prawie 216 km (nie licząc wariantów). Mają one różną długość i różny stopień trudności, dla mniej i bardziej zaawansowanych rowerzystów, dystanse od kilkukilometrowych (wycieczka 1 godz.) po maratońskie (6 godz.).
? Trasy przebiegają w większości przez teren powiatu janowskiego, przez najciekawsze turystycznie miejsca w powiecie i okolicach z wykorzystaniem naturalnych ścieżek, chodników i dróg leśnych, z jak najmniejszym wykorzystywaniem dróg publicznych (tylko jako konieczność).
? Trasy stanowią autorskie opracowanie całości jako sieci, wzajemnie się uzupełniające, umożliwiające pokonywanie różnych wariantów, skrótów, wydłużeń itp.
? Przebieg tras uwzględnia naturalne ukształtowanie terenu w celu nadania im wymiaru sportowego, umożliwiającego np. organizację zawodów z cyklu bike maraton lub xc na różnych dystansach.
? Trasy będą prowadzić wyłącznie po istniejących trasach rowerowych lub drogach i ścieżkach wykorzystywanych na co dzień przez turystów i mieszkańców danego terenu. Nie ma ingerencji w tereny, gdzie obowiązuje zakaz wjazdu rowerem lub jakiekolwiek ograniczenie dla turystyki rowerowej.
? Podstawą orientacji w terenie jest wykorzystanie urządzeń nawigacyjnych GPS, dokładne zaznajomienie się z mapą i przebiegiem trasy w terenie, opisem tekstowym. Dodatkową pomocą służą zamontowane tablice z mapami w miejscach startu.
? Propozycje wycieczek przebiegają przez tereny będące własnością publiczną: powiatu, Lasów Państwowych, w niewielkim stopniu prywatną. Użytkownik tras, jako gość na cudzym terenie, powinien stosować zasady Kodeksu Dobrego Rowerzysty oraz bezwzględnie przestrzegać przepisów ruchu drogowego.

Planowana trasa kolarstwa terenowego

Projekt pod nazwą "Powiat janowski przyjazny rowerzyście - etap 1" realizowany jest przy współudziale środków Unii Europejskiej i budżetu państwa w ramach Programu Inicjatywy Wspólnotowej Fundusz Mikroprojektów na obszarze powiatu janowskiego.


Literatura:
? http://www.janowlubelski.pl/turystyka/turystyka.htm
? http://www.osirjanow.pl/
? http://www.janowlubelski.pl/005_gp.htm
? Lasy Janowskie - Nadleśnictwo Janów Lubelski . Tadeusz Komierzyński, Andrzej Wediuk .
? Roztocze Polskie, Puszcza Solska i Lasy Janowskie : przewodnik turystyczny Artur Pawłowski . - Warszawa 1997: Wydawnictwo Stanisław Kryciński .
?

Izabela Biała
II r. TiR 1a