Kulturowe inspiracje pedagoga specjalnego

Żyjemy w świecie, w którym mamy do czynienia z dynamicznym rozwojem mass mediów i hipermediów oraz ich dominującym znaczeniem w dokonujących się kulturowych przemianach. Media te decydują o istocie i charakterze kultury popularnej, intensyfikują procesy globalizacji, ale sprzyjają też procesowi odwrotnemu – personalizacji produkcji i odbioru. W niebywałym zakresie upowszechniają kulturę (kultury), zaspokajają i kreują potrzeby, zainteresowania, upodobania i nie pozostają bez wpływu na stymulowania i przewartościowanie postaw twórczych.
Media pełnią dominującą rolę w edukacji – instytucjonalnej, równoległej i ustawicznej, edukacji bez granic wiekowych, społeczno – kulturowych, narodowych. Dla jednej piątej dorosłych mieszkańców Ziemi będących analfabetami są jedynym oknem na świat i wszechpotężnym źródłem informacji. Orientują w globalnych problemach świata, rozszerzają horyzonty i rekompensują brak kontaktu ze szkołą. W przypadku ludzi o wysokim poziomie wykształcenia media te mogą być odbierane ambiwalentnie, ale mogą też pełnić funkcje pozytywne łącznie z generowaniem nowych informacji i wpływać na sposób myślenia.
Niebywały systematyczny rozwój tych mediów, ich trudna do ogarnięcia bogata programowa zróżnicowana pod względem zawartości i formy wymusza podjęcie zabiegów edukacyjnych – uczenia efektywnego korzystania z nich, począwszy od etapu umiejętności selektywnego wyboru programów do wzbogacającego ich odbioru. Zadanie to – wbrew pozorom – nie należy do łatwych, ponieważ poza rozeznaniem we wszechstronnej ofercie musi uwzględnić uwarunkowania psycho - społeczne i kulturowe odbiorcy, uczyć wprowadzenia w specyficzny język mediów, a w przypadku multimediów opanowania technologii informacyjnej, lub umiejętności porozumiewania się człowieka z komputerem i interpretacji masy informacji niezbornych i cząstkowych. Pożądanym efektem takiego selektywnego odbioru jest zdobycie i przyswojenie wiadomości, rozwój zainteresowań i kształtowanie pożądanych postaw społecznych.
W mojej pracy pragnę się skupić na edukacji medialnej, jako kulturowej aspiracji pedagoga specjalnego, a szczególnie na komputerowym wspomaganiu kształcenia i rewalidacji osób niepełnosprawnych. Zanim jednak przejdę do tego tematu pragnę uzasadnić jego wybór. Dlaczego akurat komputer ma inspirować?
Żyjąc w XXI wieku mamy do czynienia z masowym wprowadzaniem technologii informacyjnej do procesu kształcenia. Dynamiczne zmiany kulturowe, ekonomiczne i naukowo – techniczne końca drugiego tysiąclecia naszej ery powodują, że w ramach globalnej cywilizacji łacińskiej wysuwa się ona na plan pierwszy. Kilkaset milionów komputerów osobistych już dziś funkcjonuje w różnych dziedzinach naszego życia, służąc nam zarówno w pracy jak i w domu. Dla sprawnego ich funkcjonowania wyprodukowano miliony pakietów oprogramowania. Ma to istotny wpływ na postępującą technizację współczesnego świata.
W zasadzie wszyscy się zgadzamy, że powszechne wprowadzenie technologii komputerowej do edukacji wymaga „dohumanizowania” szkoły. Społeczeństwo nowo tworzącej się ery kształtuje się pod przemożnym wpływem odbioru, przetwarzania i przekazywania informacji. Tam, gdzie przebiega ten proces sprawnie powstają strefy dobrobytu. Fakt ten ma znaczący wpływ na narastanie rewolucji informatycznej, co z kolei wywołuje określone konsekwencje dla zachowań człowieka.
W ostatnich latach XX wieku uwidocznił się wyraźny podział w poglądach na edukację wspartą komputerami, podział ten występuje zarówno na płaszczyźnie teoretycznej, jak i praktycznej. Jeden nurt można określić jako tradycyjny, trzymający się kurczowo wypracowanych w ostatnim tysiącleciu kanonów, w małym stopniu uwzględniający wpływ postępu badań nad mózgiem oraz oddziaływaniem mediów na edukację, drugi konitytwny, tworzący podstawę teoretyczną edukacji funkcjonującej w warunkach powszechnego wykorzystania technologii informacyjnej oraz uwzględniający postęp w neurobiologii, psychologii poznawczej, filozofii umysłu, lingwistyce poznawczej, edukacji madialnej i innych naukach. Komputer jest przecież elementem kultury wytworzonej przez człowieka. A zatem praca umysłu uzależniona jest od komputera będącego do dyspozycji przy równoczesnym wykorzystaniu zasobów kulturowych będących źródłem bogactwa otwartego człowieka. Takie podejście oznacza, że w procesie kształcenia wspomaganym komputerami ważnym elementem towarzyszącym jest czynnik kulturowy. Mamy tu do czynienia z sytuacją, w której komputer będzie tkwił w wytworzonych przez kulturę symbolach a jego wytwory będą przechowywane, przetwarzane i przekazywane następnym pokoleniom. Oznacza to, że w procesie kształcenia komputer nie powinien być odrębną jakością, lecz powinien być wtopiony w program edukacji, przyczyniając się do wytworzenia nowych wartości zarówno w sferze przenoszenia jak tworzenia kultury.
Zbudowanie procesu kształcenia, w którym komputer będzie elementem wsparcia intelektualnego człowieka jest możliwy tylko wówczas, gdy komputer okaże się jednocześnie:
- nośnikiem kultury, w tym kultury medialnej,
- będzie wykorzystywany do tworzenia dóbr kultury – do wydobywania, rejestrowania, przetwarzania wiadomości, będzie powodował rozwój nowej jakości kultury, przy uwzględnieniu dotychczasowych jej zasobów.

Słowem – komputer towarzyszy nam na co dzień, zaczęto się nim interesować jako narzędziem pracy dydaktycznej. Obecnie uważa się komputer za syntezę, a w wielu zagadnieniach nawet jako poszerzenie zakresu działania mediów dydaktycznych .
Do celów dydaktycznych można wykorzystać następujące możliwości komputera:
- zdolność prowadzenia dialogu (w języku polskim lub obcym) z uczniem,
- tworzenie barwnych, anonimowanych obrazów na ekranie,
- wykonywanie obliczeń (lub kontrola obliczeń ucznia),
- przetwarzanie i drukowanie grafiki i tekstu,
- komponowanie i przetwarzanie muzyki.

Na bazie tych możliwości stworzono kilka systemów, w których bierze się pod uwagę możliwości komputera jako nowoczesnego narzędzia kształcenia. Systemy te wykorzystują głębokie przewartościowania dotychczasowych technologii kształcenia oraz powodują zmiany strukturalne w przekazywanych treściach . Istota tych zmian leży w działaniu samego komputera jak i zjawisk, które on wywołuje. Tak więc nowoczesny model edukacji musi uwzględniać całe spektrum możliwości wykorzystania komputera w różnych dziedzinach aktywności człowieka.
Komputer z odpowiednim oprogramowaniem można wykorzystać do celów diagnostycznych, profilaktycznych i terapeutycznych. Jest pomocą aktywizującą i usprawnia funkcje integrujące złożonych czynności psychicznych, zatem stymuluje te funkcje, od których zależy nabywanie przez dziecko gotowości do podjęcia nauki czytania i pisania . Techniki komputerowe są przydatne w działaniach profilaktycznych, w diagnostyce i terapii pedagogicznej dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Zaletą terapeutycznych programów komputerowych są szerokie i różnorodne możliwości graficzne, które w znacznym stopniu mogą wzmocnić stymulację rozwoju psychoruchowego dzieci i możliwość indywidualizacji pomocy dla określonego dziecka, czyli odejście od grupowej nauki czytania i pisania na rzecz startu zróżnicowanego w zależności od predyspozycji i stopnia rozwoju dziecka.
Mimo, że diagnostyka i terapia pedagogiczna są dziedzinami stosunkowo młodymi, już teraz można wyodrębnić kilka rodzajów oprogramowania ;
- programy do diagnozowania pojedynczych deficytów,
- programy do kompleksowego diagnozowania,
- programy do równoczesnego diagnozowania i terapii,
- programy do terapii.

Problematyka diagnozy i terapii pedagogicznej oraz prowadzonej równolegle profilaktyki dla dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu, będących wynikiem różnorodnych zaburzeń wśród dzieci jest bardzo trudna i obszerna. Technika komputerowa jest tutaj wspaniałym narzędziem wspomagającym pracę logopedy, reedukatora, oraz rodziców .
Przeprowadzone w kilku przychodniach pedagogiczno – psychologicznych dla dzieci badania diagnostyczno – eksplanacyjne wykazały skuteczność wykorzystania komputera w działaniach profilaktycznych, diagnostycznych i terapeutycznych dzieci z zaburzeniami komunikowania . Wprowadzenie komputerów do praktyki diagnostyczno – terapeutycznej dzieci z zaburzeniami w czytaniu i pisaniu znacznie polepszyło jej efektywność w zakresie:
- wczesnego, szybkiego i pełnego zdiagnozowania zaburzeń,
- wzbogacenia środków poglądowych (chodzi o szerokie możliwości graficzne wybranych programów komputerowych),
- stworzenia warunków do samodzielnej terapii (dostosowanie tempa pracy do indywidualnych możliwości dziecka, samosterowanie procesu nauczania – uczenia się),
- silnego zaangażowania dziecka w proces terapii poprzez zainteresowanie pracą z komputerem,
- rozwijania wyobraźni dziecka, rozbudzenia jego aktywności oraz samodzielności myślenia,
- możliwości połączenia metod klasycznych z metodą komputerową co dało znacznie lepsze wyniki w terapii,
- usprawniania zaburzonych procesów psychomotorycznych istotnych dla opanowania umiejętności czytania i pisania.

Oznacza to, że zastosowanie komputerowych programów w połączeniu z klasycznymi metodami pracy z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu jest terapią bardzo skuteczną. Na pewno zadziała tutaj również zasada, według której wzrost atrakcyjności zajęć podnosi również ich skuteczność. Praca z komputerami fascynuje dzieci, wyzwala w nich aktywność, wyobraźnię, rozładowuje napięcia emocjonalne, lęki, obawy, często zakłócające proces uczenia się .
Drugim czynnikiem, obok atrakcyjności, który wpłynął na wyniki dzieci, był fakt, że zajęcia z komputerem wiążą się z większą szybkością wykonywanych ćwiczeń, różnorodnością ich form, możliwością utrwalenia i sprawdzenia w bardzo krótkim czasie. Ta metoda jest najbardziej korzystna dla ucznia i przynosi najlepsze efekty. Podobne zajęcia przeprowadzane dla dzieci z zaburzeniami umysłowymi (zespołem Downa i porażeniem mózgowym) dowiodły, że dzieci te dłużej mogły skupić uwagę na pracy z tym nowoczesnym medium. Zajęcia z udziałem komputera mogły trwać nawet 45 minut, podczas gdy zajęciami z udziałem mediów prostych terapeutom udało się zainteresować dzieci tylko przez około 10 – 12 minut. Zaangażowanie dzieci pracą z komputerem oraz kilkakrotnie dłuższy czas takich zajęć terapeutycznych spowodował kilkakrotnie większą efektywność .
Reasumując, można stwierdzić, że w wyniku przeprowadzonych badań w wybranych przechodniach psychologiczno – pedagogicznych udowodniono, iż komputer wyposażony w odpowiednie oprogramowanie edukacyjne i logopedyczne może zostać wykorzystany z powodzeniem do celów profilaktycznych, diagnostycznych i w terapii dzieci z zaburzeniami komunikowania. Komputer okazał się pomocą aktywizującą i usprawniającą funkcje integrujące złożone czynności psychiczne, zatem stymuluje te funkcje, od których zależy nabywanie przez dziecko gotowości do podjęcia nauki czytania i pisania. Programy komputerowe wykorzystane w sposób umiejętny przez pedagogów specjalnych wzmocniły stymulację rozwoju psychoruchowego dzieci oraz stworzyły naturalną możliwość indywidualizacji procesu terapeutycznego, zróżnicowanego w zależności od predyspozycji i stopnia rozwoju dziecka.
Można stwierdzić, że odpowiednio dobrane programy komputerowe oraz indywidualny program umożliwia w znacznym stopniu podniesienie efektywności w zakresie zarówno pracy dydaktycznej jak i reedukacyjnej dzieci dyslektycznych. Należy zatem życzyć sobie, aby komputer stał się powszechnym medium edukacyjnym w szkole, w gabinecie logopedy, terapeuty czy pedagoga (specjalnego).
W pracy z niepełnosprawnymi pedagogowie wciąż poszukują nowych form kształcenia i usprawniania, aby zagwarantować osiągniecie możliwie jak najbardziej wszechstronnego rozwoju, aby wyzwolić u nich aktywność i zaangażowanie, inicjatywę i twórcze myślenie, upór i dociekliwość w poznawaniu świata. Osiągnięcia tych celów dokonywać można poprzez zintegrowane nauczanie młodzieży niepełnosprawnej razem z osobami zdrowymi oraz poprzez włączenie procesu rewalidacji nowoczesnych mediów dydaktycznych .
Personalistyczne traktowanie ucznia (studenta) zmierzające do harmonijnego rozwoju jego własności intelektualnych, jako osoby będącej podmiotem procesu dydaktyczno – wychowawczego, sytuuje komputer jako narzędzie (lub medium dydaktyczne) aktywności ucznia w procesie uzyskiwania informacji, jej gromadzenia, przekształcania, generowania nowej i przesłania jej w procesie komunikacji pomiędzy użytkownikiem a komputerem lub uczniem (studentem) a nauczycielem. Komputer staje się również środkiem przydatnym w procesie samodoskonalenia człowieka niepełnosprawnego. Stwarza szansę osobom niepełnosprawnym w zakresie diagnozy i terapii oraz tworzenia odpowiednich warunków kształcenia, w celu zdobycia określonego zawodu. Natomiast wykorzystywany w klasie integracyjnej staje się medium dydaktycznym niwelującym różnice w procesie przyswajania informacji pomiędzy dziećmi sprawnymi i niepełnosprawnymi o zróżnicowanym upośledzeniu wzrokowym, słuchowym i ruchowym.
W ciągu ostatnich lat pojawiły się diagnostyczne programy psychologiczne, zwłaszcza w zakresie identyfikacji zaburzeń i zachowanych sprawności oraz doboru metod terapii, a także kształcenia psychologów na poziomie wstępnym . Precyzyjna i wszechstronna diagnoza pedagogiczna, bazująca na informacjach dostarczonych przez rozpoznanie medyczne i psychologiczne jest źródłem właściwej organizacji wychowania terapeutycznego i warunkuje skutecznie dydaktyczny proces nauczania, a komputer stanowi coraz bardziej użyteczne jej narzędzie . Jest jedynym ze środków przydatnych do tworzenia warunków rozwoju osobowości. Komputery znalazły zastosowanie również w badaniach genetycznych i biochemicznych, w rozpoznawaniu uszkodzeń i wad słuchu oraz wzroku.
Rola obrazu dla osób o upośledzeniu słuchu jest szczególna. Samo upośledzenie słuchu tylko w minimalnym stopniu ogranicza możliwości pełnego użytkowania komputera. Sygnały dźwiękowe komputera często pełnią tylko uzupełniającą rolę, nie stanowiąc w wielu programach zasadniczego elementu. Służą usprawnieniu procesu komunikacji i wykorzystują możliwości tworzenia animacji komputerowych i są tak skonstruowane, aby pokazane na ekranie ruchy dłoni w języku migowym sprzężone były z zapisem literowym. Ćwiczenia można wykonywać wielokrotnie, sprawdzając testem poziom przyswojenia informacji. Program do nauki języka migowego pozwala na obserwację, odczytywanie i przesuwanie istniejących w programie słów oraz na wprowadzanie tekstu, uzupełnianego następnie ilustracjami pokazującymi układy dłoni, symbolizującymi litery. Program taki stwarza duże możliwości treningu w nauce języka migowego. U dzieci z wadą wymowy można zastosować laryngograficzną metodę wizualizacji sygnału mowy oraz komputerowe wspomaganie nauczania mowy .
Dla osób o mniejszym upośledzeniu wzroku proponuje się programy powiększające elementy znajdujące się na ekranie monitora. Dla osób o znacznym upośledzeniu wzroku proponuje się specjalne metody. Zasadniczym elementem wspomagającym komunikację upośledzonego wzrokowo z komputerem jest głos oraz dotyk. Niewidomy kontaktuje się z komputerem przy pomocy klawiatury Braille’a. Podstawowymi urządzeniami uzupełniającymi komputer stały się także syntezatory mowy, generujące dźwięki zbliżone do mowy naturalnej, zmieniające tekst pisany na wyraźną mowę.
Komputer niewidomych powinien być także wyposażony w monitor brajlowski zwany często linijką brajlowską. Odwzorowuje ona w sposób mechaniczny linię ekranu monitora literami brajlowskimi oraz umożliwia odczytywanie zbiorów przechowywanych na dysku lub dyskietce.
Dla osób z upośledzeniem ruchowym należy konstruować specjalne układy klawiatur, składające się z dwóch lub trzech części, z możliwością regulacji połączeń dla własnych potrzeb. Klawiatura IntelliKeys przeznaczona jest dla osób niezdolnych do pisania na maszynie, ale poruszających dłonią. Powierzchnię aparatu stanowi gładka, kolorowa plansza, przedstawiająca układ barwnych, oznaczonych opisami pól. Jest to bardzo czułe urządzenie, w którym dotknięcie wybranego pola powoduje reakcję komputera. Istnieje jeszcze wiele różnych wariantów klawiatur przeznaczonych dla osób upośledzonych ruchowo.
Obecnie coraz więcej szkół masowych tworzy klasy integracyjne, do których obok dzieci zdrowych uczęszczają dzieci niepełnosprawne . Obok dzieci z upośledzeniem słuchu, wzroku i ruchu uczą się dzieci z zespołem Downa, mózgowym porażeniem dziecięcym i upośledzeniem umysłowym. Lekcje w tych klasach prowadzi dwóch nauczycieli: nauczyciel nauczania początkowego i oczywiście pedagog specjalny. Na polskim rynku brak jest literatury metodycznej dotyczącej wspomagania rozwoju mowy dzieci upośledzonych w różnym stopniu, dlatego logopedzi pracujący z dziećmi upośledzonymi umysłowo muszą sami planować zajęcia i przygotowywać indywidualnie ćwiczenia. Zajęcia rewalidacyjne muszą mieć atrakcyjną formę, która pozwoli dłużej skupić uwagę tych dzieci. Często w ciągu jednostki lekcyjnej trzeba kilkakrotnie zmieniać formę zajęć, nie tracąc przy tym głównego celu lekcji .
Terapia logopedyczna dzieci upośledzonych umysłowo jest specyficzną formą zajęć. Oznacza naukę nie tylko poprawnej i wyraźnej artykulacji, ale przede wszystkim umożliwienie komunikacji dziecka z otoczeniem tak, aby sprostać wymaganiom życia codziennego.
Komputer w kształceniu osób niepełnosprawnych pozwala na wspólną naukę i zabawę, cały czas realizując proces rewalidacji w atmosferze typowej dla osób zdrowych. Różnorodne możliwości komputera wykorzystanego w czasie lekcji integracyjnych pozwalają osobom niepełnosprawnym na współpracę z jednostkami zdrowymi, a nawet na rywalizację z nimi.
Komputer z odpowiednim programem edukacyjnym, specjalnymi urządzeniami pomagającymi osobom upośledzonym i sąsiedztwo osób zdrowych przynosi zaskakujące efekty. Każdy program może być powtarzany wiele razy. Uczący się sam określa zakres materiału, dostosowując go do własnych możliwości oraz liczbę ćwiczeń. W efekcie doprowadza to do postępów w nauce, pozwala zbudować szacunek dla samego siebie i uwierzyć we własne siły. Zajęcia w klasie integracyjnej mogą zawierać elementy zabawy, przeżywane są przez dzieci emocjonalnie i zawsze oczekiwane. Jednostki upośledzone są zadowolone z samodzielnie wykonanej pracy, co staje się motorem do ich dalszego działania, rozwija aktywność i motywację do dalszej nauki i pracy nad sobą. Praca z komputerem kształci koordynację wzrokowo – ruchową, analizę i syntezę słuchową i dotykową, rozwija logiczne myślenie oraz pomaga w realizacji treści dydaktycznych z różnych przedmiotów. Komputer sam staje się elementem integrującym osobę niepełnosprawną z osobami zdrowymi. Pozwala uprościć i przyśpieszyć proces kształcenia i zdobycia zawodu. Gwarantuje satysfakcję w pracy pedagoga specjalnego.
Pozostaje tylko jedno pytanie...skąd wziąć na to pieniądze, aby zaopatrzyć każdą szkołę w pracownie komputerowe?
Osobiście zetknęłam się z przedszkolem integracyjnym w Kwidzynie (woj. Elbląskie), które powstało w roku 1987. Corocznie do Przedszkola uczęszcza około 140 dzieci w tym od 20 - 25 niepełnosprawnych. Dzieci niepełnosprawne przyjmowane są do przedszkola po uprzedniej diagnozie wstępnej specjalistów: logopedy, rehabilitanta, pedagoga specjalnego, psychologa. Nie tworzy się grup o jednorodnym typie niepełnosprawności. Integracja w Przedszkolu polega na tworzeniu takich sytuacji, w których dzieci niezależnie od swoich możliwości fizycznych i psychicznych uczestniczą we wspólnych zajęciach, zabawach, mogą się nawzajem od siebie uczyć i zdobywać nowe umiejętności. Zasadniczym zadaniem tej placówki obok ogólnej stymulacji rozwoju jest nauka bycia z innymi i wśród innych. Model integracji tej placówki to poza nauczaniem rozbudowany program terapeutyczny poprzez rehabilitacje, hydroterapię - zajęcia w basenie wybudowanym w przedszkolu, hipoterapię, szereg zajęć korekcyjno - wyrównawczych (logopedycznych, psychologicznych) oraz dobór odpowiednich metod pracy: typu metodyka V. Sherborn, dobrego startu, wczesnej nauki czytania, relaksacji, muzykoterapii. Problemy tych placówek są takie same, czy na Zachodzie, czy w Polsce. Są znacznym obciążeniem władz samorządowych, wymagają znacznych nakładów finansowych, wiąże się to ze zmniejszona liczebnością grup i rozbudowanie w etatach o kadrę specjalistyczną. Placówka jest pod opieką naukową WSP w Bydgoszczy. Jest to także miejsce praktyk studenckich tej uczelni. Problem pracowni komputerowej rozwiązano następująco: Odbywają się w Centrum Komputerowo-Językowym w Kwidzynie - jeden raz w tygodniu i trwają dwie godziny. Dzieci uczą się podstawowych zasad obsługi komputera, wzbogacają swoją wiedzę dzięki ciekawym, komputerowym programom edukacyjnym (zasoby medioteki CKJ).
Nie wszystkie więc szkoły i przedszkola stać na zorganizowanie pracowni komputerowych. Wiadomo natomiast, że rola komputera w procesie rewalidacji osób niepełnosprawnych wciąż wzrasta i inspiruje pedagogów. Można więc zatem stwierdzić, że nowoczesne medium zacznie wodzić prym wśród środków wykorzystywanych w praktyce nauczania i korekcji niedorozwojów psycho – motorycznych.


BIBLIOGRAFIA:
1. S. Juszczuk, red., Metodyka nauczania informatyki w szkole, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2001, s. 170 – 177.
2. W. Skrzydlewski, Technologia kształcenia – przetwarzanie informacji, komunikowanie, UAM, Poznań 1990.
3. J. Surowaniec, Technika komputerowa w zapobieganiu trudnościom w nauce czytania i pisania, Mater. Ogólnopolskiej Konf. Logopedycznej, Gdańsk 1994, s. 131.
4. Siemieniecki B., Komputerowa diagnostyka i terapia pedagogiczna – zarys problemów, [w:] 5.Siemieniecki B. (red.), Komputer w diagnostyce i terapii pedagogicznej, A. Marszałek, Toruń 1996;
5. B. Siemieniecki, red., Komputer w rewalidacji. Wybrane problemy, A. Marszałek, Toruń 2001
6. S. Juszczyk, W. Zając, Komputer w edukacji dzieci z zaburzeniami w czytaniu i pisaniu. Śląsk, Katowice 1997.
7. Juszczyk S., Komputer pomocą w komunikacji z dziećmi dyslektycznymi, „Auxilium Socjale” 1999,
nr 1;Tenże: Interakcja dziecka z komputerem w trakcie terapii pedagogicznej i logopedycznej, [w:]
S. Juszczyk, red., Komunikacja interakcyjna człowieka z komputerem, Impuls, Kraków 2000,
s. 69 – 90.
8. Juszczyk S., Zając W., Komputerowa edukacja dzieci z zaburzeniami w czytaniu i pisaniu, Śląsk, Katowice 1997.
9. Gruba J., Terapia logopedyczna dziecka z porażeniem mózgowym, „Auxilium Sociale” 1997, nr ¾.
10. Juszczyk S., New technologies in education. Proc. Int. Conf. on Media and Education, Poznań, UAM, April 1997. Hornby P., Anderson M., A review of software for inductory psychology instruction. Behavior Research Methods, Instruments & Computers (USA), 1990, Vol. 22, No 2, p. 184.
11. Tanaś M., Komputer w kształceniu osób niepełnosprawnych, „Toruńskie Studia Dydaktyczne” 1994, nr 6(III), s. 252-263.
12. Zielińska J., Badania efektywności stosowania laryngografu i komputerowego wspomagania w reedukacji mowy dzieci z wadą słuchu, [w:] M. M. Sysło (red.), Informatyka w Szkole, Lublin 1997.
13. S. Juszczyk, Komputer w klasie integracyjnej, [w:] M. T. Michalewska, H. Moroz, red., Wychowanie i nauczanie zintegrowane w klasach początkowych, Katowice 1997, s. 81-88.