„To nie ludzie się zmieniają lecz czasy, w których przyszło im żyć”. Potwierdź lub zaprzecz na podstawie literatury wybranych, następujących po sobie epok.

Konspekt wypowiedzi :

I.WSTĘP

> Ludzie z biegiem czasu się zmieniają , ich poglądy ulegają przeobrażeniu. Czasy się zmieniają, a wraz z nimi mentalność człowieka.
> Ogólne mówienie o epokach literackich zawsze niesie ze sobą niebezpieczeństwo myślenia stereotypami. Z drugiej jednak strony patrzenie z dystansu pozwala nam na dostrzeganie nie tylko różnic, ale i kierunków, w których podąża myśl i świadomość danej epoki.

II ROZWINIĘCIE

1.Nazwa i jej geneza.

a) OŚWIECENIE
- nazwa powstała w Niemczech (Aufklrung) ;
- w Anglii wiek XVIII nazwano „wiekiem rozumu”;
- we Francji „wiekiem światła” lub „wiekiem filozofów”.

b) ROMANTYZM
- termin ten pojawił się w latach 20 XIX w. nie tylko jako określenie epoki , ale także jako nazwa prądu umysłowego , kulturalnego i literackiego, doktryny ideologicznej, postawy życiowej oraz obyczajów, stylu bycia i sposobu wyrażania uczuć.
- Wcześniej, od XVIII w. używano formy przymiotnika „romantyczny” dla nazwania cech, wywodzących się od słowa „romans”( średniowiecznej opowieści awanturniczo - miłosnej)

c) POZYTYWIZM
- nazwa epoki i jednocześnie nurtu światopoglądowo - filozoficznego pochodzi od tytułu dzieła Augusta Comte`a , od „Wykładów filozofii pozytywnej” .
- pozytywny- w ujęciu Comte`a oznacza:
* pewny
* użyteczny
* względny

2. Chronologia.

a)Oświecenie:
- Europa: XVIII w. i początek XIX w.
- Polska: od lat 40 XVIII w. do roku 1822

b) Romantyzm:
- Europa: poł. XVII w. Umowny początek: 1800 r. -do końca lat 40 XIX wieku.
- Polska: 1822 r. -1863

c) Pozytywizm:
- Europa: 1850- 1880
- Polska: 1864 1890

3. Najbardziej charakterystyczne pojęcia i hasła.

a)Oświecenie:
- Racjonalizm: Rozum jest najlepszym sposobem poznania;
- Empiryzm: doświadczenie jest tym jedynym źródłem poznania; empiryzm stał się źródłem zakwestionowania nauk religijnych, dotyczących Boga. Powstały tym samym nowe poglądy religijne:
# Deizm: pogląd, który uznawał istnienie Boga, nie uznając zaś boskiej ingerencji w sprawy świata.
# Ateizm: postawa odrzucająca w ogóle istnienie Boga.
- Sensualizm :zmysły są źródłem poznania świata.
- Krytycyzm :postawa nieufna wobec zastanej rzeczywistości. .

b)Romantyzm:
- Irracjonalizm: pogląd przeciwstawny wobec racjonalizmu; istota poznania leży w środkach pozarozumowych, takich jak instynkt, intuicja czy wiara.
- Mistycyzm: postawa zakładająca możliwość duchowego kontaktu człowieka z bóstwem za pomocą widzenia, wizji, snu. To także wiara w to, że każda rzecz ma całkiem inny, niewidzialny wymiar.
- Historyzm :zainteresowanie historią i czerpanie z niej inspiracji „Konrad Wallenrod” A. Mickiewicza)
- Ludowość :zainteresowanie kulturą ludową, jej obyczajowością, twórczością i dostrzeganie w nich inspiracji dla literatury romantycznej („Dziady” A. Mickiewicza (zwłaszcza cz.II); „Balladyna” J. Słowackiego, „Ballady i Romanse” Mickiewicza)
- Tajemniczość :Romantyzm w pełni wykorzystywał urok mrocznych przestrzeni, niewyjaśnionych zdarzeń, tajemniczych sytuacji.
- Orientalizm: zainteresowanie kulturą Wschodu („Giaur” G.Byron; „Sonety krymskie” A. Mickiewicz.)
- Fantastyka: ogół nadprzyrodzonych i niezwykłych istot i zjawisk

c)Pozytywizm
- Scjentyzm: zaufanie do nauki opartej na jedynych źródłach rzetelnej wiedzy-doświadczeniu i rozumowaniu
- Organicyzm :pojęcie zakładające porównanie społeczeństwa do organizmu; związane z nią było hasło pracy organicznej
- Relatywizm (pogląd, głoszący względność takich pojęć jak: dobro, zło czy piękno; są one zależne od relacji i okoliczności, czyli relatywne)
- Determinizm –każde zjawisko jest zdeterminowane przez warunki, w jakich zachodzą

4.Podstawowe prądy literackie epoki.

a)Oświecenie:
* Klasycyzm:
CEL :pokazanie prawdy i piękna
- Narodził się we Francji w połowie XVII w.
- Klasyczni twórcy literaturę obarczyli obowiązkiem dydaktyzmu.
- Nastąpił powrót do tzw. „czystych” gatunków rodem z antyku jak: oda, satyra, pieśń, hymn, bajka.
- Podstawową wartością według tego stylu jest piękno.
- Przedstawiciele: Alexander Pope, Ignacy Potocki, Stanisław Trembecki.
* Sentymentalizm:
CEL: Podkreślenie uczucia w życiu człowieka
- Narodził się w dojrzałym oświeceniu.
- Kluczowymi pojęciami stały się : serce, uczuciowość, czułość i natura, którą otoczono prawdziwym kultem.
- Prekursorzy: Lourence Sterne („Podróż sentymentalna”) , Samuel Richardson („Pamela”), Jan Jakub Rousseau („Julia czyli Nowa Heloiza”); W poezji: Franciszek Karpiński („Laura i Filon”)
- Charakterystyczna dla sentymentalizmu staje się sielanka..

b)Romantyzm
W epoce romantyzmu nie ma wyodrębnionych prądów literackich.

c)Pozytywizm
* Realizm:
CEL: odwzorowanie rzeczywistości
- Ukształtowany został w połowie XIX w.
- Literatura realistyczna miała odzwierciedlać rzeczywistość.
- Nurt ten wywarł wpływ na rozwój powieści.
- Twórcą realizmu był Honoriusz de Balzac.
- Przedstawicielami w literaturze polskiej byli:
- Eliza Orzeszkowa: „Nad Niemnem”
- Bolesław Prus: „Lalka”
[] Cechy utworu realistycznego:
- Zawiera wszystkie szczegóły życia, dokładną prezentację tła społecznego i miejsc akcji.
- Stanowi sprawozdanie z ludzkich działań i doświadczeń.
- Zawiera opis zachowania i relacji międzyludzkich.
* Naturalizm:
CEL :Literatura to zapis rzeczywistości, człowiek pokazany poprzez swoje biologie.
- Ukształtowany został w II połowie XIX w. we Francji.
- Nurt ten nawiązywał do filozofii H. Taine`a.
- W założeniu naturalizmu twórca miał się posługiwać metodami naukowymi i przedstawiać świat w sposób obiektywny.
- Kierunek ten był pod dużym wpływem teorii Darwina, traktującej człowieka jako istotę, dążącą do zaspokojenia wszystkich swych potrzeb fizjologicznych.
[] Charakterystyczne cechy naturalizmu:
- Mimetyzm- wierne odwzorowanie rzeczywistości
- Determinizm
- Fatalizm- ukazywanie wpływu czynników biologicznych i społecznych na człowieka i dokonywane przez niego wybory.
- Przedstawiciele: E. Zola, G. De Maupassant, A. Sygietyński, A. Dygasiński
[] Cechy utworu naturalistycznego:
- Fotograficzna dokładność szczegółów, brak tematów tabu (drastyczne opisy scen erotycznych, stanów patologicznych, procesów fizjologicznych)
- Emanowanie brzydotą, swoista „estetyka brzydoty”
- Dominacja opisu nad dialogami opowiadaniem, brak odautorskich komentarzy.
- Specyficzna kreacja bohatera:
- Podporządkowany biologii
- Kieruje się instynktami i popędami
- Najważniejszą rolę w jego życiu odgrywają dwa pierwotne prawa przyrody: dobór naturalny i walka o byt.
- Jest zdeterminowany przez dziedziczne cechy

5.Najważniesze gatunki literackie.

a) Oświecenie
Twórcy oświecenia wierzą, że literatura może wychowywać, stąd popularność następujących gatunków:
- Bajka
- Gatunek należący do literatury dydaktycznej
- Pierwsze bajki pochodzą z VI w. p. n. e., są autorstwa Ezopa.
- Najważniejszą cechą gatunkową jest ich podwójny, alegoryczny charakter.
- Bohaterami są przeważnie zwierzęta, lecz wiadomo, że opowiadają one o ludziach.
- O tym, że są to utwory uniwersalne i ponadczasowe decydują zawarte w nich przejrzyste alegorie.
- Bajki zawierają morał, humor, ironię i sarkazm.
- Bajki pisali: Jean de La Fontaine i Ignacy Krasicki.
- Satyra
- Gatunek wywodzący się ze starożytnego Rzymu (Horacy)
- Charakterystyczne cechy gatunku:
- Dydaktyczny ton
- Rozmaitość tematyki (satyry obyczajowe, polityczne i filozoficzno- moralne)
- Karykatura, ironia i drwina jako środki wyrazu.
- Satyry krytykują zjawiska i wady, a nie konkretne osoby
„Satyra w ścisłej z cnotą zostając przyjaźni
Błędy ludzkie wytyka, lecz ludzi nie drażni”
M. Boileau
* Satyry poruszają stałe tematy: krytykują obłudę, pijaństwo, marnotrawstwo.
* Realizm i trafność sytuacji w satyrach powodują, że są one ponadczasowe.
* Satyry tworzyli: Mikołaj Boileau, Wolter, Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz..
- Poemat heroikomiczny
* Gatunek ten wywodzi się ze starożytnej Grecji, gdzie na przełomie VI i V w. p. n. E. Powstała „Batrachomachia” (autor nieznany)
* Istotą gatunku jest kontrast pomiędzy podniosłą formą nawiązującą do tradycji eposu, przez patetyczne inwokacje i podniosłe opisy czynów bohaterskich- a przyziemną treścią.
* Klasyczne poematy heroikomiczne mają krytykować mało chwalebne zachowania i sytuacje.
* Twórcy i ich dzieła:
~ Alexander Pope („Pukiel włosów ucięty”)
~ Mikołaj Boileau („Pulpit”)
~ Wolter („Dziewica Orleańska”)
~ Ignacy Krasicki („Myszeidos pieśni X”, „Monachomachia”)
- Powiastka filozoficzna
* Jeden z najbardziej charakterystycznych i oryginalnych gatunków literackich oświecenia.
* Powiastka filozoficzna to pisana prozą swoista przypowieść.
* Twórcą gatunku jest Wolter („Kandyd, czyli optymizm”)
* Przykład: Denis Diderot „Kubuś Fatalista i jego pan”; w późniejszych epokach: „Mały Książe” Antoine de Saint Exupery.
- Powieść
* Obszerne dzieło prozatorskie, którego główne elementy to narracja oraz świat przedstawiony.
* Narodziny i rozwój nowoczesnego dziennikarstwa spowodowały wzrost zainteresowania literaturą opowiadającą o życiu codziennym.
* Słowo „powieść” pojawiło się dopiero w XIX w. W oświeceniu używano określeń: awantury, historie, przypadki
* Najsłynniejsze powieści epoki oświecenia:
- „Podróże Guliwera” Jonathana Swifta
- „Historia życia Toma Jonesa” Henry`ego Fieldinga
- „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, „Pan Podstoli” Ignacego Krasickiego.
- Komedia polityczna
- „Powrót Posła” Juliana Ursyna Niemcewicz jako przykład komedii politycznej.
+ Komedia Niemcewicza miała oddziaływać na odbiorców, miała więc cel polityczny.
+ Treść utworu, charakterystyka postaci, jej zakończenie, podporządkowane są ideologii reformatorskiej i ideologia ta jest ważniejsza od fabuły
+ Autor porusza ważne wówczas kwestie, np.:
- liberum veto
- przymierze z Prusami przeciw Rosji
- sukcesja tronu.
- Komedia obyczajowa
* Podejmowała tematykę współczesną
* Miała kształtować światopogląd społeczeństwa
* Przykład: „Fircyk w zalotach” Franciszka Zabłockiego.
- Sielanka
* Forma rozmowy między pasterkami i pasterzami.
* Bohaterowie noszą wystylizowane, sztuczne imiona i wyznają sobie miłość z przesadną czułością.
* Przykład: „Laura i Filon” Franciszka Karpińskiego

b)Romantyzm
Gatunki charakterystyczne dla literatury romantycznej wyrosły z negacji poetyki klasycznej oraz fascynacji poetów nowymi kręgami kultury.
- Ballada
* Gatunek wywodzi się z literatury ludowej.
* Fabuła ballad pochodzi wprost z ludowych wierzeń
* Opisywane wydarzenia są często nadprzyrodzone (np. historia jeziora „Świteź”)
* Fantastyka i atmosfera grozy towarzyszą bohaterom.
* Wśród bohaterów można spotkać widma („Romantyczność”), diabły („Pani Twardowska”), duchy, rusałki („Świtezianka”)
*Charakterystyczna dla ballad jest subiektywna narracja
* Przykłady: „Król Olszyn” J. W. Goethe, „Rękawiczka” F. Schiller, „Romantyczność” A. Mickiewicz.
- Powieść poetycka
* Cechy charakterystyczne:
- synkretyzm rodzajów literackich
- luźna, pełna zagadek i luk w akcji kompozycja.
- inwersja czasowa (przestawienie przebiegu wydarzeń)
- obecność bohatera byronicznego (zbuntowany, tajemniczy, samotny,zacięty i nieszczęśliwy)
- często egzotyczna sceneria i tajemniczość
* Zdarzenia dramatyczne i tragiczne
* Przykłady: „Giaur” G. Byrona, „Konrad Wallenrod” A. Mickiewicza
- Dramat romantyczny
* Bardzo ważny, specjalny gatunek epoki, nawiązujący do dramatu szekspirowskiego.
* Charakteryzuje się tym, że nie przestrzegana jest tam ani jedność czasu , ani jedność miejsca, ani akcji (zerwanie z klasyczną regułą trzech jedności)
* Obecność bohatera romantycznego oraz innych osób i scen romantycznych
* Symbolizm
* Kompozycja otwarta
* Niesceniczność
*Przykłady: „Dziady” A. Mickiewicza, „Kordian” J. Słowackiego, „Nie –Boska Komedia” Z.Krasiński
- Tragedia
* Utwór dramatyczny o pełnej krwawych wydarzeń fabule.
* Gatunek ten oparty jest na kategorii tragizmu. Np. „Balladyna” J. Słowackiego
Komedia
* Utwór dramatyczny oparty na komizmie słowa, charakteru lub sytuacji
* Zakończony jest szczęśliwym rozwiązaniem kłopotów bohaterów
Np. „Zemsta”, „ Śluby panieńskie”- Aleksandra Fredry.

c)Pozytywizm
Literatura musi przede wszystkim reagować na wyzwania, jakie niesie współczesność oraz być wiernym odbiciem rzeczywistości.
- Powieść realistyczna
* Szczegółowy opis świata przedstawionego, którego konstrukcją rządzi zasada mimezis (naśladownictwa)
* Obecność wszechwiedzącego, trzecioosobowego narratora.
* Występowanie bohatera prozy realistycznej (silnej, przedsiębiorczej osobowości, która często usytuowana jest na pograniczu dwóch różnych światów)
* Ukazanie losów wybitnej jednostki na tle szerokiej panoramy społecznej.
* Przykłady: „Ojciec Goriot” Balzaca, „Nad Niemnem” Orzeszkowej, „Lalka” Prusa.
- Powieść naturalistyczna
* Realizuje założenia naturalizmu
* Człowiek ukazany zostaje jako byt rządzony podstawowymi instynktami (głód, popęd seksualny, instynkt samozachowawczy)
- Nowela
* Niewielki utwór prozatorski o wyraźnej fabule, zmierzającej do wyraźnego punktu kulminacyjnego.
* Brak wątków pobocznych lub nikłe
* Niewielka liczba bohaterów
* Akcja ma zdramatyzowany charakter.
* Ograniczenie czasu i przestrzeni akcji.
* Nowelistycy polscy:
- Henryk Sienkiewicz („Janko Muzykant”)
- Bolesław Prus („Antek”, „Katarynka”)
- Maria Konopnicka („Nasza szkapa”, „Mendel gdański”)
- Eliza Orzeszkowa („A...B...C...”)
* tematyka nowel pozytywistycznych:
- Dziecko („Janko Muzykant”, „Nasza szkapa”)
- Polska wieś („Szkice węglem”, „Antek”)
- Miłość ojczyzny („Latarnik”, „Gloria Victis”)
- Kwestia żydowska („Nasza szkapa”, „Kamizelka”)
- Dylematy moralne („Dobra pani”, „Latarnik”)
- Obrazek
* Krótkie opowiadanie skoncentrowane na jakiejś osobie lub przedmiocie, obfite w szczegóły
* Np. „Wolny najmita” M. Konopnicka

6.Publicystyka.


a)Oświecenie
CEL: walka o zmianę świadomości Polaków oraz o reformy państwa.
# Hugo Kołłątaj
- Najważniejsze postulaty:
Zniesienie pańszczyzny i wolność chłopów
Polska monarchią konstytucyjną a tron dziedziczny
Władzą ustawodawczą- stały sejm
Zrównanie w prawach szlachty i mieszczan
- Najważniejsze dzieła:
„Do Stanisława Małachowskiego...Anonima listów kilka”
„Prawo polityczne narodu polskiego”
„Porządek fizyczno moralny”
# Stanisław Staszic
- Postulaty Staszica były niemal identyczne jak H. Kołłątaja.
- Najważniejsze dzieła:
„Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”
„Przestrogi dla Polski”

b)Romantyzm
Publicystyka nie była rozpowszechniona w epoce romantyzmu.

c)Pozytywizm
CEL: propagowanie programu publicystów.
# Aleksander Świętochowski
- Artykuły programowe:
„My i wy” (wystosowany przeciwko bezprogramowości i bierności konserwatystów)
„Poszanowanie pracy”
„Praca u podstaw”
„Tradycja i historia wobec postępu”
# Piotr Chmielowski
- Artykuły:
„Pozytywizm i pozytywiści”
„Artyści i artyzm”
Niemoralność wobec literatury” ( Dwa ostatnie artykuły mówiły o tym, że literatura powinna być utylitarna)
# Eliza Orzeszkowa
- Artykuły:
„Kilka słów o kobietach”
„O Żydach i kwestii żydowskiej”
„Kilka uwag nad powieścią”
(postulaty emancypacji kobiet, równouprawnienia Żydów i użyteczności powieści)
# Bolesław Prus
‘Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa’
- Program:
Postulat rozpowszechniania wśród społeczeństwa nauk przyrodniczych i technicznych
Pochwała pracy i aktywności człowieka
Harmonia interesów ogółu i jednostki
Konieczność użyteczności każdego zawodu

III. Zakończenie (podsumowanie)

> Każda epoka literacka jest zawsze wypadkową dwóch tendencji: cech ogólnych danej kultury oraz uwarunkowań narodowych, właśnie te czynniki wpływają na człowieka, co szczególnie jest widoczne w tematach poruszanych przez polskich pisarzy.

1. Najczęściej podejmowane tematy i motywy literackie.

a)Oświecenie
- Natura , będąca domeną sentymentalizmu (sielanki rozgrywane na łonie natury)
- Miłość
- twórcy sentymentalni widzieli w niej potężną siłę określającą ludzkie życie („Nowa Heloiza” Rousseau; wiersze Karpińskiego )
- twórcy rokoko’ wi traktowali ją jako rzecz flirtu, uciechy, rozkoszy („Erotyki” Kniaźnina, księgi Markiza de Sade)
- klasycy chcieli podporządkować ją ideałom społecznym (losy Walerego i Teresy z „Powrotu Posła”)
- Temat obyczajowy (postawy, zachowania)
- Satyry, komedie polityczne i obyczajowe (Krasicki, Naruszewicz, Niemcewicz)
- Troska o losy ojczyzny (propozycje reform)
- publicystyka (Staszic, Kołłątaj)
- krytyka obyczajów i postaw (I. Krasicki)
- popularyzowanie reform (J. Ursyn Niemcewicz; satyry, komedie)
- Natura ludzka (jej zależność od cywilizacji bądź natury, złożoność i wady)
- refleksje Krasickiego zamknięte w świecie bajek
- Diderot i jego teoria predestynacji
- Wolter, Rousseau

b)Romantyzm
- Patriotyzm i walka o wyzwolenie kraju spod zaborów : „Konrad Wallenrod” ; „Pan Tadeusz” ; „Dziady Część III” Adama Mickiewicza
- Miłość romantyczna
Miłość tragiczna, nieszczęśliwa, prowadząca do obłędu i samobójstwa : „Dziady Część IV”, „Konrad Wallenrod”, „Pan Tadeusz” – A. Mickiewicza ; „Rozłączenie”, „Balladyna” , „Kordian”- Juliusza Słowackiego ; „Cierpienia młodego Wertera” Goethego.
- Poezja i rola poety
- Poeta przywódcą narodu
-Mit poety to obraz człowieka samotnego, wyobcowanego (Konrad Wallenrod), który jawi się na górskich szczytach (Kordian) , pojedynkując się z Bogiem.
- Poezja jest niemal mocą Boską. Nawołuje do walki, może być skarbnicą świętości narodowych i więzią zespalającą pokolenia. ( „Konrad Wallenrod”, „Kordian” , „Nie Boska Komedia”, „Grób Agamemnona”
- Mesjanizm jednostki
Np. Konrad Wallenrod i Konrad z „Dziadów”, tajemniczy zbawiciel „czterdzieści i cztery” czy Kordian.
- Mesjanizm narodu
- Interpretowanie niewoli Polski jako misji poświęcenia się za inne narody.
- Natura
- jest inspiracją dla wyobraźni poetyckiej
- jest żywym elementem świata („Sonety krymskie”, liryki Mickiewicza, Słowackiego)

c)Pozytywizm
- Praca
- wartość pracy („Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej)
- praca u podstaw lub konieczność takiej pracy („Antek” B. Prusa, A...B...C...”Orzeszkowej))
praca organiczna („Lalka” B. Prusa, „Nad Niemnem” )
@ Ojczyzna
-„Lalka” B. Prusa
-„Rota” M. Konopnickiej
-„Latarnik” H. Sienkiewicza
-„Gloria victis” E. Orzeszkowej
-„Do Młodych” A. Asnyka
- Miasto
-„Mendel Gdański” M. Konopnickiej
-„Lalka” B. Prusa
-„Katarynka” , „Kamizelka” B. Prusa
- Wieś
@ Dworek ziemiański:
- „Nad Niemnem” (Korczyn, Olszówka)
- „Lalka” (Zasławek)
@ Wieś chłopska:
- Nowele: „Szkice węglem”, „Antek” , „Janko Muzykant”; obrazki M. Konopnickiej.
@ Dzieci
-„W pustyni i w puszczy” H. Sienkiewicza
-„Anielka” B. Prusa
- poezja M. Konopnickiej
- nowele: „Antek” , „Janko Muzykant” , „Katarynka”, „Dobra pani”
@ Miłość:
-„Lalka” B. Prusa (wielka miłość Wokulskiego)
-„Potop” H. Sienkiewicza (Kmicic i Oleńka)
- poezja A. Asnyka (motyw „miłości niespełnionej”
„Quo Vadis” H. Sienkiewicza (Ligia i Winicjusz)
@ Historia
-„Faraon” B. Prusa ( czasy faraona Ramzesa XIII)
-„Quo Vadis” H. Sienkiewicza (prześladowania pierwszych chrześcijan)
-„Trylogia” H. Sienkiewicza (powstanie Chmielnickiego, potop szwedzki, wojny z Turcją)
„Krzyżacy” H. Sienkiewicza
@ Biedota miejska, proletariat
-„Lalka” , „Powracająca fala” –B. Prusa, „Dym” M. Konopnickiej