Dlaczego układ nerwowy jest nadrzędny względem innych układów?
Układ nerwowy nazywamy nadrzędnym, gdyż pełni on w naszym organizmie funkcję nadzorczą względem innych układów – sprawuje nad nimi kontrolę i koordynuje ich pracę, sprawia, że razem tworzą spójną całość – ciało. Odbiera on również bodźce zewnętrzne, tym samym umożliwiając organizmowi dostosowanie się do warunków środowiska, jest specyficznym łącznikiem pomiędzy otoczeniem zewnętrznym a naszym ciałem. Aby lepiej zrozumieć istotę jego nadrzędności, przeanalizujmy jego budowę i podstawowe funkcje:
Układ nerwowy dzieli się na układ ośrodkowy, obwodowy i autonomiczny. W skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzi mózgowie (dzielące się na rdzeń przedłużony, móżdżek, śródmózgowie, międzymózgowie i kresomózgowie) oraz rdzeń kręgowy. Za najbardziej pierwotne, a przez to niezbędne do życia funkcje odpowiada rdzeń przedłużony. To właśnie w nim znajdują się ośrodki odpowiedzialne za odruchy bezwarunkowe (czyli wrodzone), takie, jak żucie, połykanie, wydzielanie śliny czy oddychanie. Móżdżek natomiast odpowiada za utrzymanie równowagi ciała, jest ośrodkiem koordynacji i regulacji ruchów. W śródmózgowiu znajdują się pierwotne ośrodki słuchu i wzroku, a międzymózgowie kontroluje rzeczy takie, jak uczucie głodu/sytości, termoregulacja, agresja, pragnienie ucieczki, popęd płciowy czy instynkt macierzyński.
Najbardziej złożoną strukturą jest kresomózgowie, wraz z pokrywającą je korą mózgową. To właśnie wysoki stopień rozwoju tej części mózgowia daje człowiekowi przewagę intelektualną nad innymi żywymi organizmami. Tutaj informacje pochodzące od organów czuciowych są gromadzone, analizowane i porównywane z nabytymi w przeszłości doświadczeniami. W pofałdowanej korze mózgowej o grubości sześciu milimetrów mieści się nasza myśl, wola, język, analiza obrazów i dźwięków.
Każda z dwóch półkul kresomózgowia dzieli się na cztery płaty (czołowy, skroniowy, ciemieniowy i potyliczny). W płacie czołowym znajdują się ośrodki ruchowe i węchowe, w ciemieniowym - ośrodki czucia skórnego i orientacji w przestrzeni, w potylicznym – ośrodek rozumienia wrażeń wzrokowych, a w skroniowym – ośrodek rozumienia wrażeń słuchowych. Prawa półkula mózgu kontroluje niemal wyłącznie zachowanie lewej strony ciała, podczas gdy lewa zajmuje się prawą stroną. Wyjątek stanowią ośrodki wzroku, węchu i słuchu. Lewa część kory wzrokowej kontroluje nie prawe oko, lecz prawą część pola widzenia i odwrotnie. Natomiast w przypadku węchu i słuchu ośrodki znajdujące się z prawej strony odbierają bodźce z prawego ucha/dziurki nosa, a te znajdujące się po stronie lewej – z lewego.
Główną funkcją rdzenia kręgowego jest przewodzenie bodźców między obwodowym układem nerwowym a mózgiem. Jest on także miejscem powstawania odruchów. Odruch jest podstawową odpowiedzią układu nerwowego na bodziec. W reakcji takiej nie bierze udziału tylko jedna komórka, lecz całe ich zespoły. Drogę, jaką przebywa bodziec i odpowiedź na niego nazywamy łukiem odruchowym. Najprostszy łuk odruchowy musi się składać przynajmniej z dwóch neuronów: czuciowego – odbierającego bodziec, i ruchowego – przekazującego „odpowiedź”. Krótka droga łuku odruchowego pozwala na niemal natychmiastowe reakcje, a właśnie od szybkości tychże zależy najczęściej ochrona ciała przed uszkodzeniem. Odruchy wytwarzane przez rdzeń kręgowy (a także przez rdzeń przedłużony i ośrodki podkorowe) należą do odruchów bezwarunkowych, czyli wrodzonych.
Układ nerwowy obwodowy składa się z 12 par nerwów czaszkowych (unerwiających narządy zmysłów, mięśnie i gruczoły okolic głowy) i 31 par nerwów rdzeniowych (unerwiających skórę, mięśnie, układ naczyniowy oraz narządy wewnętrzne). Nerwy czaszkowe dochodzą do mózgu bezpośrednio, natomiast impulsy z nerwów rdzeniowych - przez rdzeń kręgowy.
Specyficzną częścią układu nerwowego jest autonomiczny układ nerwowy. Unerwia on te części organizmu, które nie podlegają świadomej kontroli. Można go podzielić na dwie części – układ współczulny i układ przywspółczulny. Oba układy unerwiają te same narządy, lecz mają przeciwne działanie.
Przywspółczulny układ nerwowy jest najbardziej aktywny, gdy ciało znajduje się w spoczynku, pomaga w trakcie odpoczynku i trawienia. Układ współczulny natomiast przygotowuje organizm w trakcie stresu i niebezpieczeństwa. Układ przywspółczulny zwalnia częstość i zmniejsza siłę skurczów serca, pobudza proces trawienia, nasila syntezę glikogenu w wątrobie, nasila wydzielanie śliny, rozszerza źrenicę oka. Układ współczulny działa dokładnie na odwrót - zwiększa siłę i częstość skurczu serca, hamuje proces trawienia, nasila rozpad glikogenu w wątrobie (by zapewnić dopływ energii), zmniejsza wydzielanie śliny, zwęża źrenicę oka, pobudza rdzeń nadnerczy do wydzielania adrenaliny. Te dwa układy oddziałują równocześnie, z mniejszą lub większą aktywnością, w zależności od sytuacji.
Jak widać, układ nerwowy jest jednym z najważniejszych elementów naszego organizmu. Bez niego co prawda moglibyśmy odbierać wrażenia i bodźce, lecz nie mielibyśmy możliwości interpretacji żadnego z nich, nie posiadalibyśmy też zdolności adaptacji do warunków środowiska zewnętrznego. Mając sam układ mięśniowy i kostny nie bylibyśmy w stanie się poruszyć – potrzeba do tego jeszcze odpowiedniego bodźca. Można powiedzieć, że układ nerwowy jest iskrą ożywiającą nasze ciało i tworzącą z wielu pojedynczych układów jeden układ, zgrany i wspaniale funkcjonujący – nasz organizm.
Bibliografia:
• Prof. dr med. Witold Sylwanowicz, Mały atlas anatomiczny, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1991;
• Peter Abrahams, Atlas anatomii – ciało człowieka: budowa i funkcjonowanie, Świat Książki, Warszawa 2004;
• Sophie Coisne, Mózg – instrukcja działania, Encyklopedia wiedzy „Wiem”, nr 27;
• Barbara Klimuszko, Biologia 7 – człowiek, anatomia, fizjologia i higiena, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995;
• Dr Bolesław Zaremba, O budowie i czynnościach ciała ludzkiego, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1975.