Ogolnie o XX leciu miedzywojennym

XX lecie miedzywojenne

I Wojna Światowa zmieniła sytuacje i pozycje wielu państw. Niektóre stały się niepodległe inne zbiedniały, a jeszcze inne pogrążyli się w haosie. Bardzo duzy wpływ na ówczesna sytyacje miała też rewolucja w Rosi. W tamtych czasach rowineła się także bardzo nauka i techniaka, powtało m.in. radzoi, lotnictwo itp. To wszystko umoniciło jakby pozycje człowieka w swiecie. Jednak dalej nie zostały rozwiazane wiekszosć problemow społecznych. Do głosy doszli wtedy materialisci, głosili oni że możliwości poznawcze człowieka są nie ograniczone, mówili że swiat jest materialny, że stosunki gospodarcze kieryją człowiekiem. Materializm przeciwstawiał się nowemu neopozytywizmowi. Badał on rzeczywistość tylko w tych dziedzinach, w których do głosu dochodziło przez zmysły.

Nowe tendencje w poezji XX wieku to ekspresjonizm, futuryzm, awangarda poetycka, dadaizm, nadrealizm i neoklasycyzm.

Ekspresjonizm zwracał uwagę na świat wewnętrzny, a nie na zewnętrzny. Twórcy ukazywali własne przeżycia duchowe. Ekspresjoniści wykorzystywali w swych utworach filozofię Bergsona (intuicjonizm). Według ich proces poznawczy świata zachodzi przez intuicję. Ekspresjoniści dążyli do oddania jak największych emocji. Ich utwory pełne były różnorodnych uczuć. Wprowadzili oni nowy styl, zwany emocjonalnym. Ukazywali świat rzeczywisty zdeformowanym, używali karykatury i groteski. Nie negowali tradycji, poszukiwali korzeni w baroku, średniowieczu i romantycznej fantastyce. Odrzucali jednak realizm, naturalizm, klasycyzm i estetyzm. Uczucia analizowali za pomocą poezji, ich sztuka to "krzyk duszy".
Polskim prekursorem, jeszcze w okresie Młodej Polski, był Przybyszewski. Ekspresjonizm rozwinął się w Niemczech po roku 1910, w Polsce zaś w latach 1917 - 22. W Poznaniu ukazywało się pismo "Zdrój". Twórcami ekspresjonizmu byli Kaden - Bandrowski i Berent. Ekspresjonizm często przedstawiał stany psychiczne, graniczące z obłędem. Krytykował także mieszczaństwo i jego postawę.
Manifest futuryzmu ogłoszony został w roku 1909 przez Marnettiego. Chwalił technike i urbanizacje oraz nowe piękno, piękno szybkości. Główna idea tego kierunku to pochwała energii, działania, życia, czyli witalizm i aktywizm, odrzucenie przeszłości, patrzenie tylko w przyszłość (futurum), żądanie nowej estetyki, nowego ideału piękna, związanego z cywilizacją i techniką. Futuryzm to agresja, bunt. W Rosji futuryści popierali rewolucję. Futuryzm wyrażał zainteresowanie i fascynację kulturą pierwotną.
Nowoczesna poezja musi oddawać szybki bieg, dynamizm. Dlatego odchodzi się od kontemplacji, wykorzystuje skróty, metafory, dąży do językowego "skąpstwa". Futuryści próbowali stworzyć nowy język poetycki, tzw. pozarozumowy.
Przedstawicielem rosyjskich futurystów jest Majakowski, przeciwstawiający się konwencjonalnym środkom poetyckim. Inny rosyjski twórca, Chlebnikow, sięga do słowiańskiego ludyzmu.

Awangarda poetycka rozwinęła się szczególnie we Francji. Grono poetów skupiło się wokół G. Apollinaire'a i Jacoba Cendrarsa. Awangardyści nie mieli negatywnego stosunku do tradycji. Chcieli czuć się człowiekiem współczesnym. W tym celu szukali nowego języka poetyckiego. Chcieli także przedstawiać wyobraźnię twórcy, tworzyć nowy, istniejący tylko tam świat. Odchodzili od rygorystycznej składni, stosowali skróty językowe, mieszali fantastykę i rzeczywistość. Utwory Apollinaire 'a przybierają formę graficzną, są to tzw. liryzmy wizualne.

Dadaizm rozwija się w Szwajcarii od roku 1916. Nazwa wzięła się od słowa"dada", co znaczy dziecięca zabawka, pierwsze słowo, jakie wypowiada dziecko. Dadaiści mieli bardzo wyśwający stosunek do wszystkiego, co ich otaczało. Negowali wszystkie wartości. Ich utwory były często zlepkiem słów i dźwięków. Istotne było wyłącznie brzmienie utworu. Dla dadaistów poezja była zabawą.

Nadrealizm (surrealizm) wprowadził Apollinaire. Sztuka posługując się elementami natury wcale nie musi jej mechanicznie naśladować. Surrealiści ukazali się we Francji w roku 1924. Twórcy ci wykorzystywali dokonania Freuda. Poezja może rejestrować luźny potok skojarzeń obrazowych, wyzwolonych spod kontroli rozumu, pozwalając dotrzeć od najgłębszych pokładów psychiki człowieka. Surrealiści buntowali się przeciwko tradycji (klasycznej i realistycznej). Nawoływali do wyzwolenia wyobraźni, do wykorzystywania poetyki snu, do zapisywania marzeń i sennych wizji (tak, jak robili to L. Aragon i P. Eluarte, dwaj wybitni surrealiści). Obrazy poetyckie są niemalże z pogranicza jawy, a same utwory przesycone dziwnymi, niesamowitymi scenami.

Neoklasycyzm był wierny klasycystycznej tradycji i poetyce symbolizmu. Nurt ten stworzył P. Valery. Utwory dbały o formę, zgodną z wcześniejszymi zasadami poetyki. W utworach pojawiały się rozważania filozoficzne itp. lecz same utwory miały formę zgodną z formą swych klasycznych wzorców. Poezja wykorzystywała wcześniejsze dokonania poety - symbolisty S. Mallarme'a. Poeci dążyli także do stworzenia języka poetyckiego wolnego od treści życiowych, oddziaływali więc przez grę słów i efekty muzyczne. Najbardziej znanym twórcą neoklasycznym jest T. Elliot.

Poezja rewolucyjna w Rosji zaangażowana była w sprawy polityczne i społeczne. Namawiała ona do wspólnego czynu. Założenia takie stworzył Majakowski, wcześniejszy futurysta. Wykorzystywano wulgaryzmy, zaskakujące metafory, często sięgano po brutalność. W utworach opiewano dramatyczne wydarzenia i osiągnięcia rewolucji ("Lewą marsz" Jesienina).

W Polsce natomiast najbardziej rozwinietą grupą poetycką byli

Skamandryci, ta grupa powstała w Warszawie, skupiona wokół pism "Pro arte" i "Pro arte et studio". Bardzo często wspólne spotykała się w kawiarni "Pod Pikadorem". W styczniu 1920 ukazał się pierwszy numer "Skamandra". Nazwa została zaczerpnięta od jedej z rzek, występujących w "Iliadzie". Twórcy Skamandra nie odrzucali tradycji, odpowiadały im także franciszkańskie hasła. Opiekunem tej grupy był Staff, a należeli do niej Tuwim, Lechoń, Słonimski, Iwaszkiewicz, Wierzyński. Istnieli także satelici Skamandra - twórcy związani z tym programem: Pawlikowska - Jasnorzewska, Iłłakiewiczówna, Wittlin, Liebert. Pismo ukazywało się nieregularnie - w latach 1920 - 28 i 1935 - 39. Współpracowało z " Wiadomościami literackimi" oraz z "Cyrulikiem warszawskim".
Skamandryci głosili programową bezprogramowość. Manifest nie miał według nich sensu, nie należało tworzyć zbędnych teorii. Twórcy ci fascynowali się codziennością, zwyczajnością, samym człowiekiem. Wyrażali ogromną energię, kult życia, radość z tego, że się żyje. Język poetycki to język ulicy, z licznymi wulgaryzmami. Poeta zaś stawał się wieszczem przewodzącym narodowi i mogącym buntować się nawet przeciwko samemu Bogu. Poezji, zdaniem Skamandrytów, nie sciskały żadne normy i konwenanse.
Dwaj spośród wyżej wymienionych twórców, Tuwim i Wierzyński uważali, że poeta nie musi się być kimś wybitnym. Artysta to ktoś z tłumu, zwykły człowiek. Odchodzili więc od romantycznego pojęcia twórcy.

Futuryści polscy przejmowali wiele od Włochów. Prekursorem tego nurtu był Jerzy Jankowski (zbiór jego wierszy nosił tytuł "Tram wpopszek ulicy"). Początkowo istniały dwa ośrodki futurystów: w Warszawie (Stern, Wat) oraz w Krakowie (Młodożeniec, Jasieński, Czyżewski). Na początku lat 20 - tych doszło do ich połączenia.
Futuryści organizowali hałaśliwe, szokujące wieczory, często kończące się wizytą policji. Głosili więzy literatury z nowoczesnymi przemianami cywilizacyjnymi, podporządkowanie sztuki nowej rzeczywistości, kult techniki, dynamizmu. Negowali tradycję, głosili zaś zasadę wolności słów (od reguł gramatycznych itp.). Buntowali się przeciwko zasadom ortograficznym. Tworzyli wiele neologizmów, a ich styl naśladował styl telegraficzny. Utwór literacki powinien być dostosowany do nowych czasów - musi być ekonomiczny (maksimum treści minimum słów) i szokujący, by zwracać na siebie uwagę. Futuryści używali zapisu fonetycznego zamaist tradycyjnej ortografii. Fascynowali się także prymitywizmem.
Swe manifesty ogłaszali w almanachach: "Gga", "Nuż w bżuhu", "Jednodńuwka futurystuw", "Mańifest futuryzmu polskiego". Słynny wiersz - manifest to "But w butonierce" Jasieńskiego.

Awangarda krakowska to grupa, do której należeli Peiper, Przyboś, Kurek, Parandowski, Ważyk. Program tej grupy ukazywał się w piśmie "Zwrotnica" w latach 1922 - 23. Zawierało ono manifesty oraz utwory programowe, m.in. "Miasto, masa, maszyna", "Punkt wyjścia", "Metafora teraźniejszości". Przodującym tego nurtu był Tadeusz Peiper. Ostateczne sformułowanie programu nastąpiło w latach 1925 - 27, a kolejny cykl "Zwrotnicy" ukazał się w latach 1926 -27.
Awangardyści przeciwstawiali się tradycji, negowali realizm i naturalizm, zwracali uwagę na cywilizację. Głosili związek literatury z teraźniejszością, w przeciwieństwie do patrzących w przyszłość futurystów. Poezja winna współbrzmieć z współczesnością, odzwierciedlać fascynacje twórców rozwojem miast, techniki. Najbardziej ciekawym tematem miało być życie wielkich miast, wielkich zbiorowisk ludzkich, włączonych w rytm miarowej, mechanicznej produkcji. Stąd hasło "3 x M": miasto, masa, maszyna. W mieście i cywilizacji należy szukać nowego ideału piękna. Poezja powinna przygotowywać świadomość człowieka do wykorzystywania nowinek technicznych. Awangardę fascynował rozwój miast, fabryk; szybki rozwój techniki miał spowodować przekształcenie życia człowieka w pasmo sukcesów.
Poeci awangardy krakowskiej ostro przeciwstawiali się tradycji romantycznej, a zwłaszcza jej uczuciowości. Głosili "wstyd uczuć" - poezja winna"streszczać świat", a nie odtwarzać wnętrze poety. Poezja awangardystów dąży do zwięzłości języka. Dlatego podstawowym środkiem artystycznym staje się wieloznaczna metafora. Nie miała być ona ozdobą ani sposobem odtwarzania rzeczywistości, jej opisem. Zrezygnowano także z regularnych, pełnych, bliskich rymów, proponując rymy oddalone. Zwracano uwagę na stronę typograficzną wiersza, nadając jej także wymowę artystyczną.

Awangarda lubelska, zwana także drugą falą awangardy, nawiązywała do awangardy krakowskiej zamiłowaniem do metafory, lecz przywoływała też tradycyjne tematy, jak wieś, pejzaże, uczucia, itp.. Czołowym poetą tej grupy był J. Czechowicz, który głosił muzyczną poezję snu, skojarzeń i psychicznego zniszczenia.
Józef Czechowicz początkowo działał w Lublinie, gdzie związany był z grupą skupioną wokół pisma "Reflektor", później przeniósł się do Warszawy. Tworzył wizje pełne apokaliptycznych obrazów destrukcji i zniszczenia. Do awangardy krakowskiej zbliżał go lapidarny styl wypowiedzi, rezygnacja z dużych liter i interpunkcji. Jednak twórczość Czechowicza jest w dużej mierze odległa od programu Peipera, bowiem poeta nie tylko nie odcinał się od tradycji romantycznej, ale wręcz na nią praktykował, czerpiąc z niej wizyjność i kreacyjność. Sięgał także po jej symbole (krzyż, grób, noc, księżyc). Powoływał się na symbolizm francuski i polski modernizm (Wyspiański), eksponując wartość symbolu i nastroju w poezji.

Żagaryści to poeci z Wilna, skupieni wokół pisma "Żagary", wydawanego w latach 1931 - 34. Reprezentowali nurt katastrofizmu, wyrażali przeczucie zagłady. Do grupy tej należeli Cz. Miłosz, J. Puttrament, J. Zagórski, A. Rymkiewicz, T. Bujnicki, A. Gołubiew. Ich liryka przeczuwała klęske, wskazuje na liczne powiązania z romantycznym i intuicyjnym przeczuciem nadchodzącej katastrofy. Musi ona nadejść, gdyż europejska kultura przeżywa kryzys. Przekonanie Żagarystów wynikało z przeczucia.
Czesław Miłosz wydał w okresie 20 - lecia międzywojennego dwa tomiki wierszy: "Poemat o czasie zastygłym" i"Trzy zimy". W jego twórczości brak jest nastrojów idyllicznych, za to wiele minorowości. Bardzo wyraziście przedstawia zagładę świata. Cały świat jest pogrążony w zamęcie i chaosie.
J. Zagórski wydał trzy tomiki poezji: "Wyprawy", "Ostrze mostu" i "Przyjście wroga". Poeta nie odstępuje od tonacji, która dominowała w latach 30 - tych. Przyczyn nadchodzącej katastrofy dopatruje się w kryzysie wartości. To właśnie to zjawisko leży u podstaw upadku. Aleksander Rymkiewcz wydaje dwa tomiki poezji: "Potoki" i "Tropiciel". Ukazuje świat poddany deformacji, destrukcji.

Kwadryga to grupa jedenastu członków Koła Literackiego, m.in. Gałczyński, Dobrowolski, Szenwald. Wydawali oni pismo "Kwadryga", organizowali w latach 1930 - 31 popularne spotkania z publicznością (wzorowane nieco na Skamandrytach).

W okresie 20 - lecia międzywojennego tworzyli także poeci - indywidualiści, tacy jak:
Bolesław Leśmian zadebiutował w okresie Młodej Polski, wydając tomik poezji "Sad rozstajny", jednak pozostałe tomiki wychodziły znacznie później, w okresie 20 - lecia międzywojennego ("Łąka" 1920, "Napój cienisty" 1936 i "Dziejba leśna" 1938). Korzenie twórczości Leśmiana sięgają modernizmu. Leśmian porusza także problemy egzystencjalne. Człowiek nigdy nie znajdzie absolutnej prawdy, wszystko jest względne.
Leśmian pisze dwie grupy wierszy. Pierwsza z nich to plastyczne obrazy przyrody i przeżyć człowieka, druga to fantastyka, zjawy, baśniowość. Poeta interesuje się folklorem, w którym swe źródła mają tajemnicze, baśniowe motywy.


Sztuka w związku z rozwojem techniki odchodziła od fotograficznego odtwarzania świata. Pierwsze odejście od fotograficznego oddawania świata dostrzec możemy już u impresjonistów.
W malarstwie XX wieku obraz może być odbiciem prywatnego świata autora. Pojawiają się przedmioty i relacje między nimi, które normalnie nie występują w rzeczywistości.
Pojawiają się pierwsze próby przedstawiania świata widzianego oczami dziecka. Często twórcy wyrażali swe zainteresowanie pierwotnymi kulturami (tzw. prymitywizm).
Dla rozwoju sztuki duże znaczenie mieli twórcy XIX - nasto wieczni:
- V. van Gogh (twórca ekspresjonizmu)
- P. Gouguin (-II- surrealizmu)
- P. Cezanne (kubizm).
Vincent van Gogh wykorzystywał przeciwstawne kolory i nierealistyczne kształty. Jego obrazy odtwarzały wnętrze artysty, oddawały istniejące dysonanse. Postacie na portretach są pełne ekspresji, wyrażają różne uczucia i stany emocjonalne, np. strach, radość, smutek. Współcześni (XX wieczni) ekspresjoniści to Munch i Kokoszka.
Gouguin był prekursorem surrealizmu. Był zwolennikiem używania wielu kolorów. Wyjechał na Taiti, bo był zafascynowany tamtejszą kulturą. XX wieczni surrealiści to S. Dali i Max Ernst. Sięgali po senną poetykę i wizyjność, często szokowali skojarzeniami, fantastyką, udziwnieniami odległymi od rzeczywistości.
P. Cezanne był prekursorem kubizmu. Stwierdził, że rzeczywistość składa się z kilku brył: kul, sześcianów, stożków i walcy. Dlatego też postacie na jego obrazach były bardzo kańciaste. Inni kubiści to P. Picasso i G. Braque. Nazwa "kubizm" pochodzi od franc. cube - sześcian.
G. Braque zapoczątkował ponadto technikę zwaną collage. Obrazy nie muszą być malowane, można je np. wyklejać. Dlatego też przyklejano gazety, szmaty, litery, itp., a także śmieci i odpadki. Powstał w ten sposób nowy język artystyczny.
Surrealizm zapoczątkował abstrakcję. Wizje abstrakcjonistów to plamy, barwne obrazy nie istniejące w rzeczywistości. Polscy twórcy tego prądu to K. Malewicz i W. Kandyjski.
Najwięksi polscy malarze to Witkacy, Chwistek i Pronaszko.
Przemiany następowały także w innych rodzajach plastyki, np. w architekturze. Wykorzystywano nowe materiały: żelazo, beton, szkło. Zwracano uwagę na funkcjonalność, a nie na ozdobność. Odchodzono od przesady. Najbardziej znani twórcy to Ch. la Corbussier, F. Wright, W. Gropius. Rozwijała się też urbanistyka - planowe zagospodarowanie przestrzeni miejskiej.
Rozwój filmu zapoczątkowali braca Lumiere. Początkowo film był traktowany nijak, znacznie bardziej popularny był teatr. Dopiero później zrozumiano wpływ i znaczenie sztuki filmowej.
W Rosji rozwinęło się rewolucyjne kino radzieckie, reprezentowane przez Eisensteina ("Pancernik Potiomkin") i Pudowkina.
Powstają także nowe gatunki literackie: scenariusz filmowy i nowela filmowa.
Szeroko upowszechnia się radio. W latach 1922 - 30 w każdej europejskiej stolicy istnieje rozgłośnia radiowa (w Warszawie od roku 1926).
Zmienia się również muzyka. Rozpoczyna się poszukiwanie nowych wartości, powrót do folkloru. Odchodzi się od gamy d - moll, powstaje muzyka atonalna i jazz. Wielcy twórcy tego okresu to Szymanowski, Skujawski i Strawiński.
Przedstawienie teatralne jest widowiskiem wykorzystującym różne środki wyrazu artystycznego: słowo, ruch, taniec, plastykę. Twórcami nowego ujęcia dramatu są Craig, Schiller, Stanisławski, Meyerhold, Reinhard.

stahn