Sytuacja polityczna w trzech zaborach w XIX w.
Sytuacja polityczna w trzech zaborach w XIX w.
Sprawa polska na kongresie wiedeńskim
Jednym z najtrudniejszych problemów kongresu wiedeńskiego stała się kwestia polska. Car Aleksander I dążył do pozyskania ziem Księstwa Warszawskiego. Udało mu się pozyskać do tej koncepcji króla Prus Fryderyka Wilhelma III, któremu obiecał rekompensatę w postaci Saksonii. Napotkał jednak na opór Anglii, Francji i Austrii, które obawiały się zachwiania równowagi europejskiej przez nadmiernie wzmocnione Prusy i Rosję.Ostateczne decyzje okazały się kompromisem, który doprowadził do likwidacji Księstwa Warszawskiego. Bydgoskie i Poznańskie, z których utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie z zagwarantowaną autonomią oraz Gdańsk i Toruń uzyskały Prusy. Austria otrzymała obwód tarnopolski i kopalnie soli w Wieliczce. Stworzono neutralne Wolne Miasto Kraków (Rzeczpospolita Krakowska) pod protektoratem trzech mocarstw zaborczych. Z pozostałych ziem Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie połączone unią personalną z Rosją.
Królestwo Polskie w latach 1815 -1830.
Królestwo Polskie liczyło 127 tys. km2 i było zamieszkiwane przez ponad 2,7 mln ludności. Car Aleksander I obiecywał, że obszar Królestwa zostanie w przyszłości powiększony o ziemie zaboru rosyjskiego należące wcześniej do Rzeczypospolitej. Obietnice i nadana przez cara w listopadzie 1815 r. liberalna konstytucja miała przychylnie usposobić Polaków. Wprowadzała ona monteskiuszowski trójpodział władzy, co powodowało, że została uznana za najbardziej liberalną ustawę zasadniczą w po-kongresowej Europie.
Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego sejmu składającego się z Senatu (64 senatorów mianowanych przez króla) i Izby Poselskiej (128 posłów wybieranych przez szlachtę, mieszczan i chłopów). Zwoływany co 2 lata sejm miał niewielkie kompetencje, które sprowadzały się między innymi do uchwalania budżetu, decydowania o systemie monetarnym, ustalaniu zasad prawa cywilnego i karnego.
Władzą wykonawczą był król (lub zastępujący go namiestnik), który miał prawo inicjatywy ustawodawczej. Mianował ministrów, senatorów i wyższych urzędników oraz dysponował prawem veta w stosunku do ustaw sejmowych. Monarsze przysługiwało prawo wypowiadania wojny oraz zawierania umów międzynarodowych. Organem pomocniczym w sprawowaniu władzy wykonawczej była Rada Stanu, która przygotowywała projekty praw i opiniowała dla króla pracę rządu. Funkcję gabinetu ministrów pełniła Rada Administracyjna, która składała się z namiestnika i pięciu ministrów. Jej rzeczywista rola została sprowadzona do organu wykonującego wolę króla i namiestnika.
Konstytucja gwarantowała Polakom stosunkowo szerokie prawa obywatelskie między innymi: wolność wyznania, wolność słowa i nietykalność osobistą. Jednak liberalne prawa nie były realizowane w praktyce życia politycznego.
Namiestnikiem został były żołnierz napoleoński gen. Józef Zajączek, który okazał się uległym karierowiczem. Wysokie, nie przewidziane konstytucją miejsca w życiu publicznym zajęli: wielki książę Konstanty jako wódz naczelny wojska polskiego i Mikołaj Nowosilcow jako komisarz carski. Ograniczanie swobód obywatelskich i wprowadzenie cenzury doprowadziło do pojawienia się opozycji politycznej.
Pierwsi przeciwko łamaniu konstytucji wystąpili posłowie, przede wszystkim z województwa kaliskiego (“Kaliszanie”), skupieni wokół braci Bonawentury i Wincentego Niemojowskich. Doprowadzili oni w 1820 r. do odrzucenia przez izbę poselską rządowych projektów skrócenia postępowania karnego. Przerwanie obrad i niezwoływanie sejmu przez pięć lat doprowadziło do osłabienia opozycji sejmowej. Przywódcom “Kaliszan” odebrano możliwość udziału w życiu publicznym, a w 1825 r. zniesiono jawność obrad sejmowych. Realia polityczne postawiły społeczeństwo polskie wobec dylematu: biernie poddać się ograniczaniu praw obywatelskich i odrębności Królestwa, czy podjąć zdecydowaną walkę przeciwko caratowi metodami nielegalnymi?
Najwcześniej tajne organizacje były tworzone w środowiskach młodzieży studenckiej i gimnazjalnej. Pierwsze inicjatywy sięgały 1817 roku, kiedy to na Uniwersytecie Wileńskim założono Towarzystwo Filomatów (Tomasz Zan, Adam Mickiewicz), a Uniwersytecie Warszawskim Związek Przyjaciół “Panta Koina” (Ludwik Mauersberger). W 1819 r. w warszawskim środowisku akademickim utworzono Związek Wolnych Polaków (Wiktor Heltman i Tadeusz Krępowiecki), który głosił hasła narodowowyzwoleńcze.
Drugim środowiskiem, w którym podjęto tajną działalność polityczną była młoda kadra oficerska. Wśród nich major Walerian Łukasiński który zorganizował w 1819 r. Wolnomularstwo Narodowe w celu walki o respektowanie konstytucji i przestrzeganie postanowień kongresu wiedeńskiego w zakresie autonomii Królestwa Polskiego. Obawa przed policją zmusiła Łukasińskiego do rozwiązania Wolnomularstwa i utworzenia w 1821 r. głębiej zakonspirowanego Towarzystwa Patriotycznego. Stawiając sobie za cel odzyskanie niepodległości, objęło ono swoim zasięgiem całość ziem polskich. Aresztowanie w 1822 r. Łukasińskiego znacznie osłabiło działalność Towarzystwa Patriotycznego, które przestało istnieć na skutek aresztowań w 1826 roku.
Działalność konspiracyjną w kręgach wojskowych kontynuował porucznik Piotr Wysocki, który w 1828 r. założył tajne sprzysiężenie w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty. Spiskowcy nie posiadali żadnego programu politycznego, a celem było zorganizowanie zbrojnego powstania.
Pomimo ograniczeń politycznych Królestwo Polskie w latach 1815 -1830 było centrum polskiego życia politycznego i kulturalnego i wpłynęło na kształtowanie się tożsamości narodowej w ciągu prawie stuletniego okresu polskiego niebytu państwowego.
Wielkie Księstwo Poznańskie w latach 1815 -1846.
Ziemie polskie włączone do państwa pruskiego po 1815 r. miały obszar 29 tys. km2 i były zamieszkiwane przez 850 tys. ludności (80% Polaków). Kongres wiedeński nałożył na władze pruskie obowiązek utworzenia polskich instytucji przedstawicielskich. Jednak dopiero w 1823 r. powołano sejm prowincjonalny, który miał bardzo ograniczone kompetencje. Opiniował projekty ustaw, mógł przekazywać królowi pruskiemu petycje i skargi. Zakres tych doradczych uprawnień dotyczył tylko prowincji poznańskiej. Namiestnikiem Księstwa został Polak, książę Antoni Radziwiłł, który starał się przestrzegać polskiego ceremoniału sejmowego i otwierał obrady w języku polskim. Był on tylko świetnym mecenasem kultury, ale bardzo kiepskim politykiem.
Pierwsze lata istnienia Księstwa (do 1830 r.) były okresem prób zjednania społeczeństwa polskiego i konsekwentnych działań pruskich na rzecz zintegrowania nowej prowincji z resztą państwa. Władze zachęcały Niemców do osiedlania się na tym terenie poprzez udzielanie pomocy gospodarczej. Nie podejmowano wówczas działań o charakterze antypolskim, ale odrzucano wszystkie postulaty rozszerzenia autonomii Księstwa (np. utworzenia polskiego wojska).
Po upadku powstania listopadowego władze pruskie zaczęły prowadzić wyraźnie antypolską politykę. Prezesem księstwa został Edward von Flotwell, który rozpoczął represje wobec uczestników powstania i zapoczątkował akcję germanizacyjną sprowadzając niemieckich nauczycieli, chłopów, ziemian, kupców i przemysłowców.
Objęcie władzy przez króla Fryderyka Wilhelma IV zmieniło niemiecką politykę wobec Księstwa. Nowy władca odwołał Flotwella, wstrzymał akcję kolonizacyjną i germanizacyjną. Liberalizacja życia politycznego pozwoliła podjąć walkę o utrzymanie polskiego stanu posiadania na tym terenie. Po 1840 r. została zapoczątkowana praca organiczna na ziemiach polskich. Czołowi działacze tego okresu: Tytus Działyński, Edward Raczyński, Karol Marcinkowski i Karol Libelt, prowadzili ją na polu gospodarczym i oświatowym.
Polska działalność oświatowa i gospodarcza była prowadzona również na Pomorzu Gdańskim, Warmii, Mazurach i Śląsku. Odrodzenie i rozwój polskiej świadomości narodowej na tych terenach wiążą się z działalnością: Krzysztofa Mrongowiusza, Gustawa Gizewiusza i Józefa Lompy.
Rzeczpospolita Krakowska w latach 1818 -1846.
Wolne Miasto Kraków obejmowało obszar około 1150 km2 i było zamieszkiwane przez około 95 tys. mieszkańców. Oktrojowana w 1818 r. przez państwa zaborcze konstytucja gwarantowała polski charakter organów władzy i administracji.
Władza ustawodawcza i kontrolująca należała do Zgromadzenia Reprezentantów, którego uprawnienia ograniczyły się do zatwierdzania projektów rządowych. Władzę wykonawczą sprawował pochodzący z wyborów Senat o kompetencjach znacznie szerszych od typowej władzy wykonawczej. Pierwszym prezesem Senatu został ziemianin Stanisław Wodzicki, który rządził w oparciu o tzw. konferencję rezydentów.
Życie polityczne Rzeczpospolitej Krakowskiej w omawianym okresie zostało zdominowane przez rywalizację konserwatywnej arystokracji z liberalną inteligencją Uniwersytetu Jagiellońskiego i mieszczaństwem. Jej efektem było ograniczenie autonomii Uniwersytetu przez Wodzickiego w 1821 roku. Dalsze ograniczenia autonomii nastąpiły po upadku powstania listopadowego, kiedy zmieniono konstytucję (1833). Nastąpiło wówczas przyznanie decydującego głosu rezydentom i wzmocnienie władzy senatu oraz prezesa Wodzickiego. Wkroczenie w 1836 r. wojsk austriackich i pięcioletnia okupacja wskazało na fikcyjność niezależności Wolnego Miasta Krakowa. Mimo dalszych ograniczeń w latach czterdziestych Kraków pozostał jedynym ośrodkiem państwowości polskiej i centrum polskiego życia kulturalnego.