Turystyka w Polsce
Turystyka - podróżowanie dla przyjemności, w celach rekreacyjnych, poznawczych i krajoznawczych, pieszo lub środkami lokomocji, często z użyciem specjalistycznego sprzętu turystyczno-sportowego.
We współczesnym świecie turystyka jest bardzo szybko rozwijającą się dziedziną życia, czynnikiem rozwoju kultury, wzajemnego poznania i działalności gospodarczej. Turystyka jest bardzo ważnym źródłem dochodów ludności wielu krajów i regionów o szczególnych walorach turystycznych.
Ze względu na sposób uprawiania i kryteria podziału turystykę można podzielić na; indywidualną - odbywaną w pojedynkę lub w małej grupie, z własnym programem, zbiorową (masową) - odbywaną w dużych grupach, organizowanych przez instytucje, biura podróży itp., krajową, zagraniczną, tranzytową, pobytową, wycieczkową, religijno-pielgrzymkową, kwalifikowaną – wymagającą od uczestników umiejętności posługiwania się specjalistycznym sprzętem turystyczno-sportowym i przygotowania kondycyjnego.
Do turystyki kwalifikowanej zalicza się; turystykę pieszą nizinną, górską, wysokogórską, narciarską, jaskiniową, kolarską, żeglarską, kajakową, wioślarską, motorową, motorowodną, caravaning, spływy na tratwach pontonowych, nurkowanie itd.
Rozwój turystyki związany jest z rozwojem cywilizacyjnym, zamożnością społeczeństwa i ilością wolnego czasu. Rozwój turystyki rozpoczął się w Europie w XIX wieku. W 1857 powstaje w Wielkiej Brytanii, stowarzyszenie turystyczne – Alpine Club. W 1924 powstaje w Rzymie międzynarodowa organizacja turystyczna – Union International des Organismes de Tourisme.
W Polsce w zaborze austriackim powstaje w 1873 Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie – Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, w 1906 Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. W 1950 z połączenia tych organizacji powstało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK).
Obecnie organizacją turystyki kwalifikowanej zajmują się oprócz PTTK, niektóre związki sportowe (żeglarski, kajakowy, motorowy), specjalistyczne kluby (alpinizm, nurkowanie, jeździectwo, szkoła przeżycia) oraz turystyczne biura podróży.
MIEJSCOWOŚCI TURYSTYCZNO – WYPOCZYNKOWE O WYBITNYM ZNACZENIU DLA TURYSTYKI
ZAKOPANE - największy ośrodek kulturalny i turystyczny Podtatrza. Przemysł spożywczy i rzemiosło ludowe oraz artystyczne. Największy w Polsce ośrodek sportów zimowych (kolejki, wyciągi, zespół skoczni narciarskich). Uzdrowisko wykorzystujące warunki klimatyczne oraz ciepłe źródła (Antałówka). Siedziba dyrekcji Tatrzańskiego Parku Narodowego, Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, Teatru imienia S.I. Witkiewicza. Drewniany kościół Św. Klemensa (1847-1851, obecnie Matki Bożej Częstochowskiej), przy nim cmentarz na Pęksowym Brzyzku, kościół Najświętszej Rodziny (1877-1896). Chaty góralskie (XIX w.), Budowle w stylu zakopiańskim projektu S. Witkiewicza: wille - Koliba, Pod Jedlami, sanatorium Warszawianka, Witkiewiczówka, kaplica na Jaszczurówce, budynek Muzeum Tatrzańskiego.
CZĘSTOCHOWA - duży ośrodek kulturalno-naukowy. Siedziba dwóch wyższych uczelni (Politechniki i Wyższej Szkoły Pedagogicznej) oraz licznych instytucji naukowych. Filharmonia, miejsce wielu cyklicznych imprez kulturalnych (od 1966coroczny Festiwal Jeunesses Musicales de Pologne Pro musica).Zabytki:Zabudowa Jasnej Góry z klasztorem Paulinów, bazyliką (XVII w.), Kaplicą NMP (XV-XVII w.) z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej (XIV w.), obwarowaniami (XVII-XVIII w.).
KRAKÓW - sztuka Krakowa zajmuje od wieków czołową pozycję wśród polskich zjawisk artystycznych, reprezentowanych w tym mieście zarówno przez zachowane architektoniczne zespoły zabytkowe i obiekty o dużej wartości, jak i stosunkowo bogate zbiory muzealne i kościelne, wśród których znajdują się wybitne dzieła sztuki o dużym znaczeniu dla kultury europejskiej (ołtarz W. Stwosza, kolekcja arrasów wawelskich, obrazy L. da Vinci i Rembrandta). Rozkwit sztuki w Krakowie uwarunkowany był uprzywilejowaną pozycją grodu, a następnie miasta jako ośrodka handlowego, siedziby księcia seniora i wreszcie stolicy rozległego państwa. najstarsze zabytki architektury przedromańskiej to rotunda NMP na Wawelu i kościół Św. Salwatora (X w.) oraz fragmenty katedry Bolesława I Chrobrego (XI w.). Wczesnym przykładem plastyki rzeźbiarskiej jest figura wołka (w zbiorach wawelskich).ZABYTKI: Styl romański reprezentują: kościół Św. Andrzeja (1086), fragmenty II katedry (konsekrowanej 1142) z kryptą Św. Leonarda i Wieżą Srebrnych Dzwonów, a także fragmenty kościoła Św. Wojciecha (przed 1100). Gotyk: Sukiennice, Ratusz, budynek Wagi Miejskiej, rozbudowano też fortyfikacje. Nastąpił rozwój rzeźby, która stała się niezależna od architektury, powstał typ nagrobka królewskiego z baldachimem. Historyzm: wielonurtową fazę historyzmu 2. połowy XIX w. w architekturze tworzyli: T. Pryliński (przebudowa Sukiennic 1875-1879), F. Księżarski (neogotycki gmach Collegium Novum 1887), J. Zawiejski (Teatr im J. Słowackiego 1893), T. Talowski (zabudowa mieszkalna ul. Retoryka), F. Pokutyński (gmach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego 1864), M. Moraczewski (gmach Szkoły Sztuk Pięknych 1880), T. Stryjeński i W. Ekielski (Schronisko im. Aleksandra Lubomirskiego - obecnie Akademia Ekonomiczna 1890, Schronisko im. Helclów 1890).Socrealizm i czasy współczesne: architektura po 1945 przeżyła fazę realizmu socjalistycznego w Nowej Hucie (1949-1953, zespół T. Ptaszyckiego), pierwszym wieżowcem był gmach Biprostalu (1964, architekci M. Wrześniak, P. Czapczyński).Muzea: przechowywaniem dzieł sztuki i ich prezentacją zajmują się liczne muzea, z których najważniejsze to: Muzeum Narodowe, Zamek Królewski na Wawelu - Państwowe
Zbiory Sztuki, Muzeum Historyczne.
ŁAŃCUT - zabytki: kościół Św. Stanisława (XV w., kilkakrotnie przebudowywany), synagoga (1761), kościół i klasztor Dominikanów (XV w., kilkakrotnie przebudowywany), klasztor Boromeuszek (XVIII w.) pałac Lubomirskich, później Potockich, wczesnobarokowy z dziedzińcem i czterema narożnymi wieżami, oranżeria, obwarowania bastionowe (1629-1641), tzw. zameczek romantyczny (ok. 1800), ujeżdżalnia, stajnie i powozownia z największą w Polsce kolekcją powozów (XIX w.), park geometryczny w obrębie obwarowań (ok. 1760), na zewnątrz obwarowań park typu krajobrazowego (XVIII/XIX w.).
ZAMOŚĆ - ważny ośrodek kulturalny, oświatowy i gospodarczy. Siedziba Symfonicznej Orkiestry Włościańskiej imienia Karola Namysłowskiego i miejsce organizacji Międzynarodowych Spotkań Wokalistów Jazzowych. Przemysł środków transportu, materiałów budowlanych, metalowy, spożywczy, odzieżowy. Węzeł drogowy, ośrodek turystyczny. Zabytki:Jedyny w Polsce, realizowany wg jednolitej koncepcji, renesansowy zespół urbanistyczny - w centralnej części Rynek Wielki z ratuszem (1591-1600 - B. Morando, rozbudowany 1639-1651 - I. Jaroszewicz i J. Wolff), z dobudowanym 1767-1770 odwachem i barokowymi schodami. Wokół Rynku Wielkiego oraz przy Rynku Solnym kamienice podcieniowe (XVII w., fragmenty z XVI-XVII w.).W zachodniej części kolegiata (obecnie katedra) Zmartwychwstania Pańskiego (1587-1600) z kaplicą Zamoyskich (ok. 1634), we wnętrzu m.in. płyta nagrobna kanclerza J. Zamoyskiego. Obok kolegiaty dzwonnica (1761-1776, przebudowana ok. 1825) i dziekania, zwana infułatką, z barokowym portalem (1610-1620), dawny pałac Zamoyskich (1581-1586 - B. Morando, przebudowany 1747-1751, w XIX w. zamieniony przez Rosjan na koszary i biura).Cerkiew pobazyliańska, obecnie kościół Św. Mikołaja (1618-1631), dawna synagoga (XVII w., rozbudowana XVIII w.), kościoły i klasztory: pofranciszkański (1637), poreformacki Św. Katarzyny (1674-1690). Dawna Akademia Zamojska (1639-1648, przebudowana 1752-1761 i odrestaurowana ok. 1825).Wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO.
SANDOMIERZ - rozwinięty przemysł szklarski, ponadto zakłady przemysłu spożywczego, stocznia rzeczna i port rzeczny. Ośrodek turystyczny i kąpielisko. Zamek królewski (XV, XVI w.), katedra Narodzenia NMP (ok. 1360-1382, ok. 1660-1680, XIX w.) z barokową dzwonnicą (1737-1743), kościoły: Św. Jakuba (XIII w.) z gotycką dzwonnicą (XIII-XIV w.) i klasztorem Dominikanów (XIII, XVII, XIX w.), Św. Pawła (ok. 1426-1434, XVII, XVIII w.), Św. Ducha (XV, XVII, XIX w.), barokowy kościół (1686-1696) i klasztor Benedyktynek (XVII-XVIII w.), kościół i klasztor Reformatów (1679-1689), synagoga (1758), tzw. dom Długosza (1476-1478), Kolegium Jezuickie zwane Gostomianum (1605-1615, 1820-1826), kamienice (XVI-XIX w.), m.in. późnobarokowa Oleśnickich (ok. 1770-1780), ratusz (XIV, XVI, XVII w.), szpital (XIX w.), drewniane domy i dworki (XVIII-XIX w.), fragmenty murów obronnych, z Bramą Opatowską (XIV, XVI w.).
KAZIMEIRZ DOLNY - od końca XIX w. ośrodek letniskowy.Obecnie znany ośrodek turystyczno-wypoczynkowy, przystań żeglugi na Wiśle.Zabytki: kościół farny św. Jan Chrzciciela i św. Bartłomieja Apostoła (1586-1589) pierwotnie gotycki z 1. połowy XIV w., ufundowany przez Kazimierza Wielkiego, odbudowany po pożarze w latach 1586-1613 w stylu renesansu lubelskiego, ze sklepieniem kolebkowym z lunetami pokrytym dekoracją sztukatorską w 1613 r., ruiny zamku królewskiego (XIV w.) zbudowanego prawdopodobnie przez Kazimierza Wielkiego, w Bochotnicy (4 km od miasta) ruiny zamku rycerskiego z XIV w. (wg legendy zbudowanego dla Esterki przez Kazimierza Wielkiego), należącego w końcu XIV w. do Firlejów, w rynku kamienice podcieniowe Przybyłów (1615), kamienica Celejowska (1635), spichrze z XVII w., wolnostojąca cylindryczna baszta - prawdopodobnie z XIII w., pozostałość fortyfikacji Władysława Łokietka.
WROCŁAW - duży ośrodek kulturalny, naukowy i gospodarczy. Siedziba 13 szkół wyższych (m.in. Uniwersytet Wrocławski, Politechnika Wrocławska), licznych instytutów naukowych (m.in. Oddział PAN, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich). Opera, operetka, filharmonia, 5 teatrów, Wrocławski Teatr Pantomimy, Wytwórnia Filmów Fabularnych. Ośrodek radiowy i telewizyjny. Miejsce organizacji słynnych imprez kulturalnych, m.in.: Międzynarodowego Festiwalu Oratoryjno-Kantatowego Wratislavia Cantans, Międzynarodowego Festiwalu Jazz nad Odrą, Przeglądu Piosenki Aktorskiej. Przemysł środków transportu (fabryka wagonów kolejowych Pafawag), elektroniczny, metalowy, hutnictwo metali nieżelaznych, elektrotechniczny, poligraficzny, odzieżowy, maszynowy, chemiczny, włókienniczy, spożywczy. Port lotniczy i rzeczny. Ośrodek turystyczny. Ogrody - botaniczny i zoologiczny, tor wyścigów konnych. Zabytki:Zabudowa Ostrowa Tumskiego - katedra św. Jana Chrzciciela (XII, XIV w.), z kaplicami św. Elżbiety (1680-1686) i Elektorską (1716-1724), kościoły - św. Krzyża (1287-1359), św. Idziego (1218-1228), ośmioboczny św. Marcina (XIII-XIV, rozbudowany w XVI w.), św. Piotra i Pawła (XV w.), zespół kanonii (XIV-XV w.), dom kapituły, obecnie Muzeum Archidiecezjalne (1519-1520), pałac sufraganów, tzw. Prepozytówka (XVIII w.) z parkiem geometrycznym, dawny pałac biskupi (po 1791, fragmenty z XIII-XVI w.). Kościoły Starego i Nowego Miasta poza Ostrowem Tumskim - św. Wincentego (XIII w., restaurowany i przebudowany w XIV w.), św. Macieja (XIII-XVI w.), Dominikanów św. Wojciecha (1226-1260, rozbudowywany XIV-XV w.), Dominikanek św. Katarzyny (1314-1378, przebudowany w XV- XVIII w.), NMP na Piasku (1334-1430) z barokowym budynkiem dawnego klasztoru Augustianów, obecnie Biblioteka Uniwersytecka (1709-1715).
POZNAŃ - w obrębie Ostrowa Tumskiego - katedra św. Piotra i Pawła: obecny kościół gotycki (1346-1357, 1399-1428, XVIII w., zrekonstruowany po 1945) zbudowany w miejscu pierwotnej przedromańskiej bazyliki kamiennej (po 968), którą później zastąpiła romańska bazylika (1058-1079), probostwo katedralne (XVIII/XIX w.), kościół NMP (1442-1448, XVIII w.), psałteria (1512), zespół klasztoru Filipinów - kościół Św. Małgorzaty na Śródce (XV-XVI, XVIII w.), klasztor (1771, XX w.). Kościół Joannitów św. Jana Jerozolimskiego (ok. 1187, ok. 1512).Zespół klasztoru Reformatów - kościół św. Kazimierza (1663-1675, 1794-1796), klasztor (1693-1704). Pałac arcybiskupi (XV, XVI-XX w.), kanonie (XVI-XIX w.), Akademia Lubrańskiego (XVI-XVIII w., przebudowana 1925), obwarowania Ostrowa Tumskiego (1829-1839).Na Starym Mieście - zespół klasztoru Dominikanów - kościół św. Dominika i Matki Boskiej Pocieszenia (1244-1253, 1700-1724, 1814),.Zespół klasztoru Bernardynek - kościół Przemienienia Pańskiego (XVI/XVII w.), klasztor (XVII, XIX w.). Zespół klasztoru Bernardynów - kościół św. Franciszka (1658-1668), kaplica Loretańska (1609), klasztor (XVII w.)Współczesne budowle użyteczności publicznej: Teatr Wielki - Opera (1910), Teatr Polski (1873-1875), Muzeum Narodowe (1900-1903), Uniwersytet (1910), dawny zamek Wilhelma II (1910), pawilony i hale wystawowe na terenach Międzynarodowych Targów Poznańskich. Planetarium (1975).Zabytkowe kamienice w rynku (XIV-XV, XVII-XVIII w.), dawne jatki miejskie (przebudowane XVI w.), zespół domków rzemieślniczych przy ul. Malarskiej (XVI w.), pałace: Sptgenów, obecnie Muzeum Archeologiczne (ok. 1719), Hatzfeldów (1765-1775), Pachalych (1785-1787). Fragmenty murów miejskich (XIII-XVI w.), arsenał (XVI, XVIII w., fragmenty z XV w.). Budowle użyteczności publicznej: gmach giełdy (XIX w.), gmach opery (1837-1841), dworzec kolejowy Wrocław Świebodzki (1842, rozbudowany 1873), most Grunwaldzki (1910), Hala Ludowa (1912-1913), poczta główna (1926-1929). Rotunda z Panoramą Racławicką J. Styki i W. Kossaka (1894). Pomniki: ku czci profesorów zamordowanych przez hitlerowców 1941 (1964), papieża Jana XXIII (1968), A. Fredry (1879, przeniesiony ze Lwowa).
WARSZAWA - stara zabudowa miasta została niemal w całości zniszczona podczas II wojny światowej (1939-1945), po wojnie zrekonstruowana. Zespół Starego i Nowego Miasta: Zamek Królewski (1598-1619, fragmenty z XIV w., wielokrotnie przebudowywany, zrekonstruowany 1971-1981), bazylika Ścięcia Św. Jana Chrzciciela (XIV, rozbudowana w XV w.) z sarkofagami, m.in.: ostatnich Piastów mazowieckich Stanisława i Janusza, H. Sienkiewicza, prezydenta G. Narutowicza, prymasa S. Wyszyńskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kościół jezuitów NMP Łaskawej (1609-1626, odbudowany 1949-1958) z barokowym nagrobkiem J. Tarły. Kościół Nawiedzenia NMP na Nowym Mieście (po 1411, przebudowywany w XV, XVI i XIX w., odbudowany 1947-1952), zespół klasztorny poaugustiański (obecnie Franciszkanek): kościół Św. Marcina (XIV w., odbudowany 1949-1963), klasztor (XIV-XV w., kilkakrotnie przebudowywany, odbudowany 1949-1961). Kościół klasztorny Dominikanów Św. Jacka 1604-1639, wielokrotnie przebudowywany, odbudowany 1947-1959), kościół Sakramentek Św. Kazimierza na Nowym Mieście (1688-1692, odbudowany 1949-1955), Na Żoliborzu kościół Św. Stanisława Kostki (1930-1939), przy kościele grób księdza J. Popiełuszki. Zamki i pałace: Zamek Ujazdowski (1619-1620, przebudowany 1766-1771, odbudowany 1973-1983), zespół pałacowo-parkowy Łazienki: Pałac na Wodzie (1775-1793, zrekonstruowany po 1945), w parku krajobrazowym liczne budowle klasycystyczne, m.in. teatr Na Wyspie (1790), Pałac Myślewicki (1775-1778), Stara Pomarańczarnia (1784-1788), pałac Rady Ministrów, dawniej Koniecpolskich, Radziwiłłów, Namiestnikowski (1643-1645, przebudowany w XVIII i XIX), pałac Lubomirskich, zwany Pod Blachą (XVII-XVIII w., 1720, częściowo rekonstruowany 1948), pałac Krasińskich,pałac Raczyńskich, obecnie Archiwum Główne Akt Dawnych (1786, odbudowany 1948-1950), pałac Sobańskich (1876, restaurowany 1947-1949), pałac Śleszyńskich (1826, odbudowany 1947-1949), pałac Uruskich, obecnie Wydział Geografii Uniwersytetu Warszawskiego (1844-1847, odbudowany 1948-1951). Budowle użyteczności publicznej: Arsenał, obecnie Państwowe Muzeum Archeologiczne (1638-1643, XVIII w., rozbudowany w XIX w., odbudowany po 1945), zabudowa Placu Bankowego: Gmach Komisji Przychodów i Skarbu, obecnie Urząd Miasta Stołecznego Warszawy (XVII w., odbudowany 1950-1954), Pałac Ministra Skarbu (XVIII w., przebudowany 1825-1830, odbudowany 1950-1954), gmach Banku Polskiego i Giełdy, obecnie Muzeum Kolekcji imienia Jana Pawła II (1825-1828, odbudowany 1950-1954), Uniwersytet z dawnym Pałacem Kazimierzowskim (1634, przebudowany 1737-1739, odbudowany 1946-1948), pałac Staszica, obecnie PAN i Towarzystwo Naukowe Warszawskie (1820-1823, przebudowany 1892-1893 i 1924-1926, odbudowany 1947-1950), Muzeum Narodowe (1926-1938), Pałac Kultury i Nauki (1952-1955). Pomniki Kolumna Zygmunta III Wazy (1644, zrekonstruowana po 1945), Jana III Sobieskiego (1788), księcia Józefa Poniatowskiego (1826-1832), M. Kopernika (1830), A. Mickiewicza (1898), F. Chopina (1904, od 1926 w Łazienkach), Lotnika (1932), Bohaterów Getta (1948), Bohaterów Warszawy 1939-1945 Nike (1964), prymasa S. Wyszyńskiego (1987), Powstania Warszawskiego 1944 (1989), Poległym i Pomordowanym na Wschodzie (1995). Inne zabytki: Barokowy zespół pałacowo-parkowy w Wilanowie, na Bielanach - kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (1669, przebudowany 1734-1758, odbudowany po 1945).
TORUŃ - duży ośrodek kulturalno-naukowy i przemysłowy. Siedziba Uniwersytetu Mikołaja Kopernika i Wyższej Szkoły Oficerskiej imienia J. Bema, a także Teatru imienia Wilama Horzycy, Teatru Lalki i Aktora Baj Pomorski i orkiestry kameralnej. Miejsce organizacji Ogólnopolskiego Festiwalu Teatrów Jednego Aktora. Ośrodek turystyczny. Dobrze rozwinięty przemysł chemiczny (Zakłady Włókien Chemicznych Elana, zakłady nawozów fosforowych), elektrotechniczny, spożywczy (zakłady cukiernicze Kopernik), wełniany, maszynowy, metalowy, ponadto przemysł ceramiki budowlanej, odzieżowy, poligraficzny. Węzeł kolejowy i drogowy. Port rzeczny. Zabytki: Kościoły - Św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty (XIII, XIV-XV w.), Św. Jakuba (dawniej Cysterek, 1309-1340), pofranciszkański Wniebowzięcia NMP (po 1276, 1350-1370) z ogrodzeniem cmentarza kościelnego i domem furtiana (XIV w.), Św. Piotra i Pawła wraz z klasztorem Reformatów (po 1644, XVIII w.), Św. Ducha (dawniej ewangelicki, 1754-1756) i kolegium jezuickie (XV, XVII, XIX w.). Pozostałości zamku krzyżackiego (po 1255, zburzony 1454), zachowane dolne partie oraz wieża z XIII w. Pałace: Meissnerów (1739), Fengerów (1742), Biskupów Kujawskich (1693). Kamienice: w Rynku Staromiejskim (ok. 1274) - Pod Gwiazdą, obecnie Muzeum Okręgowe (1697), w Rynku Nowomiejskim - gospoda Pod Modrym Fartuchem (ok. 1700), apteka Pod Lwem (XV w.), gospoda Murarska (XVIII w.) oraz liczne kamienice, głównie późnogotyckie, w obrębie Starego i Nowego Miasta, m.in. późnogotycki Dom Kopernika (po 1480) z dekoracją malarską fasady. W 1998 wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO.
SZCZECIN - ważny port morski, rybacki i śródlądowy. Przemysł stoczniowy (Stocznia Szczecińska S.A.), chemiczny, spożywczy, metalowy, maszynowy, hutniczy (huta Szczecin), elektrotechniczny, materiałów budowlanych, odzieżowy, papierniczy (Zaklady Papiernicze Skolwin). Duży ośrodek kulturalny i naukowy: 6 szkół wyższych, 4 teatry, filharmonia. W Szczecinie organizowane są Ogólnopolskie Przeglądy Teatrów Małych Form. Zabytki: Kościoły - Franciszkanów (Św. Jana Ewangelisty, przed 1300, XVI w., po 1945 rekonstruowany) z kaplicą (ok. 1400), Niepokalanego Poczęcia NMP (XV w., przebudowany XIX w.), archikatedra Św. Jakuba (1375-1387, po 1945 rekonstruowany) z wieżą (XVI w.), Św. Piotra i Pawła (1470-1480, przebudowywany XVI w., 1677, 1901-1902), parafialny (XV w., odbudowany 1689), cmentarny (XV w., przebudowany XVIII w.).Pozostałości murów obronnych (1275-1325, przebudowywane XVII-XVIII w.), Brama Portowa (1725-1771), Brama Hołdu Pruskiego (1725-1728), baszta Siedmiu Płaszczy, ratusz (XIII, XV, XVII w.), tzw. Krużganek Mariacki (XIV-XV, XIX w.), zamek książąt pomorskich z sarkofagami książąt pomorskich (XVI-XVII w., przebudowywany 1720-1736, 1872-1874), dworek myśliwski książąt pomorskich (ok. 1600, XVIII-XIX w.), gmach Muzeum Narodowego (XIX w.), zespół budynków Wyższej Szkoły Morskiej (XIX w.)Pałace: Pod Globusem (1720, przebudowany 1890), Pod Głowami (XIX w.), Pałac Sejmu Stanów (1726-1727). Spichlerze, tzw. Mały i Duży (XV w., przebudowane XVII w.), kamienica Loitzów (ok. 1547), domy tzw. profesorskie (XV-XVI w., przebudowywane 1725-1738), studnia Orła Białego (1732), w południowej części miasta największy w Polsce wiatrak typu holenderskiego (XIX w.), dom parafialny (XIV-XV w.).
MALBORK - posiada zakłady przemysłu maszynowego, lniarskiego, spożywczego, odzieżowego oraz port rzeczny. Znany ośrodek turystyczny.Krzyżacki zamek obronny, obejmujący: Zamek Wysoki (1276-1280, rozbudowa 1334-1344) z salą kapitulną, skarbcem, refektarzem, kapitularzem i kaplicą NMP. Zamek Średni (koniec XIII w.), z pałacem wielkiego mistrza, wielkim refektarzem, kaplicą św. Bartłomieja. Zamek Niski (przedzamcze, XIV w.), z arsenałem, ludwisarnią i kościołem św. Wawrzyńca. Obwarowania (1330-1350) z basztami i Bramą Mostową. Nowe obwarowania zewnętrzne (1416-1420). Zamek uległ dewastacji w XVIII i XIX w., częściowo rozebrany dla pozyskania cegły, zrekonstruowany w latach 1882-1921.Zabytki w mieście: ratusz (1365-1380 i 1457-1460), kościół św. Jana (XIV/XV w.), dawny młyn (XV w.), dawny Szpital Jerozolimski (XVI/XVII w.), kościół św. Jerzego (1711-1712).
FROMBORK - port rybacki, przystań żeglugi pasażerskiej, regularne połączenia z Krynicą Morską. Spełnia funkcje miejscowości wypoczynkowej. Dobrze rozwinięte zaplecze noclegowe. Zabytki: Bogato wyposażona katedra Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja (gotyk, XIV w.), pałac biskupów warmińskich (późny gotyk, XVI w., przebudowywany), mury obronne z basztami i bramami (XIV-XVI w.), kościół św. Mikołaja (XIV w.), dawny klasztor Antonianów (XV w.), wieża wodociągu (XIV w.).
GDYNIA - jeden z głównych portów handlowych Polski specjalizujący się w przeładunkach kontenerowych. Poza portem handlowym znajduje się tu także port pasażerski i rybacki. Na Oksywiu baza marynarki wojennej. W mieście działają dwie stocznie. Silnie rozwinął się przemysł przetwórczy, głównie elektrotechniczny, metalowy, maszynowy, przetwórstwa spożywczego. Ważny węzeł komunikacji morskiej. Wraz z Gdańskiem i Sopotem tworzy jeden zespół miejski zwany Trójmiastem. Siedziba kilku szkół wyższych, m.in. Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej, Wyższej Szkoły Morskiej. Ważny ośrodek naukowy, znajdują tu swą siedzibę liczne placówki badawcze, m.in. Morski Instytut Rybacki, Centralne Laboratorium Przemysłu Rybnego, Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej. Ważny ośrodek kulturalny, miejsce wielu cyklicznych imprez o randze krajowej i międzynarodowej. Zabytki: Gotycki kościół na Oksywiu, molo, zespół dworski (XVIII-XIX w.) w Orłowie
GDAŃSK - jeden z głównych portów handlowych Polski wyspecjalizowany w przeładunku ropy naftowej, węgla i rudy żelaza. Poza portem handlowym funkcjonuje przystań promowa posiadająca regularne połączenia z portami skandynawskimi oraz przystań żeglugi śródlądowej. W mieście działają cztery stocznie: Północna, Gdańska, remontowa, rzeczna. Wielki ośrodek przemysłowy, bardzo dobrze rozwinął się przemysł elektrotechniczny, maszynowy, metalowy, produkcji nawozów sztucznych, petrochemiczny oraz włókienniczy, drzewny, poligraficzny, spożywczy. Ważny węzeł komunikacyjny, port lotniczy w Rębiechowie. Ważny w skali kraju ośrodek akademicki i naukowy. Siedziba 6 wyższych uczelni, licznych placówek badawczych, m.in. Instytutów: Morskiego, Bałtyckiego, Budownictwa Wodnego PAN, Maszyn Przepływowych PAN, Centrum Techniki Okrętowej. Ważny ośrodek kulturalny, miejsce wielu cyklicznych imprez o randze krajowej i międzynarodowej.Zabytki: Bramy w zespole fortyfikacji miejskich: Mariacka (XV w.), Chlebnicka (XV w.), Straganiarska (XV w.), Wyżynna (XVI w.), Zielona (XVI w.), Złota (XVII w.), baszty: Jacek (XIV/XV w.), Słomiana (XIV w.), Narożna (XIV w.), Łabędź (XV w.), wieże: Więzienna, Katownia (1410), fragmenty gotyckich murów obronnych (XIV-XV w.), Żuraw (XV w.), kościoły: Panny Marii (XIV-XVI w.), św. Jana (XIV-XV w.), Kaplica Królewska (XVII w.), dawny kościół św. Ducha, obecnie szkoła (XIV w.), ratusz Głównego Miasta (XIV-XVI w.), Dwór Artusa (XV-XVII w.), Fontanna Neptuna (XVII-XVIII w.), Wielka Zbrojownia (1605), Stara Apteka (1636), dwór Bractwa św. Jerzego (1494), kamieniczki: Złota Kamienica (1617), dom Uphagena (1776), kamienica Lwi Zamek (1569), Dom Towarzystwa Przyrodników (1598), Dom Rzemiosła (1640) oraz dziesiątki innych, przeważnie rekonstruowanych, gotyckich, renesansowych, barokowych, rokokowych, klasycystycznych zabytków.
SOPOT - część zespołu miejskiego Trójmiasta. 1998 miasto otrzymało status uzdrowiska.Przemysł maszynowy, skórzany, spożywczy. Siedziba licznych instytutów naukowych. Występujące w Sopocie solanki i borowina są wykorzystywane w utworzonym już w 1. połowie XIX w. zakładzie balneologicznym, gdzie leczy się choroby narządów ruchu i reumatyczne. Ośrodek turystyczny i kąpielisko morskie, przystań żeglugi przybrzeżnej. W Sopocie znajdują się: najdłuższe nad Bałtykiem molo (512 m), Opera Leśna (od 1961 miejsce organizacji Międzynarodowych Festiwali Piosenki), tor wyścigów konnych i wyciąg narciarski. Zabytki: Dawny gród z VIII-X w.; molo o dł. 516 m; Opera Leśna, założona w 1909 r.; dworek Sierakowskich z końca XVIII w.; dziesiątki willi eklektycznych i secesyjnych oraz domki klasycystyczne z 1 poł. XIX w.; stare domki rybackie z XIX w.; kaplica neogotycka z 1870 r.; eklektyczny zakład kąpielowy z 1903 r.; drewniane Łazienki Południowe z 1907 r.
MIEJSCOWOŚCI TURYSTYCZNO – WYPOCZYNKOWE O MNIEJSZYM ZNACZENIU DLA TURYSTYKI
ŚWINOUJŚCIE - największy w Polsce port rybacki, a także handlowy i pasażerski. Przemysł stoczniowy (morska stocznia remontowa), rybny. Kąpielisko i uzdrowisko rozwinięte dzięki występowaniu wód mineralnych (solanki bromkowe, jodkowe, żelaziste) wykorzystywanych do leczenia chorób układu krążenia, oddechowego, chorób skóry. Sanatoria, szpitale uzdrowiskowe, zakłady przyrodolecznicze, plaża i park zdrojowy oraz liczne domy wczasowe. Przejście graniczne między Polską a Niemcami. Promy do Ystad (Szwecja), Kopenhagi (Dania), Travemnde (Niemcy). Zabytki: kościół (XV w., przebudowywany XVII, XIX w.) z wieżą (XIX w.), dom drewniany (XVIII-XIX w.), zespół fortów ziemno-murowanych (XIX w.), latarnia morska (1858).
MIĘDZYZDROJE - ośrodek wypoczynkowy i turystyczny. Siedziba dyrekcji Wolińskiego Parku Narodowego. W pobliskim lesie zagroda żubrów. W mieście znajduje się Muzeum Przyrodnicze Wolińskiego Parku Narodowego. Od lat dziewięćdziesiątych odbywa się tu corocznie filmowy Wakacyjny Festiwal Gwiazd.
NIECHORZE - wieś w północnej części województwa zachodniopomorskiego, nad Morzem Bałtyckim, przy północno-zachodnim brzegu jeziora Liwia Łuża (rezerwat dzikich łabędzi), na Wybrzeżu Trzebiatowskim. Ok. 800 mieszkańców (1984).Ośrodek turystyczno-wypoczynkowy, znane kąpielisko. W Niechorzach znajduje się latarnia morska.
DZIWNÓW - znane kąpielisko morskie, plaża na piaszczystej mierzei. 2,1 tys. mieszkańców (2000).Nazwa wywodzi się od rzeki Dziwny wpadającej tu do morza. Zanotowana po raz pierwszy w XIII w. nazwa Diuenow. Stara słowiańska podstawa div- oznacza dziki, czyli dziką, nieuregulowaną rzekę o gwałtownym nurcie. W formie zgermanizowanej nazwa brzmiała Dievenow. Przez wieki w trzech tutejszych osadach mieszkali rybacy i dopiero pod koniec XIX w. Południowo-wschodnia część miasteczka dotyka brzegów Zalewu Kamieńskiego, a właściwie niewielkiego wgłębienia zwanego Zatoką Wrzosowską. Po drugiej stronie w oddali widać Kamień Pomorski.
MIELNO - znane kąpielisko morskie, plaża na piaszczystej mierzei. 2,1 tys. mieszkańców (2000).Nazwa wywodzi się od rzeki Dziwny wpadającej tu do morza. Zanotowana po raz pierwszy w XIII w. nazwa Diuenow. Stara słowiańska podstawa div- oznacza dziki, czyli dziką, nieuregulowaną rzekę o gwałtownym nurcie. W formie zgermanizowanej nazwa brzmiała Dievenow
USTRONIE MORSKIE- wieś w północnej części województwa zachodniopomorskiego, nad Morzem Bałtyckim, na Równinie Białogardzkiej. 1,9 tys. mieszkańców (2001). Uzdrowisko, kąpielisko morskie i ośrodek wypoczynkowy, szeroka plaża nad Bałtykiem, molo spacerowe, park zdrojowy, domy konstrukcji szkieletowej z XVIII w., rezerwat bukowy.
USTKA - port rybacki. Przemysł stoczniowy i spożywczy (przetwórstwo ryb). Kąpielisko morskie, znane uzdrowisko (solanka, borowina, korzystne warunki klimatyczne) i ośrodek wypoczynkowy. Zabytki: latarnia morska (1871), kościół (1882), domy (XVIII, XIX w.).
ŁEBA - w 2. poł. XIX w. umocniono kamiennym nabrzeżem koryto rzeki Łeba, która zagrażała miastu powodzią, wybudowano nowy port. W 1899 Łeba otrzymała połączenie kolejowe z Lęborkiem. Ponownie w granicach Polski po II wojnie światowej. Port rybacki, ośrodek turystyczny i znane kąpielisko morskie. Przemysł spożywczy. Zabytki: kościół Najświętszej Marii Panny (XIV w., kilkakrotnie przebudowywany), dom o konstrukcji ryglowej (XVIII w.), na wydmach, w Starej Łebie, ruiny kościoła (XIV w.)
WŁADYSŁAWOWO - 1936-1939 w Wielkiej Wsi zbudowano nowoczesny port rybacki. Od 1938 obecna nazwa na cześć króla Władysława IV Wazy, z którego polecenia na mierzei helskiej powstały w XVII w. dwie warownie morskie, strzegące dostępu do portu puckiego. Prawa miejskie od 1963. W obręb Władysławowa od 1973 wchodzą dawne wsie: Cetniewo, Chałupy, Chłapowo, Jastrzębia Góra, Karwia, Wielka Wieś. Przemysł rybny. Port rybacki i kąpielisko morskie. Znany ośrodek wypoczynkowy. Zabytki: kościół Wniebowzięcia NMP (1961), Dom Rybaka, pomnik J. Hallera (1995).
JASTARNIA - Kąpielisko morskie, ośrodek wczasowy. Przystań statków pasażerskich, port rybacki, przemysł przetwórstwa rybnego, wędzarnie ryb. W 1954 włączono w granice administracyjne miasta kąpieliska w Juracie i Kuźnicy.Warto zobaczyć: kościół rybacki Nawiedzenia NMP z 1931 r., chata rybacka z 1876 roku, do której budowy wykorzystano drewno pochodzące z rozbitych okrętów, domy rybackie z XIX w. o konstrukcji szkieletowej, schrony bojowe - bunkry pozostałość polskich umocnień z września 1939 r., ornitologiczna ścieżka dydaktyczna "Łąki koło Jastarni".
HEL - letnisko nadmorskie, kąpielisko, przystań żeglugi pasażerskiej - połączenia z Gdańskiem, Sopotem i Gdynią, port rybacki, zakłady przetwórstwa rybnego. Liczne ośrodki wczasowe i kwatery prywatne. 4,6 tys. mieszkańców (1998). Zabytki: dawny gotycki kościół św. Piotra (XIV-XV w.), obecnie Muzeum Rybołówstwa, dawna karczma (XVIII w.), drewniane domy mieszkalne (XIX w.).
DRAWSKO POMORSKIE - zakłady przemysłu drzewno-papierniczego, przetwórstwa spożywczego i włókienniczego. Ponadto spełnia funkcje miejscowości turystyczno-wypoczynkowej. Węzeł komunikacji drogowej. Zabytki: Kościół parafialny (XIV/XV w.), pozostałości obwarowań miejskich (XIV w.), domy mieszkalne (XVIII-XIX w.), cmentarz wojskowy żołnierzy polskich i radzieckich poległych w walkach na Wale Pomorskim.
POŁCZYN – ZDRÓJ - w XIX w. odkryto pokłady borowiny, uzdrowisko rozbudowano. Leczy się w nim głównie choroby reumatyczne i układu nerwowego. Zakłady przyrodolecznicze, 3 szpitale uzdrowiskowe, 5 sanatoriów, dom profilaktyczno-wypoczynkowy, park zdrojowy z rosarium i alpinarium. Znany browar. Na południe od miasta tzw. Szwajcaria Połczyńska - urozmaicony krajobraz polodowcowy. Zabytki: kościół parafialny (XV-XVI, XIX w.), zamek (XIV, XVIII w.), kamienice (XVIII-XIX w.).
CZAPLINEK – w środek przemysłu drzewnego, który tworzą fabryka mebli i tartak. Ponadto zakłady przemysłu elektronicznego Kazel. Zabytki: Kościół Świętej Trójcy (XVIII w.) i Świętego Krzyża (XIX w.), domy mieszkalne (XVIII - XIX w.), niewielki ryneczek w centrum z ratuszem z 1845 r.
CHORZYKOWY - 1927 na Jeziorze Charzykowskim odbyły się pierwsze w Polsce regaty bojerów. Rozwinięte zaplecze turystyczne, przystań kajakowa i żeglarska. Ośrodek sportów bojerowych.
IŁAWA - ośrodek przemysłowy, węzeł kolejowy, ośrodek turystyczno-wypoczynkowy i sportów wodnych. Produkcja podzespołów dla przemysłu motoryzacyjnego, zespół zakładów drzewnych, m.in. tartak, fabryka mebli. Ponadto przemysł przetwórstwa spożywczego, zakład prefabrykatów trzcinowych. Ośrodki wypoczynkowe, pensjonaty, kwatery prywatne. Przystań statków żeglugi śródlądowej, kursujących po Kanale Elbląsko-Ostródzkim. Zabytki: kościół Przemienienia Pańskiego (XIV w.), pozostałości gotyckich obwarowań miejskich (XIV w.), dawny ratusz, neobarokowy, z XIX w., przebudowany na dom towarowy w połowie XX.
MIKOŁAJKI - w XIX w., w związku z rozwojem żeglugi pasażerskiej na jeziorach mazurskich, przekształciły się w miejscowość turystyczną. Przemysł drzewny i rękodzieło ludowe (włókiennictwo). Przystań Żeglugi Mazurskiej. Zabytki: kościół poewangelicki (XIX w.), Muzeum Reformacji Polskiej. Przez całe lato w Wiosce Żeglarskiej nad Jeziorem Mikołajskim odbywają się różne imprezy: np. Festiwal Piosenki Żeglarskiej - Szanty w Mikołajkach oraz wiele prestiżowych regat żeglarskich (m.in. Żeglarskie Mistrzostwa Polski Dziennikarzy).
RUCIANE – NIDA - rozwinięty przemysł drzewny. Duży ośrodek turystyczno-wypoczynkowy położony na turystycznym szlaku wodnym Wielkich Jezior Mazurskich. Przystań statków Żeglugi Mazurskiej. Niedaleko od miejscowości (5 km) znajduje się leśniczówka Pranie, w której przebywał i tworzył K.I. Gałczyński. Dziś jest tu muzeum poety.
GIŻYCKO - Gospodarka: znaczący ośrodek ruchu turystycznego, posiada dobrze rozwiniętą sieć noclegową. Funkcjonują zakłady przemysłu przetwórstwa spożywczego, drzewnego. Baza remontowa Żeglugi Mazurskiej. Przystań żeglugi śródlądowej. Zabytki: Pozostałości zamku krzyżackiego (1340, kilkakrotnie przebudowywane), twierdza Boyen (XIX w.), kościół ewangelicki (1827).
WĘGORZEWO - Przemysł metalowy, drzewny, spożywczy. Przystań żeglugi pasażerskiej i rybacka. Baza turystyczna, ośrodek sportów wodnych. Zabytki: kościół Św. Piotra i Pawła (XVII, XVIII, XIX w.), ruiny zamku (XIV, XVIII w.), domy (XIX-XX w.).
EŁK - Zakłady przemysłu elektrotechnicznego, drzewno-papierniczego, przetwórstwa spożywczego, m.in. zakłady mięsne, chłodnie składowe, zamrażalnia owoców i warzyw. Węzeł komunikacji drogowej i kolejowej. ZabytkiKościół parafialny Najświętszego Serca Jezusowego (XIX w.), kościół parafialny św. Wojciecha (XIX w.), ruiny zamku krzyżackiego na wyspie Jeziora Ełckiego (XIV w.), domy mieszkalne (XIX w.).
RAJGRÓD - W okolicy Rajgrodu znajdują się rezerwaty przyrody: Czapliniec Bełda (miejsce gnieżdżenia się czapli siwej w borze sosnowym), Czerwone Bagno (ostoja łosia) i Grzędy (bór sosnowy, las liściasty o charakterze grądu i olsu), a także torfowisko Kuwasy. Zabytki: kościół parafialny (1913), dwie drewniane kapliczki (XIX w.), zabudowa rynku (XIX w.).
WIGRY - Przepływa przez nie Czarna Hańcza, wpada doń struga Kamionka. Ma 18 wysp (największe: Ostrów, Ordów, Kamień, Mysia, Krowa), liczne półwyspy (największe: Wysoki Wągiel, Rosochaty Róg, Klasztorny) i zatoki. Większe miejscowości: Stary Folwark, Magdalenowo, Rosochaty Róg, Czerwony Krzyż. Nad Wigrami znajdują się liczne kąpieliska. Wykorzystywane do turystyki kajakowej. Dzięki czystej wodzie liczne ostoje bobrów. Wigry wchodzą w skład Wigierskiego Parku Narodowego.
AUGUSTÓW - ośrodek usługowy i turystyczno-wypoczynkowy, sporty wodne (gł. żeglarstwo). Uzdrowisko (od 1971) z bogatymi złożami borowiny i wodami mineralnymi. Kaplica cmentarna (1820), kościoły - Matki Boskiej Częstochowskiej (koniec XIX w.), Najświętszego Serca Jezusowego (dawniej św. Bartłomieja, 1911); drewniany dworek I. Prądzyńskiego (1826), w którym mieści się Muzeum Kanału Augustowskiego, klasycystyczne zabudowania Starej Poczty (ok. 1830, spalone podczas II wojny światowej, rekonstruowane 1958-1962), obecnie m. in. biblioteka.
BIAŁOWIEŻA - wieś w województwie podlaskim na Równinie Bielskiej, w Puszczy Białowieskiej, nad Narewką. 2 tys. mieszkańców (2000). Znajduje się tu siedziba dyrekcji Białowieskiego Parku Narodowego, zakład Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk oraz muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego.
SIERAKÓW - Przemysł szklarski, materiałów budowlanych, drzewny, spożywczy. Od 1829 w Sierakowie istnieje Państwowe Stado Ogierów rasy wielkopolskiej. Siedziba jedynego w kraju technikum rybackiego. Ośrodek sportów wodnych i turystyczny.Zabytki: kościoły - Niepokalanego Poczęcia NMP (1624-1639) z nagrobkami Opalińskich (XVII, XVIII w.), drewniany poewangelicki (1782-1785). Piwnice rezydencji Opalińskich (XVII w., w miejscu dawnego folwarku znajdują się zabudowania stadniny i budynki mieszkalne), pałacyk (ok. 1890), park (XIX w.).
SŁAWA - Małe zakłady przemysłu drzewnego (wytwórnia mebli, tartak) i spożywczego. Ośrodek wypoczynkowy, turystyczny i sportów wodnych. Zabytki: kościoły - Św. Michała (1604), poewangelicki (1834-1836). Pałac (1735) z parkiem (XVIII w.), domy (XVIII, XIX w.).
KÓRNIK - Zabytki: kościół parafialny fundacji Górków (1437, przebudowany); gotycki halowy kościół parafialny Wszystkich Świętych z XV w.; dawny ratusz z XVIII w.; zamek Górków z 1. poł. XVI w. - obecnie Muzeum Wnętrz z kolekcją obrazów i rzeźb oraz mebli, broni, trofeów myśliwskich i militariów; Biblioteka Kórnicka PAN (zbiory muzealne, jedne z najcenniejszych w kraju). Park krajobrazowy z ponad trzema tysiącami gatunków i odmian - arboretum założone w 1. połowie XIX w. przez Tytusa Działyńskiego i jego syna Jana, obecnie pod opieką Instytutu Dendrologii PAN.
CIECHOCINEK - Zbudowano wówczas z inicjatywy S. Staszica, wg projektu J. Graffa, pierwsze drewniane tężnie oraz warzelnię soli i rozpoczęto produkcję soli leczniczej. Zabytkowe tężnie solanki wykorzystywane do naturalnych inhalacji jodem, cieplice solankowe i kąpiele borowinowe nadały miastu rangę uzdrowiska i miejscowości wypoczynkowej. Miasto posiada pijalnie wód mineralnych, liczne sanatoria, prewentoria, domy wypoczynkowe, zakłady przyrodolecznicze i szpitale uzdrowiskowe a także basen kąpielowy z solanką, solaria.
JELENIA GÓRA - Centralnym punktem starej części miasta jest rynek ze zrekonstruowanymi barokowymi kamieniczkami i ratuszem, przed którym znajduje się pochodząca z XVIII w. studnia Neptuna. W Jeleniej Górze rozwinął się przemysł farmaceutyczny, chemiczny, metalowy, szklarski, bawełniany, odzieżowy, papierniczy, drzewny, przetwórstwa spożywczego. Siedziba teatru imienia C.K. Norwida, Teatru Animacji, filharmonii, Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego. W Jeleniej Górze odbywają się Międzynarodowe Festiwale Teatrów Ulicznych. Siedziba wydziałów zamiejscowych i filii kilku uczelni wrocławskich: Politechniki, Akademii Ekonomicznej, Wyższej Oficerskiej Szkoły Radiotechnicznej. Rozbudowana baza turystyczno-noclegowa. Ośrodek sportów samolotowych i szybowcowych (Jeżów Sudecki).Zabytki: Kościół św. Erazma i Pankracego (XIV/XV w.), fragmenty fortyfikacji miejskich (XV w.) z wieżami bram: Grodzkiej, Zamkowej, Wojanowskiej (XVI w.), kaplica Świętej Anny (1514), dawny kościół ewangelicki, obecnie św. Krzyża (1709-1718), w murze cmentarnym zespół kaplic grobowych (XVIII w.), kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła (1725), w którego północnej ścianie wmurowane są dwa średniowieczne krzyże pokutne, barokowe kamienice z podcieniami w rynku (XVII-XVIII w.), ratusz (1744-1749).
KARPACZ - Od XIV w. ośrodek wydobycia złota i kamieni półszlachetnych. Znany od 1677 jako Krummhbel, nazwa urzędowa do 1945. Od poł. XIX w. rozwija się jako ośrodek turystyczno-wypoczynkowy. Prawa miejskie 1959. Główna baza wypadowa we wschodniej część Karkonoszy. Ośrodek sportów zimowych. Stacja klimatyczna (sanatorium przeciwgruźlicze). Fabryka papieru. Zabytki: tzw. świątynia Wang - drewniany kościół z XIII w. przeniesiony w latach 1842-1854 z południowej Norwegii z miejscowości Wang - częściowo przebudowany, z drugą ścianą, odzielającą wnętrze świątyni od otaczającego ją przedsionka, można tu podziwiać oryginalne fragmenty z wyrzeźbionymi w norweskiej sośnie motywami ozdobnymi z czasów Wikingów, Muzeum Zabawek z wielką kolekcją lalek z całego świata, Karkonoski Park Narodowy.
SZKLARSKA PORĘBA - Przemysł szklarski, wydobywczy (kamieniołomy). Duży ośrodek turystyczny i narciarski. Punkt wyjściowy wycieczek w Karkonosze i Góry Izerskie. Zabytki: dwa kościoły neoromańskie (1884-1886 i 1889), kościół cmentarny (ok. 1625) oraz poewangelicki (1786), domy wypoczynkowe (XIX, XX w.).
KUDOWA – ZDRÓJ - Właściwości lecznicze miejscowych wód znane były już od XVI w. W 1636 zorganizowano pierwsze urządzenia kąpielowe. Prawa miejskie 1945. Ośrodek przemysłu bawełnianego i drzewnego. Uzdrowisko (szczawy), sanatoria, pijalnia wód, zakłady przyrodniczo-lecznicze - leczenie chorób układu krążenia, endokrynologicznych, przemiany materii. Ważne graniczne przejście drogowe do Czech (Kudowa Słone). Zabytki: kościół parafialny z 2. poł. XVII w., kościół i kaplica w Czermnej (z 1776, wyłożona ok. 3 tys. czaszek i piszczeli ludzi zmarłych w wojnach i zarazach).
DUSZNIKI- ZDRÓJ - Eksploatację źródeł wód mineralnych rozpoczęto w XVIII w., rozwój uzdrowiska nastąpił na przełomie XVIII i XIX w. Od XIX w. miasto stało się ośrodkiem hutnictwa i zdobnictwa szkła. Spełnia funkcje miejscowości uzdrowiskowo-klimatycznej. Ponadto zakłady przemysłu elektrotechnicznego, huta szkła. W mieście funkcjonują liczne domy wczasowe, sanatoria, szpitale uzdrowiskowe, zakład przyrodoleczniczy i pijalnia wód mineralnych, (źródła Jan Kazimierz, Pieniawa Chopina, Zimny Zdrój, Agata). W Zieleńcu, w granicach administracyjnych miasta, stacja klimatyczna i ośrodek sportów zimowych, doskonałe tereny narciarskie. Zabytki: Stare miasto z kamienicami (XVII i XVIII w), gmachem dawnego ratusza, a także kościół parafialny (XVIII w.), zabudowania dawnej papierni (XVII-XVIII w.).
POLANICA- ZDRÓJ - Tutejsze źródła mineralne znane były już w XVII w. Pierwszy zakład kąpielowy zbudowano w 1829. W XIX i XX w. powstały obiekty uzdrowiskowe i lecznicze: dom zdrojowy, pijalnia wód z halą spacerową. 1945 prawa miejskie. Uzdrowisko (wody mineralne - szczawy wodorowęglanowo-wapniowe) z bardzo dobrze rozwiniętą infrastrukturą: zakład przyrodoleczniczy, pijalnia wód, 9 sanatoriów, 2 szpitale uzdrowiskowe, domy profilaktyczno-wypoczynkowe. W Polanicy-Zdroju głównie leczy się choroby układu pokarmowego i krążenia. Ośrodek wypoczynkowy i baza wycieczek w Góry Stołowe, Bystrzyckie i Orlickie. Drobne zakłady przemysłu szklarskiego i elektrotechnicznego.
WISŁA- Uzdrowisko oraz ośrodek wypoczynkowy, centrum sportów zimowych. Zakłady przemysłu drzewnego. Zbiornik wodny Wisła-Czarne. Zabytki: kościół ewangelicki (1833-1838), dawna karczma (1. połowa XIX w.), w której utworzono Muzeum Beskidzkie.
SZCZYRK - Ośrodek turystyczny i sportów zimowych, o korzystnych warunkach klimatycznych. Liczne wyciągi narciarskie. Węzeł szlaków turystycznych prowadzących w Beskid Śląski. Zabytki: drewniany kościół parafialny (1797-1800, rozbudowywany 1937-1939), przydrożne figury kamienne (XIX w.).
RABKA - Znane uzdrowisko i ośrodek sportów zimowych. W leczeniu chorób układu krążenia i oddechowego wykorzystuje się zarówno korzystny klimat, jak też źródła solanki. W Rabce znajdują się liczne sanatoria (głównie dla dzieci), szpitale uzdrowiskowe, domy wypoczynkowe, pijalnia wód mineralnych, zakład przyrodoleczniczy. Działa teatr lalek Rabcio. Punkt wyjściowy wycieczek w Gorce. Zabytki: drewniany kościół Św. Marii Magdaleny (1606, 1744-1778), kapliczka Św. Floriana (XIX w.), pozostałości zespołu dworskiego (XVIII w.).
SZCZAWNICA - Uzdrowisko o korzystnych warunkach klimatycznych, rozwinięte dzięki występowaniu źródeł wód mineralnych (szczawy wodorowęglanowo-solankowe), wykorzystywanych do leczenia chorób układu oddechowego. W Szczawnicy znajdują się sanatoria, zakłady przyrodolecznicze, pijalnia wód, szpital uzdrowiskowy. Ośrodek turystyczny, przystań flisacka i kajakowa. Zabytki: domy z XIX w., klasycystyczny dwór Szalayów z 1839 r., dawna cerkiew z 1788 r.
IWONICZ – ZDRÓJ - Jedno z najstarszych w Polsce uzdrowisk (1413 - wzmianka o istnieniu w miejscowości wód mineralnych). Stacja klimatyczna, ośrodek turystyczno-wypoczynkowy. W eksploatacji 9 źródeł. Leczy się tu choroby gośćcowe, układu krążenia, nerwów, dróg oddechowych, układu trawienia, serca, choroby kobiece. Warzelnia soli jodobromowej. W centrum drewniane wille i pensjonaty z XIX w., Łazienki Mineralne z lat 1869-75, Dom Zdrojowy z lat 1859-61 w stylu "mauretańskim". W parku zdrojowym źródło Bełkotka, z którego ulatnia się palny gaz ziemny. Niewielka skocznia narciarska, basen kąpielowy, wyciąg narciarski.
SOLINA - Ośrodek turystyczny, kąpielisko. Dawna Solina spoczywa głęboko na dnie zalewu (60 m), obecna to zespół ośrodków wypoczynkowych i zapora (istnieje gmina Solina, tyle że z siedzibą w Polańczyku). Żelbetowa tama to rekordzistka na skalę krajową - jest największa w Polsce. Ma 664 m długości i 82 wysokości. Wewnątrz znajdują się spiralne rurociągi, dwie turbiny zwykłe i dwie rewersyjne, które nocą pompują wodę z powrotem, kilkadziesiąt metrów wyżej.
USTRZYKI DOLNE - Ośrodek turystyczny i sportów zimowych. Przemysł maszynowy. Dawna cerkiew greckokatolicka (1847, 1927) z dzwonnicą (XIX w.), dawna synagoga (XIX w.), domy (XIX w.).
USTRZYKI GÓRNE - Ośrodek turystyczny i sportów zimowych położony na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Punkt wyjściowy wycieczek na Halicz, Połoninę Caryńską, Tarnicę, Wielką Rawkę. Na wschód od Ustrzyk Górnych, w pobliżu Tarnawy Niżnej, znajduje się częściowy rezerwat torfowiskowy, o powierzchni 34,40 ha, utworzony 1976, obejmujący dwa torfowiska wysokie z naturalną roślinnością torfowiskową. Drugi częściowy rezerwat torfowiskowy - Litomirz utworzono w pobliżu ujścia potoku Litomirz do Sanu, na wschód od Ustrzyk Górnych.