„Średniowiecze to zacofanie, zabobon i ciemnota". Odwołując się do różnych tekstów kultury tego okresu, napisz czy zgadzasz się z tym stwierdzeniem.

Cały świat okryty w mroku. Dzień dniowi podobny, a noc niewiele się od dnia różni. Spośród mgły, którą osnuty jest cały świat wyłaniają się wysokie, ale bardzo smutne i straszne w swojej szarości, wieże. W zamku tym w tak samo smutnej i ciemnej komnacie na wielkim tronie spoczywa odziany w szkarłatne szaty i z koroną na głowie – król. U jego stóp siedzi jego piękna córka, a w głębi sali stoi zatęp rycerzy gotowych dla ręki księżniczki stanąć do śmiertelnego boju ze smokiem mieszkającym w pieczarze u podnóża zamku. Nieopodal tej szarej i strasznej budowli w nieprzebytym lesie stoi chatka, w której osiedliła się brzydka jak noc czarownica, która bez ustanku coś warzy w swym kotle.

Dla wielu z nas wyżej przedstawiony obraz kojarzy się z epoką, która powszechnie nazywa się średniowieczem. Okres ciemnoty i szarości życia. Czy jednak tak w rzeczywistości było? Czy może jest to tylko wyobrażenie, które narzucili nam przedstawiciele renesansu i późniejszych epok, którzy starali się odebrać wiekom średnim chwałę, która się im zdecydowanie należała? Spróbuję to zbadać.

Według mnie media tempora na pewno nie było epoką zacofania i ciemnoty, lecz epoką w której możemy znaleźć początek wielu dziedzin życia, które w późniejszych epokach były rozwijane. Moje zdanie postaram się poprzeć odpowiednimi przykładami , które być może nie dadzą pełnego obrazu średniowiecza jako epoki światłej i mającej niewiele wspólnego z zacofaniem, ale na pewno otworzą wielu z nas oczy na sprawy, które do tej pory wydawałyby się być atutami epok późniejszych.

Pierwszym przykładem świadczącym o tym, że średniowiecze było epoka myśli i rozumu było dokonanie w tym czasie wielu odkryć i wynalazków, które niewątpliwie przyczyniły się do lepszego rozwoju ludzkości. Nastąpił rozwój miast i cywilizacji miejskiej, a także rozkwit budownictwa kamiennego i ceglanego, które zapoczątkowały dwa style: romański i gotycki i na podstawie, których powstało wiele pięknych budynków.

Styl gotycki miał swymi budowlami wyrażać nieskończoność boskiej istoty, kościoły budowane były na planie krzyża. Świątynia gotycka miała cienkie ściany o wysokich, ostrołukowych oknach wypełnionych witrażami. Ogromną rolę odgrywało tu światło, które przenikając przez witraże symbolizowało dobroć i doskonałość Boga. Sklepienia budowano strzeliste, często w kształcie fantastycznych gwiazd lub kryształów. Na zewnątrz było wiele wieżyczek i płaskorzeźb, które zdobiły budowle.

Jednak romanizm i gotyk to nie tylko budowle, ale także rzeźby, malarstwo i sztuki plastyczne. Dziełami dużej klasy są rzeźby na przykład: romańskie zdobienia portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu, a także Drzwi Gnieźnieńskie ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha, jak również gotyckie arcydzieło jednego z najwybitniejszych twórców średniowiecza - Wita Stwosza, czyli Ołtarz Mariacki w Krakowie.

Jeśli chodzi o malarstwo to w XI–XII wieku popularne były miniatury ozdabiające rękopisy i występujące samodzielnie. Charakterystyczne dla malarstwa były płaskie, nierealne, jakby płynące w powietrzu postaci z surowymi twarzami. Nawet duże obrazy stwarzały wrażenie powiększonych miniatur. Natomiast bardzo dobrze rozwinęło się podporządkowane architekturze malarstwo ścienne. Na freskach przedstawiano sceny z życia świętych oraz ilustrowano Pismo Święte. W Polsce bardzo cenne są ryty odkryte na kamiennej podłodze kolegiaty w Wiślicy przedstawiające prawdopodobnie Bolesława Kędzierzawego z rodziną. Malarstwo gotyku powinno nam się kojarzyć z Włochem: Giotto di Bondonem, który to dokonał największych odkryć w średniowiecznej sztuce rysunku. Jest on autorem scen z żywota św. Franciszka w Kościele w Asyżu oraz fresków w kościele Marii Panny dell’Arena w Padwie. Jego rozwiązania zyskały licznych naśladowców, tworzących w dwóch konkurujących ze sobą szkołach: florenckiej i sieneńskiej.
Ogólnie malarstwo okresu romanizmu i gotyku określić można jako: religijne, realistyczne, ekspresyjne. Przedstawione postaci są wysokie, wręcz wydłużone, o ostrych konturach. Czasami pojawiają się elementy krajobrazów, sceny tortur. Przeważają obrazy moralizatorskie i alegoryczne.

Średniowiecze wysoko bardzo ceni też muzykę, której przypisuje nierzadko wielki wpływ na ludzi. Większość poetyckich utworów religijnych przeznaczona była do śpiewu. Msze kościelne, ceremonie, obrzędy i uroczystości religijne wypełniała muzyka i śpiew. Meliczny charakter mają też wiersze świeckie, powieści epickie i liryki miłosne trubadurów, rybałtów czy skaldów. W ogóle poezja średniowiecz kładzie duży nacisk na rytmiczność i „słodycz brzmienia”. Pierwszym polskim znanym nam wierszem śpiewanym była "Bogurodzica".
Zróżnicowanie stylowe średniowiecza wyraża się nie tylko w sztuce, ale także w literaturze, choć i w tej dziedzinie twórczości widoczne są skłonności do tworzenia określonych konwencji i kanonów. Wzorców dostarcza przede wszystkim łacina klasyczna i Pismo Święte. Odmiany stylowe wiążą się również ze specyficznymi cechami danych gatunków literackich (epika rycerska) bądź odmiennymi wzorcami. Większość inspiracji płynęła z Francji, a zwłaszcza wzorce dworskiej liryki miłosnej i poezji eposowej rycerskiej tzw. chansons de geste, której przykładem jest utwór „Pieśń o Roladzie”.
Mówiąc o kierunkach literackich tej epoki, musimy pamiętać, iż zżywa się ona na długo z konwencjami, powraca często do form starych, dopisując do nich tylko nowe elementy. Długa żywotność danych gatunków i stylów wynika nie tylko z powolnego tempa przemian kulturowych, ale także z charakterystycznej skłonności do zachowania ciągłości tradycji. Ta skłonność stała się kanonem średniowiecznej sztuki i kultury. Literatura średniowiecza podzielona jest na trzy filary: świecką, religijną i hagiografię. Pierwszy rodzaj stanowią przede wszystkim takie utwory jak: „Dzieje Tristana i Izoldy”, „Wielki testament”, „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”, a także liczne fraszki i satyry np.: „O zachowaniu się przy stole”, „Satyra na leniwych chłopów” itd. Drugi filar stanowi literatura religijna, np.„Bogurodzica”, „Lament świętokrzyski” itp. Ostatnim działem jest hagiografia, czyli rodzaj piśmiennictwa chrześcijańskiego, gdzie opisywane są żywoty świętych, męczenników i ascetów. Dziś znamy następujące tytuły utworów tego gatunku: „Legenda o świętym Aleksym” i „Kwiatki świętego Franciszka”.

Opatentowano wiele wynalazków m.in. okulary, szkło weneckie, zegary mechaniczne, broń palną i papier zastępujący poprzednio używane pergamin i zwoje papirusu. Odkrycia medyczne przyczyniły się do gwałtownego rozwoju medycyny, a także większego zainteresowania budową ciała ludzkiego. Rozwój kartografii i techniki żeglarskiej oraz sztuki szkutniczej umożliwił prowadzenie coraz dłuższych wypraw morskich- aż do odkrycia przez Kolumba Ameryki w 1492 r.

Innym przykładem jest wynalezienie druku przez Gutenberga w 1440 r. Zapoczątkowało to rozpowszechnienie książek, a tym samym zdobywanie wiedzy przez coraz większe rzesze ludzi uprzednio nie mających dostępu do rękopisu.

W tym momencie należy wspomnieć, że zdecydowanie wzrosła rola nauki: były prowadzone przez księży szkoły przyklasztorne oraz parafialne, w których stosowano metodę pamięciowego nauczania, czyli tzw. scholastyki, a także powstały pierwsze uniwersytety (w Bolonii i Paryżu, później w Pradze oraz w Krakowie-1364 r.), do których uczęszczali studenci: dorośli oraz dzieci. Rozwój uniwersytetów przyczynił się do ożywienia kulturalnego, które nazywane jest nawet „renesansem średniowiecza” lub „epoką twórczego porywu”. Kształtowała się filozofia. Nie należy zapomnieć o tym, że średniowiecze było epoką olbrzymiego rozwoju chrześcijaństwa.
Główną ideologią był teocentryzm, głoszący, że Bóg znajduje się w centrum wszechświata, a wszystko co się dzieje na świecie odbywa się wokół Niego. Wiązało się to z tym, że wszystkie sprawy były podporządkowane Bogu. Był to okres wielu pielgrzymek do ziemi świętej, oddawania czci relikwiom, krucjat oraz pochodów biczowników.

Prócz tej ideologii istniały także inne (jednakże podporządkowane tej głównej). Scholastyka to rozumowe udowadniania prawd Biblii. Augustynizm opierał się na teoriach św. Augustyna (IV/V w.). Twierdził on, że człowiek jest usytuowany na granicy bytów wyższych (aniołowie) i bytów niższych (zwierzęta). Stąd rozdarcie człowieka między dobrem a złem, duchowością i cielesnością. Filozof uważał, że człowiek powinien wznosić się coraz wyżej. Tomizm to poglądy św. Tomasza z Akwinu. Twierdził on, że człowiek powinien walczyć ze złem i zajmować na "drabinie bytów" najwyższe miejsce. Twierdził także, że społeczność dzieli się na stany, a każdy człowiek winien pozostawać tam, gdzie wyszedł na świat. Natomiast franciszkanizm to poglądy św. Franciszka z Asyżu. Filozofia ta zawiera miłość do wszelkich stworzeń, miłosierdzie, braterstwo i ubóstwo.

W średniowieczu dominowały przede wszystkim dwa wzorce osobowe: asceta, czyli człowiek wyrzekający się majątku, szczęścia osobistego, znoszącego jak Aleksy, w pokorze cierpienia, wiodącego, mimo pańskiego, wysokiego urodzenia życie skromne i pełne pobożności, opromienione dobrocią i miłością lub surowe, poddane licznym próbom i nakazom. W tej epoce dominował pogląd, iż osiągnięcie lepszego życia jest możliwe dopiero po śmierci; wszystko, co ziemskie jest marnością; piękno, uroda jest złudzeniem, a zaszczyty, majątek i sława rzeczą nietrwałą. Świeckim wzorem bohatera był rycerz, czyli człowiek dzielny, honorowy, obdarzony niezwykłymi przymiotami wojennymi, gotowy oddać życie za ojczyznę, działający w obronie damy serca, żyjący według zasad kodeksu rycerskego jak Tristan czy Roland.

Wszystkie te argumenty stawiają epokę średniowiecza w bardzo dobrym świetle. Należy jednak zaznaczyć, iż był to okres nie tylko obfitujący w szczególne osiągnięcia, ale także czas licznych wojen, inkwizycji, epidemii. Ludzie „polowali na czarownice” i palili je na stosie posądzając o czary. Ale były to jedynie bezpodstawne oskarżenia, które przyczyniały się do zgładzenia niewinnych ludzi. Uważa się, że prześladowanie czarownic rozpoczęło się w latach 1420-1430. Jednak w każdej epoce można doszukać się wydarzeń, których dana epoka powinna się wstydzić. Najlepszym przykładem jest nie tak odlegle wydarzenie, do którego dopuścili współcześni nam ludzie, czyli II wojna światowa.

Według mnie okres średniowiecza jest epoką wielkich przemian, odkryć, nowości oraz rozwoju na co wskazują powyższe przykłady. Pomimo, że na początku odnoszono się do tej epoki z pogardą, nie doceniano jej i uważano za czasy upadku kultury to jednak z biegiem czasu dokonano jej rehabilitacji. Można by jeszcze długo wymieniać inne zalety owej epoki z dziedziny literatury (np. Bogurodzica, Wielki testament, Boska komedia), sztuki (style: romański, gotycki; sztuki dramatyczne: moralitety, miracle, misteria, dramaty liturgiczne) oraz malarstwa (np. Giotto di Bondone „Przybycie do Jerozolimy”, fresk w kaplicy Scrovegnich w Padwie, 1305 r.) jednak lista ta zajmowałaby wiele miejsca.